Soldan ongha qaray: birinshi qatarda- H.Ghabbasúly, M.Dulatúly, A.Baytúrsynúly, M.Áuezov; ekinshi qatarda- J.Aymauytúly, Á.Marghúlan, A.Baytasúly.

1917 jyly 13 jeltoqsanda qúrylghan Alashorda avtonomiyalyq respublikasy 1920 jyly 26 tamyzda kenes ýkimetining pәrmenimen jasaqtalghan kenestik Qazaq avtonomiyasynyng qúryluyna negiz bolghan edi. 1936 jyly ol avtonomiya kenes qúramyndaghy jeke respublikagha ainaldy. Kenestik respublikalardy qúru kezinde shekara belgileu mәselesi, negizinen,  Qazaq avtonomiyasy qúrylghan kezdegi mejemen belgilendi. Olay bolsa, qazirgi tandaghy tәuelsiz Qazaqstannyng úlan-ghayyr jerge ie bolyp qalu mәrtebesi Alash ziyalylarynyng janyn shýbereke týiip (sonynda jany qúrban bolghan) jýrip atqarghan janqiyarlyq erlik isteri men eren enbekteri arqasynda jýzege asty.

Alash ziyalylary beynelengen fotosuretter bizding ruhany múramyzdyng qúndy bólshegi ekendigi sózsiz. Sebebi ol jәdigerlerding syrtynda izdengen kisige aitylatyn estelik, tabylatyn tariyh, túshynatyn taghylym bar. Sonday qúndy manyzgha ie suretting biri – Alashtyng ardaqty túlghasy Ahmet Baytúrsynúlyn bir top zamandas inileri men shәkirtteri qaumalap, ortalaryna alyp týsken tarihy foto (1 suret).

Foto 1926 jyl búrynghy Qazaq kenestik avtonomiyasynyng astanasy Qyzylorda shaharynda týsirilgen. Onyng qúndylyghy – Alash qozghalysynyng ýsh buyn ( agha, orta, kishi) ókilderining bir fotoda beynelenui. Sonymen qatar múnyng taghy bir tanymdylyq taghylymy qazaqtyng ýlkendi qúrmetteu, izet kórsetu dәstýrining fotoda beynelenui. Qazaqta syily kisini ortagha otyrghyzyp, sol ortadan bastau alyp ornalasatyn «ong jaq» jәne «sol jaq» degen úghym bar. Ong jaqqa jasy ýlken, syily kisiler, sol jaqqa, әdette, jasy kishi kisiler oryn alady.

Suretting ortasynda, eng qúrmetti orynda – jasy da, bedeli de joghary syily Ahan, onyng ong jaghynda - orta buyn ókilderi M.Dulatúly, H. Ghabbasúly, J.Aymauytúly, al sol jaqta - M.Áuzeúly, A.Baytasúly, Á.Marghúlandar. Múnday ortasy tolghan sәtti basqosu ol kisilerge búdan keyin búl fәniyde mýmkin bolmaydy: 1927-1928 jyldary bolisheviktik ýkimet Alash ziyalylaryna baghyttalghan repressiyanyng alghashqy tolqyny bastalyp, Alash ziyalylarynyng qataryn, әsirese, orta buynyn «bauday týsiredi». Qughyn-sýrginning birinshi kezeninde atalmysh surettegi M.Dulatúly, J.Aymauytúly, H.Ghabbasúly syndy orta buyn ókilderi, kishi buynnan Abdolla Baytasúly biri atylyp, endi biri NKVD týrmeleri men konslagerlerinde qaytys bolady. Agha buyn ókili A.Baytúrsynúly, Alash shәkirtteri M.Áuezov, Á.Marghúlandar ýlken qiynshylyqtar tartyp, «әupirimdep» aman qalady.

Surettegi túlghalardyng әrqaysysynyng artyna qaldyrghan asyl múralary men taghylymdy tarihy bar. Zertteushilerding zerde-tanymynan shettep qalyp jýrgen Alash qayratkerining biri – Halel Ghabbasúly..

