بيىل قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە جانە سەمەي يادرولىق پولينونىنىڭ جابىلعانىنا 30 جىل تولادى!

بيىل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سەمەي يادرولىق پوليگونى جابۋ تۋرالى تاريحي جانە پاتسيفيستىك جارلىعىنا 30 جىل تولادى. سەمەي يادرولىق پوليگونى بۇرىنعى كسرو-دا ەڭ العىشقى جانە ەڭ ءىرى يادرولىق پوليگونى بولعان. ونى كەڭەس مەملەكەتتىك قۇجاتتارىندا سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى نەمەسە سياسپ دەپ اتادى. رەسمي اتۋى بىلاي بولعان – 2-ءشى مەملەكەتتىك ورتالىق سىناق پوليگونى (2 موسپ). بۇل پوليگوندا كەڭەس كەزىندە ەڭ زامانعا ساي يادرولىق قارۋى ساقتالعان. الەمدە سونداي اسكەري وبەكتىلەر تەك تورتەۋ بولعان ەدى.

سەمەي پوليگونىنىڭ 50 جىلدان اسا تاريحى – بۇل بۇرىڭعى كەڭەس وداعىنىڭ قارۋ-جاراق شىعارۋداعى جارىستىڭ الەمدىك تاريحى. بۇل پوليگون ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جەرىندە جانە سەمەي (قازىرگى شىعىس-قازاقستان) وبلىسىندا، سەمەي قالاسىنان سولتۇستىك-باتىس جەرىندە (130 شاقىرىم) ورنالاسقان. پوليگوننىڭ ايماعى - 18500 كم².

ەڭ العاشقى يادرولىق سىناق وسى پوليگوندا كەڭەس اسكەرلەرى 29 تامىزدا 1949 جىلى وتكىزگەن ەدى. بومبانىڭ كۇشى 22 كيلوتوننادان تۇردى. بۇل پوليگوندا كەمىندە 468 يادرولىق سىناق جاسالعان ەدى. 1949 - 1962 جج. ارالىعىندا - 30 جەر ءۇستى يادرولىق سىناقتار، 88 اۋادا يادرولىق  سىناقتار وتكەزىلدى، ولاردىڭ اراسىندا ءبىرىنشى تەرمويادەرنوە قۇرىلعىسى (12.08.1953) جانە الەمدەگى العاشقى سۋتەگى بومباسى (22.11.1955), 6 اتوم سىناقتار ۇلكەن بيىكتىكتە جانە عارىشتا وتكەزىلگەن. سىناق پوليگوننىڭ باسقا جەردە 340 جەر استى سىناقتار وتكەزىلدى: تىك ۇڭعىمالاردا جانە كولبەۋ تۋننەلدەردە. قۇنى ءبىر يادرولىق جارىلىس - 30 ملن. كەڭەستىك رۋبل.

كسرو-دا وندىرىلگەن 70% يادرولىق قارۋدى سىناۋ سەمەي پوليگونىندا بولعان جانە يادرولىق قالدىقتار ءبىزدىڭ جەرىمىزدە 300 جۋىق. پوليگون ەڭ الدىمەن وراسان زور نۇقسان قازاقستاننىڭ جەر، سۋعا، اۋاعا اكەلدى. مۇنىڭ ءبارى ءتىرى الەمىنە كەرى اسەرىن تيگىزدى. وسىلايشا، قازاقستاننىڭ جەرىنە، فاۋناعا، فلوراسىنا، ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا يادرولىق جارىلىستار ۇلكەن زالال جاسادى. يادرولىق سىناقتار ادامدارعا بۇران بولماعان اۋرۋلار اكەلدى. ناۋقاستاردىڭ سانى ءوستى: قاتەرلى ىسىك، ت.ب. اۋرۋلارى كوبەيدى، ادام ءولىمى دە كوبەيدى. تەك، 1962 جىلدان باستاپ، سەمەي جەرىندە ادامدار ۇشىراعان رادياتسياعا بايلانىستى مەديتسينالىق تەكسەرۋلەر باستالدى.

