Biyl Qazaqstan Tәuelsizdigine jәne Semey yadrolyq polinonynyng jabylghanyna 30 jyl tolady!

Biyl Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng Semey yadrolyq poligony jabu turaly tarihy jәne pasifistik Jarlyghyna 30 jyl tolady. Semey yadrolyq poligony búrynghy KSRO-da eng alghyshqy jәne eng iri yadrolyq poligony bolghan. Ony kenes memlekettik qújattarynda Semey yadrolyq synaq poligony nemese SYaSP dep atady. Resmy atuy bylay bolghan – 2-shi Memlekettik ortalyq synaq poligony (2 MOSP). Búl poligonda kenes kezinde eng zamangha say yadrolyq qaruy saqtalghan. Álemde sonday әskery obektiler tek tórteu bolghan edi.

Semey poligonynyng 50 jyldan asa tarihy – búl búrynghy Kenes Odaghynyng qaru-jaraq shygharudaghy jarystyng әlemdik tarihy. Búl poligon bizding elimizding jerinde jәne Semey (qazirgi Shyghys-Qazaqstan) oblysynda, Semey qalasynan soltýstik-batys jerinde (130 shaqyrym) ornalasqan. Poligonnyng aimaghy - 18500 km².

Eng alghashqy yadrolyq synaq osy poligonda kenes әskerleri 29 tamyzda 1949 jyly ótkizgen edi. Bombanyng kýshi 22 kilotonnadan túrdy. Búl poligonda keminde 468 yadrolyq synaq jasalghan edi. 1949 - 1962 jj. aralyghynda - 30 jer ýsti yadrolyq synaqtar, 88 auada yadrolyq  synaqtar ótkezildi, olardyng arasynda birinshi termoyadernoe qúrylghysy (12.08.1953) jәne әlemdegi alghashqy sutegi bombasy (22.11.1955), 6 atom synaqtar ýlken biyiktikte jәne gharyshta ótkezilgen. Synaq poligonnyng basqa jerde 340 jer asty synaqtar ótkezildi: tik únghymalarda jәne kólbeu tunneliderde. Qúny bir yadrolyq jarylys - 30 mln. kenestik rubli.

KSRO-da óndirilgen 70% yadrolyq qarudy synau Semey poligonynda bolghan jәne yadrolyq qaldyqtar bizding jerimizde 300 juyq. Poligon eng aldymen orasan zor núqsan Qazaqstannyng jer, sugha, auagha әkeldi. Múnyng bәri tiri әlemine keri әserin tiygizdi. Osylaysha, Qazaqstannyng jerine, faunagha, florasyna, adamdardyng densaulyghyna yadrolyq jarylystar ýlken zalal jasady. Yadrolyq synaqtar adamdargha búran bolmaghan aurular әkeldi. Nauqastardyng sany ósti: qaterli isik, t.b. aurulary kóbeydi, adam ólimi de kóbeydi. Tek, 1962 jyldan bastap, Semey jerinde adamdar úshyraghan radiasiyagha baylanysty medisinalyq tekseruler bastaldy.

1989 jyly aqpanda býkilrespublikandyq mitingte birinshi kenestik antiyadrolyq qozghalysy "Nevada-Semey" dýniyege keldi. Ony aqyn Oljas Sýleymenov basqardy. Qysqa merzim ishinde búl qozghalys Semey yadrolyq poligony jәne onyng «júmysy» turaly býkil Qazaqstan júrtshylyghyna, odan keyin KSRO halqyna, sodan keyin әlem júrtshylyghyna ashy shyndyq jetkizdi. Osynyng arqasynda alghash ret dýnie jýzinde yadrolyq moratoriy kenes basshylary engizdi. 1989 jyly 18 josparlanghan Semey yadrolyq poligonynda 11 atom jarylystar toqtatyldy. Eki jyldan keyin Elbasynyng Jarlyghy boyynsha búl ólim taratatyn poligon tolyq jabyldy!

Qazaqstannyng tәuelsizdikting alghashqy kýnderinen bastap yadrolyq sayasaty - negizgi mәselelerding biri retinde kýn tәrtibinde túrghan edi. KSRO ydyraghannan keyin, Qazaqstan ýsh respublikalardyng (Resey, Ukraina jәne Qazaqstan) biri yadrolyq qaruy bar elge ainaldy. Tәuelsizdik alghannan beri Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti tabandy týrde elde yadrolyq qaru joiyda sayasat jýrgizdi.