Halel Ghabbasúly - Lomonosov atyndaghy Mәskeu memlekettik uniyversiytetining fizika-matematika fakulitetin altyn medalimen tamamdaghan, Alashorda ýkimetining tóraghasy Á.Bókeyhannyng orynbasary, ózi úiymdastyrghan kredittik kooperativ arqyly «Abay»jurnalynyng qarjylay demeushisi jәne «Saryarqa» gazetining shygharushy redaktory bolghan, Alashorda ýkimetining atynan IY.Stalinmen Qazaq avtonomiyasy turaly kelissóz jýrgizgen kórnekti túlgha. Ol turasyndaghy izdenisterding Alashtanu tolqynynan shettep,qayyrlap qalu sebebining biri – Halel Ghabbasúlynyng OGPU tergeushilerine berilgen jauabyndaghy ózining shyqqan tegi turaly derek edi. Onda ol bylay deydi: «Mening ata-anam mal sharuashylyghymen ainalysty. Semey guberniyasynyng Shaghan bolysynda olardyng әuelide dәuletti jeke sharuashylyghy boldy, keyin tәrkilenip, kedeyge ainaldy. Arghy ata-tegim – tatar, ústa bolghan. Osydan 200 jyl búryn Shaghan bolysyna kóship kelgen. Ghabbasovtardy tobyqty ruyna qaraytyn adamdar tólengit esebinde kirme etip alghan. Tólengit – búl qoghamdyq jik, súltandar men tórelerding qyzmetshisi retinde qalyptasqan. Mening ata-babam sonday kirme dәrejesinde ómir sýrdi».

Týrmede otyrghan adam bostandyqqa shyghu ýshin neshe týrli amal-ayla qoldanatyny belgili. H.Ghabbasúlynyng ózining tegi turaly jauabyndaghy derekterding astarynda sayasy sauatty kisining zamannyng sazyna qaray sóz saptaghany bayqalady. Onyng jauabynda kedeydi jarylqaymyn dep úrandap biylikke kelgen bolishevikterding taptyq sayasatynyng yghyna qaray jyghylu bar. Ata tegi bay-quatty kisi bolghanymen, tәrkilenuge úshyraghan, sóitip kedeyge ainalghan. Demek, әulet kenestik ýkimetten jazasyn alghan. Jazyqsyz aiyptalushy «Eki kýimek – bir kisige әdildik pe?» (Hәkim Abay) dep, kenes ýkimetinen әdildik súrap otyr. Búl – bir.

Ekinshiden, Halel - qazaqtyng ru-taypalyq shejiresinen mol habary bar kisi. Tólengitter, qazaqtyng dәstýrli shejirelik tanymy boyynsha, Ýsh jýzding ru qúramyna kirmeydi. Olar - han-súltandardyng orda jәne әskery qyzmetshileri. Qazaqty biylegen han-súltandardyng tólengitterdi tútqyngha týsken kirme kisilerden qúrap otyrghany tarihtan mәlim. Osy bir tarihy shyndyqqa sýiensek, Halelding tatar ata-babalary qazaqqa kirme bolyp, bay-quatty kisilerge jalshy, qyzmetshi bolghan. Olay bolsa, jalshy, kedey-kepshikting sózin sóilegen bolishevikter sayasaty múny eskerui tiyis. Búl zandy qorghaushysy (advokaty) joq aiyptalushynyng ózin-ózi aqtap shyghar, oghan qorghan, tirek bolar sózderi edi.

Ýshinshiden, atalmysh derekter - ózi jazagha úshyraghanmen artyndaghy tughan-tuystaryn aman alyp qaludyng әreketi. Shyn mәninde, onyng artynda ormanday qalyng tughan-tuysqany qaldy. Olardyng taghdyry әrtýrli qalyptasty. Biri – jan saughalap shetelge qashty, elde qalghandary ekinshi biri ýrey men qorqynyshtyn  shyrmauynan shygha almay, «Ýndemegen ýidey pәleden qútylady» degen qaghidany ústanyp ótti.