1989 جىلى اقپاندا بۇكىلرەسپۋبليكاندىق ميتينگتە ءبىرىنشى كەڭەستىك انتيادرولىق قوزعالىسى "نەۆادا-سەمەي" دۇنيەگە كەلدى. ونى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ باسقاردى. قىسقا مەرزىم ىشىندە بۇل قوزعالىس سەمەي يادرولىق پوليگونى جانە ونىڭ «جۇمىسى» تۋرالى بۇكىل قازاقستان جۇرتشىلىعىنا، ودان كەيىن كسرو حالقىنا، سودان كەيىن الەم جۇرتشىلىعىنا اششى شىڭدىق جەتكىزدى. وسىنىڭ ارقاسىندا العاش رەت دۇنيە جۇزىندە يادرولىق موراتوري كەڭەس باسشىلارى ەنگىزدى. 1989 جىلى 18 جوسپارلانعان سەمەي يادرولىق پوليگونىندا 11 اتوم جارىلىستار توقتاتىلدى. ەكى جىلدان كەيىن ەلباسىنىڭ جارلىعى بويىنشا بۇل ءولىم تاراتاتىن پوليگون تولىق جابىلدى!

قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ يادرولىق ساياساتى - نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى رەتىندە كۇن تارتىبىندە تۇرعان ەدى. كسرو ىدىراعاننان كەيىن، قازاقستان ءۇش رەسپۋبليكالاردىڭ (رەسەي، ۋكراينا جانە قازاقستان) ءبىرى يادرولىق قارۋى بار ەلگە اينالدى. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى تاباندى تۇردە ەلدە يادرولىق قارۋ جويۋدا ساياسات جۇرگىزدى.