Elbasy óz «Tәuelsizdik dәuiri» fundamentaldy enbeginde bylay dep búl óte kýrdeli jәne manyzdy mәsele turaly әngimeleydi: «Aumaghymyzdaghy Semey synaq poligony, múragha qalghan kenestik qaru-jaraq tәuelsiz respublikanyng menshigine ótkennen keyin, bizge ýlken tandau jasau qajet boldy. Bәske úzaq merzimdi últtyq qauipsizdik tigildi. Tarazynyng bir basynda, ózimizding әskery quatymyzdyng resursy retinde yadrolyq әleuetti saqtap qalu, al ekinshi basynda ózimiz ýshin yadrolyq qarusyz bolashaq tandap, odan bas tartu arqyly býkil jer jýzine bizding maqsatymyz kýshimizdi qaru-jaraq jinaumen dәleldeu emes ekenin kórsetu túrdy. Osynau kýrdeli tandau aldynda túrghan kezde Almatygha, kóptegen adamdar ýshin tiri anyzgha ainalghan, Margaret Tetcherding kelgeni esimde. Degenmen alghashqy kezdesuden-aq bastysy qonaqtyng biyik mәrtebesi nemese manyzyn sezinu emes, júmys pen mәselening sheshilui ekenine den qoydyq. Ol óte erkin, tik minezdi әri ashyq adam bolatyn. Tetcher birinshi kezdesuding ózinde maghan: «Siz yadrolyq qarudy ne istemek oidasyz?» – degen saualdy tikesinen qoydy. Ishtey kesimdi sheshim qabyldap qoysam da, әli de oilanu ýstindegidey qalyp tanyttym. Bir jaghynan maghan onyng múnday tik minezi únady. Ekinshi jaghynan, Tetcherding búl saualdy óz tarapynan ghana emes, sonday-aq batystaghy tútas sayasatkerler ortasy atynan qoyyp otyrghanyn týsindim. Al negizgi kelissóz prosesi әli alda edi, sondyqtan kartany aldyn-ala ashyp tastaugha da bolmaytyn. Degenmen men Tetchermen barynsha ashyq sóilesuge sheshim qabyldadym jәne óz kózqarasymdy barynsha naqty bildirdim. Qazaqstan qaru-jaraqtyng taralu qaupine jauapkershilikpen qaraydy, biraq bizge yadrolyq memleketterding kepili qajet edi, sonymen birge eleuli investisiyagha esep jasap otyrghanbyz. Onsyz biz naqty kelissózder jýrgize almaytyn edik. Osy әngime barysynda Tetcher meni múqiyat baqylady. Birinshi kezdesudegi sol oily da qatang kózqaras esimde jaqsy saqtalypty. Ózindi rentgen sәulesi arqyly tekserip jatqanday bolatyn. Alayda bizding sózimizde eshqanday jasyryn astar bolghan joq. Tetcher mening ashyqtyghymdy joghary baghalady. Keyde sayasatta stereotipterdi búzu da qajet. Ózinning qarsy aldynda otyrghan adamnyng minez-qúlqy men dengeyin týsinu de manyzdy. Mening basymnan әlemdegi eng iri memleketterding birining preziydentine baylanysty bir oqigha ótti. Atyn aitpaq-aq qoyayyn. Óitkeni tútas bir memleketting bedeline núqsan keltirgim kelmeydi. Degenmen sol adamnyng boyyndaghy ýlken sayasatqa degen kózqaras bolmashy ghana esebi bar kishkentay kompaniyanyng júmysty janadan bastaghan esepshisine tәn bolatyn. «Esesine men ne alamyn, әngimelesushi meni aldap ketpey me?» degendey oida otyratyn. Al Margaret Tetchermen әngime barysynda onyng erik-kýshi men dengeyin birden sezindim. Ol qashanda ózine ne qajet ekenin biletin. Ángime dengeyin de óte ýlken biyikke sheberlikpen kótere alatyn. Almatydan attanarda Tetcher maghan: «Meninshe, Sizben әli de kóp jaydy talqylaugha bolatyn siyaqty», – dedi. Shynynda da, solay boldy. Búdan keyin de onymen birneshe mәrte kezdestik. Londongha barghan sayyn men mindetti týrde oghan soghatynmyn. Osylaysha, Qazaqstannyng «yadrolyq mәselege» baylanysty tandauy birjola sheshildi: 1991 jyldyng 29 tamyzynda men Semey yadrolyq poligonyn jabu turaly Jarlyqqa qol qoydym. Alayda problemalar kóp edi. Sondyqtan 1992 jyldyng qazanynda BÚÚ-da sóz sóilegende, men osynau ajaldyng apanyn japqanymyzdy, biraq aimaqty sauyqtyryp, zardap shekkenderdi emdeu, nәrestelerdi qaterden qorghau ýshin mol qarjy kerek ekenin atap kórsettim. Álemdegi AQSh, Resey men Ukrainadan keyin kólemi jaghynan tórtinshi yadrolyq arsenaldyng taghdyry turaly mәsele ashyq kýiinde túrghan. 1991 jyldyng sonynda respublika aumaghynda 1216 yadrolyq oqtúmsyq boldy. Búl sol kezde Úlybritaniyanyn, Fransiya men Qytaydyng oqtúmsyqtaryn qosyp eseptegennen de kóp bolatyn. Men «yadrolyq qaru-jaraq Qazaqstannyng aimaqtaghy yqpalyn kýsheytuge qabiletti» deytinderding pikirine mýldem kelispedim. Sayasatker retinde yadrolyq memleket mәrtebesi elge bolmashy ghana artyqshylyq beretinin, esesine bolashaqta ýlken syrtqy sayasy problemalar tudyratynyn aiqyn týsindim. Atap aitqanda, Resey ózin KSRO-nyng birden-bir yadrolyq múragerimin dep eseptedi, al AQSh pen basqa da batys derjavalary әlemge tarap ketken yadrolyq qarudyng terrorshylar ýshin qoljetimdi bolu mýmkindigine alandady. 