Halelding aghayyny, tuysy ekendigin ashyp aita almay dýniyeden ótken kisi – Arab Maqyúly Ghabbasov. Akademiyk, kóp jyldar Ghylym akademiyasynyng Topyraqtanu institutyn basqarghan. 2001 jyly jasy jýz jasap  dýniyeden ótti. Odan úrpaq qalmady. Al Halel Ghabbasúlynyng alasapyran dәuirde jan saughalap, shetelge-Qytaygha  qashqan úrpaqtarynyng biri – Ábilhasen Bayaziytúly. Bayazit pen Halelding әkesi Ahmetjan – nemere aghayyn. Ekeui de Ghabbastan taraytyn úrpaq. Halel Ghabbasúly ústalyp, Mәskeudegi Butyrka týrmesine qamalghan kezde Ábilhasen Bayaziytúlyn da tútqyndap, Qaraghandy týrmesine jabady. Týrmeden amaldap shyqqan Ábilhasen Qytay asady. Sol jaqta Qytayda ónip-ósip, 1955 jyly elge qayta oralady. Ábilhasenning bir balasy Berikbol Bayazit qazirgi tanda Shyghys Qazaqstan oblysy, Ýrjar audany «Qaraqol» auylynda túryp jatyr. Jasy 80-ge keldi. Qajylyqqa barghan, aulynda meshit pen hatymhan salghan baquatty kisi.

«Ákem Ábilhasen (júrt Kóken dep ataghan), - deydi Berikbol qajy, - 1901 jyly Shynghystauda dýniyege keledi. Ata-abalarymyzdyng qonysy – Aqbúlaq, Degelen, Qyzyltu.  Tegimiz - Orta jýzding Taraqty ruy. Ákem ýsh jasqa tolghanda әkesi Bayazit Ghabbasúly qaytys bolyp, mening әkemdi Halelding әkesi Ahmetjan qamqorlyghyna alyp, baghyp-qaghady. Bir sózben aitqanda, bizding әkey Halelding ýiinde ósedi. Jalpy, Ghabbas әuleti tekti túqymnan. Onyng arghy atalary Qashaq - Qúnanbaydyng túsynda ómir sýrip, agha súltanmen jer dauynda talay kezdesip, talas-tartysqa týsken kisi. Bergi atasy Dýisenbay (Tyshqanbay dep te ataydy) óte dәuletti kisi bolghan. Al Halelding tughan әkesi Ahmetjan bala tәrbiyesine qatal, sharugha pysyq әri sayatshyl  kisi bolady.

Halel agham da әkesi Ahmetjan siyaqty óte sayatshyl kisi bolghan deydi әkem. Onyng «Ereymenning Aqqasqasy» degen keremet tazy iyti bolady. Júrt Halelding tazy iyti qasqyrdy qara kýshpen alady dep әngime qylady eken. Sonda ol aitady eken: «tazy qasqyrdy kýshpen ala almaydy, ailamen alady. Onyng mәnisi mynada: tazy qasqyrdy qughanda úzaq uaqyt onyng bir jaq janyn jýgirip otyrady. Qasqyr tazygha alandap kele jatyp moyyny búrylyp, qatyp qalady. Sol kezde tazy qasqyrdyng ekinshi jaghyna shalt búrylyp qarghyp shyghyp, qúlaqshekeden tartyp qalady. Sóitip, omaqasa qúlaghan qasqyrdyng tamaghynan oryp jiberedi».

Halel Ghabbasov ústalghan kezde, ýkimet mening әkem Ábilhasendi de qamaugha alyp, Qaraghandy týrmesine jabady. Týrmeden amaldap shyqqannan keyin oghan sol ónirdegi Kerey Tóleu Kóbdikov degen belgili aqyn kisi: «Sening ýkimet basshysy bolghan aghang Haleldi atty, endi seni de atady. Sondyqtan elden qash, jan saughala. Atyndy ózgert, tegindi jasyr»,- dep aqyl-kenes beredi. Sodan әkem jan saughalap Qytaygha qashady. Atyn «Kóken» dep ózgertedi.

1955 jyly Qytay men KSRO shekarasy ashylghan uaqytta әkem Ábilhasen Bayaziytúly bar malyn satyp, odan týsken qarajatqa on eki qanatty kiygiz ýi, kiyim-keshek, dýniye-zat alyp Qazaqstangha qayta oralyp, qazirgi túryp jatqan jerimiz Ýrjar audanynyng Qaraqol degen auylyna kelip ornyqtyq. Ákem elge oralghanyna shýkirshilik etip, Shynghystau-Semey jaqqa barmay, osy jerde túryp qaldy».

Berikbol aqsaqaldyng aitqandarynan júmbazdaytyn týiin mynaday: Halel Ghabbasúlynyng tegi tatar emes, qazaq. Onyng ishinde – Orta jýzding Taraqty ruy. Bizdinshe, H.Ghabbasúly tergeushilerge tólengit ruyn beker ataghan joq. Aldymen oigha týsetini - tólengit pen taraqty soyynyng han-súltandar janyndaghy qyzmetining ózara úqsastyghy. Taraq tanbaly taypalar sonau Shynghys han zamanynan beri biyleushi tórelerge qyzmet etip kelgen. Shynghystyng andasy, ataqty týmenbasy Múqylay taraq tanbaly Jalayyr taypasynan bolatyn. Tóreler men taraqtylardyng tanbasy da - bir.

El arasynda «Tórege ergen - er-toqymyn arqalar» degen  sóz bar. Shejireshi qartta múny taraq tanbaly taypalargha qatysty aitylghan deydi. Sebebi taraq tanbaly tarqatylar qay jerde tóre jýrse, sonyng sonynan ere bergen-mys. Atalmysh shejirelik payymdardyng shyndyqqa oraylasatynyn Taraqty taypalarynyng handyq dәuir ydyraghangha deyingi geografiyalyq ornalasuy da kórsetedi. Taraqtylar az auyldarmen qazaqtyng keng dalasyna shashyray ornalasqan. Demek, H.Ghabbasúlynyng «tólengiti» astarly týrde Taraqty bolyp shyghady. Tólengit – taraqty ruynyng jasyryn bet-perdesi. Tobyqty ruy tólengitti kirme ete almaydy. Sebebi tólengitti han-súltandar ústaydy. Kezinde  «Qazaq» gazetining betinde Álihan Bókeyhan tólengit atauynyng etimologiyasyna kónil bólip, ony «tórendi kýt» degen sózden shyqqan degen oy aitqan bolatyn. Aytpaqshy, Alashorda ýkimetining tóraghasy Álihan Bókeyhan tóre túqymynan, al onyng orynbasary Halel Ghabbasúly – tórege qyzmet etken taraqty ruynan. Kezdeysoqtyq pa, әlde qúdiret pe? Ol jaghy bizge beymәlim. Anyghyn – Alla-taghala ghana biledi!