1992 jyldyng basynda jas tәuelsiz memleketter yadrolyq qarudy bir jerden baqylau mәselesine kelise almaghannan keyin, olardyng alandaushylyghy tipti kýsheye týsken. Bizding aumaghymyzdaghy yadrolyq әleuet problemasynyng sheshimi belgili bir dengeyde – Resey, Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrghyzstan, Tәjikstan men Armeniya arasynda 1992 jyldyng mamyrynda Tashkentte qol qoyylghan Újymdyq qauipsizdik kelisimine aitarlyqtay әser etti. Atalmysh alty elding kez kelgenine tóngen syrtqy agressiya qateri qalghan qatysushylardyng oghan, kez kelgen qajet bolsa, әskery kómek te beruge mindetteytin. Sol 1992 jyldyng mamyr aiynda ýlken Djordj Bushpen kelissózder barysynda, «yadrolyq mәselenin» elimiz ýshin barynsha paydaly, ontayly sheshimin tabudyng sәti týsti. Bizding diplomatiyamyz әlemdegi asa iri derjavanyng Qazaqstandy sayasy túrghyda tolyq moyyndauyna jәne bizben janjaqty ekonomikalyq әriptestikke әzir boluyna qol jetkizdi. Osylaysha, әlem tarihynda túnghysh ret syrtqy sayasy dialogta yadrolyq qarugha ie bolu emes, kerisinshe, odan bas tartu manyzdy tetikke ainaldy. 1993 jyldyng aqpanynda biz janadan saylanghan AQSh preziydenti Bill Klintonnyng Memlekettik hatshy U. Kristoferge Qazaqstanmen әriptestik mәselelerimen ainalysu turaly tapsyrma bergen hatyn aldyq. Atap aitqanda, B. Klinton «Nann-Lugar zanyna sәikes, AQSh Qazaqstannyng yadrolyq qarudan azat bolu prosesine kómektesu ýshin qarjy bóluge mindettenetinin» jazypty. Degenmen, AQSh Memlekettik hatshysy Qazaqstangha kelgen kezde shahtalardaghy yadrolyq zymyran qondyrghylaryn jong jónindegi kelisimshartqa jyldam qol qoyghyzu ýshin tizege salmaq boldy, men ony toqtattym. Áriyne, biz AQSh-tyng alandaushylyghyn týsindik jәne ózim de kelisimge qol qon gha dayyn edim. Biraq dәl múnday strategiyalyq sheshim ýshin Qazaqstan ne alady? Men onyng esesine Qazaqstannyng ekonomikasyn әrtaraptandyrugha, qorghanys kәsiporyndaryn beybit maqsatqa paydalanugha jәne basqa da qajettilikterge kerekti amerikalyq investisiyalardyng keluin talap ettim. Jalpy, bizding AQSh-pen arada ekonomikalyq әriptestik jónindegi memleketaralyq kelisimimiz joq bolatyn. Biz tek múnay biznesi ghana emes, basqa da amerikalyq biznes týrlerining Qazaqstangha keluin qaladyq. AQSh ýkimeti oghan mýmkindiginshe septesuge tyrysty. Ol ýshin memleketaralyq manyzdy kelisimder kerek bolatyn. Qysqasy, kelise almadyq. Sóitip, Kristofer riza bolmay ketti. Múnday jaghdaylarda AQSh-qa paydaly nәrselerding basqalargha da avtomatty týrde paydaly bolatyny turaly amerikalyq elitanyng niyeti zandy da. Biraq maghan óz elimning mýddesin qorghau kerek edi. Sóitip sanaly týrde tәuekelge bardym. Baqytymyzgha oray, preziydent B. Klinton men viyse-preziydent A. Gor realistik túrghyda oilaytyn adamdar bolatyn. 1993 jyldyng 10 jeltoqsanynda Jogharghy Kenes yadrolyq qaru-jaraqty taratpau turaly kelisimshartqa qosylugha dauys berdi. 1994 jyldyng 28 nauryzynda Boris Elisinmen Qazaqstan aumaghynda uaqytsha ornalasqan Strategiyalyq yadrolyq qarular turaly kelisimshartqa qol qoyyldy. Kelisimshartqa sәikes, Resey Qazaqstangha yadrolyq shabuyl qaterinen qorghaugha kepildik berdi. Qazaqstannyng basty artyqshylyghy – jappay qyryp-joyatyn qaru-jaraqtyng mol qorynda emes, kerisinshe, ashyqtyqta, beybitshilikte, sanaly oi-sana men moralidyq bedelde ekenin biz o bastan jaqsy sezindik. Ol yadrolyq qarusyz memleketti jýzdegen, tipti myndaghan oqtúmsyghy bar memleketterden de qauqarly kýshke ainaldyra alatyn. Úzaq merzimdi últtyq qauipsizdikti nyghaytu ýshin qaterli qarudan bas tartudyng múnday sayasaty barlyq zamandarda da ózgelerge ýlgi bolugha tiyisti edi. 1994 jyldyng qazan-qarasha ailarynda AQSh Qazaqstannan (Óskemennen) Amerikagha 600 kilogram joghary bayytylghan urandy alyp ketu jónindegi «Jaqút» operasiyasyn iske asyrdy. 1994 jyldyng 5 jeltoqsanynda Budapeshtte ótkizilgen Europadaghy qauipsizdik jәne yntymaqtastyq úiymynyng (EQYÚ) sammiytinde Qazaqstan, Resey, AQSh jәne Úlybritaniya basshylary Yadrolyq qarudy taratpau jónindegi kelisimge qosylghan elderding qauipsizdigine kepildik beru turaly Memorandumgha qol qoydy. Sonynan Qazaqstangha múnday kepildikti, Fransiya men Qytay siyaqty, basqa da yadrolyq memleketter berdi. Búl әlemdik qoghamdastyqtyng Qazaqstannyng óz mindettemesin oryndauyn moyyndaytynyn jәne oghan jauap esebinde qauipsizdigi men aumaqtyq tútastyghyna kepildik beretinin bildiretin. 1995 jyldyng mamyr aiynyng sonyna qaray Qazaqstan aimaghyndaghy yadrolyq qaru tolyq joyyldy nemese әketildi, ballistikalyq zymyrandardyng shahtadaghy qondyrghylary da joyyldy. Osylaysha, kenestik yadrolyq qarudy múragha alghan, el aldyndaghy asa kýrdeli mindetti – býkil әlemning mýddesine sәikes jәne últtyq qauipsizdikke eshqanday núqsan keltirmey sheshe aldyq».

Osylaysha, yadrolyq qarudan bas tartu bizding Otanymyzdyng qauipsizdikti nyghaytyp jiberdi, óitkeni ol qauipsizdik kepildigin birqatar yadrolyq derjavalar – AQSh, Resey, Úlybritaniya (jeltoqsan 1994 jyl) berdi. Yadrolyq derjavalar, mindette týrde Qazaqstannyng tәuelsizdigi men shekaralaryn qúrmetteuge, tótenshe jaghdayda әskery kómek kórsetuge dayyn dep aitty. Aqpan aiynda 1995 jyly búghan Qytay ýkimeti qosyldy.

Birqatar shet elderding qoldauymen bizding respublikada búrynghy әskeriy-zertteu infraqúrylymyn konversiya boyynsha baghdarlama jýzege asyryldy. Semey yadrolyq poligony ornyna 1993 jyly Últtyq yadrolyq ortalyghy (ÚYaO) qúryldy: sonda 3 ghylymiy-zertteu instituty júmys isteydi - atom energetikasy, geofizikalyq zertteuler, radiasiyalyq qauipsizdik jәne ekologiya.

Kerimsal Júbatqanov, Qazaq-Orys Halyqaralyq Uniyversiyteti «Ruhany janghyru» ghylymiy-zertteu ortalyghynyng jetekshisi

Abai.kz