«Bizderdi, - deydi Berikbol aqsaqal, - Halelding kózin kórgen tughan-tuystary qorqyp qalghandyqtan ba, әlde Qytaydan kelgenimizdi jaqtyrmady ma, әiteuir, salqyn qarsy aldy. Biraq әkem búghan moyymay Halel aghanyng tuysqandarymen qarym-qatynas ornatugha úmtyldy. Halel aghamnyng jary Ramiya - tekti jerden shyqqan kisi, Tobyqtynyng qyz deytin әkem. Rәmiyadan Halel Zaben jәne Qadyr atty eki úl, bir qyz sýiedi (1926 jyly Halelding óz qolymen toltyrghan anketada eki qyzym bar dep jazylghan - avtor). Zaben otbasyn qúrmaydy, soghys jyldary qaytys bolady. Al Qadyrdy men óz kózimmen kórdim, qolynan syi-syapat aldym. Búl oqigha bylay bolghan edi. 1957 jyly әkem qasyna mektep bitirgen meni ertip Halelding tughan úly Qadyrdy jәne Maqydan taraytyn aghayyny Arab Ghabbasovty izdep Almatygha keledi. Qadyr Halelúly qaladaghy bir mekemede buhgalter bolyp qyzmet jasaydy eken. Soghysqa qatysyp, bir qolynan jaralanyp qaytqan. Kemtar qolynda protez bar. Júbayy – nәsili tatar, súlu jan eken. Onyng artyna erip kelgen eki qyzy boldy. Al Qadyrdyng ózinen tughan bala bolmady. Ákem oghan: «Sen myna tatar әielden ajyras, qazaq әiel al. Bala tapqyz, úrpaq qalsyn» degen aqyl aitty. Qadyr әkemning sózin jauapsyz qaldyrdy. Aqyry kóp úzamay, 60-jyldardyng basynda ózi dýniyeden ozyp ketti. Sol kezdesude ol maghan: «Mende Halel aghang kiygen 4 kostum bar. Sonyng birin aghannyng kózindey kór»,- dep, maghan syigha berip, iyghyma japty. Ákesi Halel Ghabbasúly turaly ashylyp sóilemedi. Qadyr Halelúlynyng ýiinde birneshe kýn bolyp, odan Arab Maqyúly Ghabbasovtyng otbasyna bardyq. Arab Ghabbasov jeke jer ýide túrady eken. Júbayy – orys. Ákem ekeui biraz shýikelesip, sóilesti. Ákem Halel turaly әngime aitqysy kelip edi, ol ony qozghamaudy súrady. Mәskeuding Temiryazev atyndaghy institutyn bitirgen Arabtyng student shaghynda elge kelgende týsirgen fotolary bar eken. Sony tamashaladyq. Almatydaghy Qadyr men Arabty kórip, mauqyn basqan әkem Qaraqolgha qayta oralady. Odan keyin Almatygha shyqpadyq. Biz elge oralghannan keyin Arab Maqyúly Ghabbasov әkeme biraz jyl qarajat jaghynan kóp kómek kórsetetip túrady. Tipti, Almaty janyndaghy sovhozdardyng birine kóshirip almaq ta bolady. Biraq әkem ol úsynysty qabyldamady.  Ákem: «Bizding Arab әieli orys bolghandyqtan, qughyn-sýrginen aman qaldy»,- dep aityp otyratyn. Qytay qashyp jýregi shaylyqqan jәne Halel aghamyzdyng tughan-tuystarynyng kónil-kýiin bilgen әkemiz bizderge: «Tiri jýremin desender, Halel Ghabbasovtyng tuysqanymyn dep aitpandar»,- dep ósiyet qaldyrady. 1974 jyly әkemiz 73 jasta dýniyeden ótti. Sodan keyin Almatydaghy aghayyndarmen baylanysymyz ýzilip qaldy. Onyng ýstine Halel aghamnyng úrpaqtarynyng barlyghy oryssha oqyghan edi. Ol da túrmystyq túrghydan óz kedergisin tiygizdi. Ákem Ábilhasen: «Men Halelge qatty úqsaymyn» dep otyratyn. Birde Halel aghamnyng Ahmet Baytúrsynúlyn M.Dulatúly, J.Aymauytúly, M.Áuezovtermen birge ortagha alyp týsken suretin kórip, «әkemning aitqany ras eken» dep kóz jasymdy sýrtip jylap alghanym da  bar...(2 suret)».

2 suret. Ghabbasúly Bayazitter әuletining Qytaydan kelgen song týsken otbasylyq fotosy. Otyrghan er kisi – Ábilhasen. Týregelip túrghan jas jigit – Berikbol Ábilhasenúly Bayazitov

20-30 jyldardaghy dýrbeleng kezinde Semey óniri qazaqtarynyng Qytaygha qashqany tarihtan mәlim. Al Halelding sayatshylyqqa qúmar bolghanyn Mirjaqypqyzy Gýlnar apaydyng Alash qayratkerleri turaly jazghan «Shyndyqtyng shyraghy» atty esteligikter jinaghynda tilge tiyek etiledi.

1917 jyldyng aqpan burjuaziyalyq revolusiyasynyng tegeuirinen Reseyde patshalyq monarhiyalyq jýie qúlap, otarlyq qamyttan qútylatynday ahual qalyptasady. Álihan Bókeyhanúly bastaghan Alash ziyalylary jedel qimyldap, qazaqtyng keng dalasynda últtyq jiyndardy (siyezderdi) ótkizudi qolgha alady. 1917 jyldyng 5-13 jeltoqsan aralyghynda ótken II jalpyúlttyq qazaq siyezinde Alash avtonomiyasy jariyalanyp, onyng ýkimeti – «Alashorda» Últ Kenesi qúrylady. Onyng tóraghasy bolyp Álihan Bókeyhan, al onyng orynbasary lauazymyna Halel Ghabbasúly saylanady.

Alash avtonomiyasy men Alashorda ýkimetining taghdyry bolishevikter biylikke kelgennen keyin qalay órbip, qalay ayaqtalghany býgingi júrtshylyqqa ayan. Qandy tónkeris arqyly biylikke kelgen bolishevikter Alash avtonomiyasyn da, Alashorda ýkimetin de moyyndamay, zansyz (legitimsiz) kelgen jana kenes ýkimetin qiytúrqy amal-әreket, zorlyq-zombylyq arqyly ornatugha kirisedi. Osy bir almaghayyp zamanda Á.Bókeyhan bastaghan Alash ziyalylary Qazaq avtonomiyasyn saqtap qalugha úmtylady. Alash kósemining tikeley tapsyrmasymen Alashorda ýkimeti tóraghasynyng orynbasary lauazymyndaghy Halel Ghabbasúly avtonomiya jóninde 1918 jyldyng 20 nauryzynda IY.Stalinmen telegraf arqyly alghashqy kelissózdi bastaydy. Kelissóz sol jyldyng sәuir aiynda da jalghasyn tabady.

Ashyq kelissózder formatyn tandaghan Alashorda ýkimeti Stalinge telegraf arqyly joldanghan mәtindi «Saryarqa» gazetinde jariyalap otyrady. Biraq búl jedelhatqa bolishevikter tarapynan jauap bolmaydy. Onyng esesine Stalin ekijýzdi, ayar sayasatker ekenin tanytyp, qazaq dalasynda biylikke talasyp jatqan bolishevikter basshysy Áliby Jangeldinmen alashordashylardy tildep, jamanday otyryp, kelissóz jýrgizedi. Siyrqúiymshaqtanyp, uaqyt ozdyryp ketken kelissózding sony kenes ýkimetining Alashordany biylikten yghystyryp shygharumen ayaqtalady.

Alashorda biyligi taraghanymen, Alash ziyalylarynyng avtonomiya qúru maqsaty jýzege asyp, 1920 jyly qazaq jerining shekarasy anyqtalghan, arnayy dekretpen bekitilgen Qazaq avtonomiyasy qúrylady. 1936 jyly ol avtonomiya kenes qúramyndaghy jeke respublikagha ainaldy. Kenestik respublikalardy qúru kezinde shekara belgileu mәselesi, negizinen, Qazaq avtonomiyasy qúrylghan kezdegi mejemen belgilendi. Olay bolsa, qazirgi tandaghy tәuelsiz Qazaqstannyng úlan-ghayyr jerge ie bolyp qalu mәrtebesi Alash ziyalylarynyng janyn shýbereke týiip jýrip (sonynda jany qúrban bolghan) atqarghan janqiyarlyq erlik isteri men eren enbekteri arqasynda jýzege asty.

Almasbek Ábsadyq, filologiya ghylymdarynyng doktory, A.Baytúrsynúly atyndaghy QMU professory

Abai.kz