ەلباسى ءوز «تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى» فۋندامەنتالدى ەڭبەگىندە بىلاي دەپ بۇل وتە كۇردەلى جانە ماڭىزدى ماسەلە تۋرالى اڭگىمەلەيدى: «اۋماعىمىزداعى سەمەي سىناق پوليگونى، مۇراعا قالعان كەڭەستىك قارۋ-جاراق تاۋەلسىز رەسپۋبليكانىڭ مەنشىگىنە وتكەننەن كەيىن، بىزگە ۇلكەن تاڭداۋ جاساۋ قاجەت بولدى. باسكە ۇزاق مەرزىمدى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تىگىلدى. تارازىنىڭ ءبىر باسىندا، ءوزىمىزدىڭ اسكەري قۋاتىمىزدىڭ رەسۋرسى رەتىندە يادرولىق الەۋەتتى ساقتاپ قالۋ، ال ەكىنشى باسىندا ءوزىمىز ءۇشىن يادرولىق قارۋسىز بولاشاق تاڭداپ، ودان باس تارتۋ ارقىلى بۇكىل جەر جۇزىنە ءبىزدىڭ ماقساتىمىز كۇشىمىزدى قارۋ-جاراق جيناۋمەن دالەلدەۋ ەمەس ەكەنىن كورسەتۋ تۇردى. وسىناۋ كۇردەلى تاڭداۋ الدىندا تۇرعان كەزدە الماتىعا، كوپتەگەن ادامدار ءۇشىن ءتىرى اڭىزعا اينالعان، مارگارەت تەتچەردىڭ كەلگەنى ەسىمدە. دەگەنمەن العاشقى كەزدەسۋدەن-اق باستىسى قوناقتىڭ بيىك مارتەبەسى نەمەسە ماڭىزىن سەزىنۋ ەمەس، جۇمىس پەن ماسەلەنىڭ شەشىلۋى ەكەنىنە دەن قويدىق. ول وتە ەركىن، تىك مىنەزدى ءارى اشىق ادام بولاتىن. تەتچەر ءبىرىنشى كەزدەسۋدىڭ وزىندە ماعان: «ءسىز يادرولىق قارۋدى نە ىستەمەك ويداسىز؟» – دەگەن ساۋالدى تىكەسىنەن قويدى. ىشتەي كەسىمدى شەشىم قابىلداپ قويسام دا، ءالى دە ويلانۋ ۇستىندەگىدەي قالىپ تانىتتىم. ءبىر جاعىنان ماعان ونىڭ مۇنداي تىك مىنەزى ۇنادى. ەكىنشى جاعىنان، تەتچەردىڭ بۇل ساۋالدى ءوز تاراپىنان عانا ەمەس، سونداي-اق باتىستاعى تۇتاس ساياساتكەرلەر ورتاسى اتىنان قويىپ وتىرعانىن ءتۇسىندىم. ال نەگىزگى كەلىسسوز پروتسەسى ءالى الدا ەدى، سوندىقتان كارتانى الدىن-الا اشىپ تاستاۋعا دا بولمايتىن. دەگەنمەن مەن تەتچەرمەن بارىنشا اشىق سويلەسۋگە شەشىم قابىلدادىم جانە ءوز كوزقاراسىمدى بارىنشا ناقتى ءبىلدىردىم. قازاقستان قارۋ-جاراقتىڭ تارالۋ قاۋپىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايدى، بىراق بىزگە يادرولىق مەملەكەتتەردىڭ كەپىلى قاجەت ەدى، سونىمەن بىرگە ەلەۋلى ينۆەستيتسياعا ەسەپ جاساپ وتىرعانبىز. ونسىز ءبىز ناقتى كەلىسسوزدەر جۇرگىزە المايتىن ەدىك. وسى اڭگىمە بارىسىندا تەتچەر مەنى مۇقيات باقىلادى. ءبىرىنشى كەزدەسۋدەگى سول ويلى دا قاتاڭ كوزقاراس ەسىمدە جاقسى ساقتالىپتى. ءوزىڭدى رەنتگەن ساۋلەسى ارقىلى تەكسەرىپ جاتقانداي بولاتىن. الايدا ءبىزدىڭ سوزىمىزدە ەشقانداي جاسىرىن استار بولعان جوق. تەتچەر مەنىڭ اشىقتىعىمدى جوعارى باعالادى. كەيدە ساياساتتا ستەرەوتيپتەردى بۇزۋ دا قاجەت. ءوزىڭنىڭ قارسى الدىڭدا وتىرعان ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى مەن دەڭگەيىن ءتۇسىنۋ دە ماڭىزدى. مەنىڭ باسىمنان الەمدەگى ەڭ ءىرى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرىنىڭ پرەزيدەنتىنە بايلانىستى ءبىر وقيعا ءوتتى. اتىن ايتپاق-اق قويايىن. ويتكەنى تۇتاس ءبىر مەملەكەتتىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرگىم كەلمەيدى. دەگەنمەن سول ادامنىڭ بويىنداعى ۇلكەن ساياساتقا دەگەن كوزقاراس بولماشى عانا ەسەبى بار كىشكەنتاي كومپانيانىڭ جۇمىستى جاڭادان باستاعان ەسەپشىسىنە ءتان بولاتىن. «ەسەسىنە مەن نە الامىن، اڭگىمەلەسۋشى مەنى الداپ كەتپەي مە؟» دەگەندەي ويدا وتىراتىن. ال مارگارەت تەتچەرمەن اڭگىمە بارىسىندا ونىڭ ەرىك-كۇشى مەن دەڭگەيىن بىردەن سەزىندىم. ول قاشاندا وزىنە نە قاجەت ەكەنىن بىلەتىن. اڭگىمە دەڭگەيىن دە وتە ۇلكەن بيىككە شەبەرلىكپەن كوتەرە الاتىن. الماتىدان اتتاناردا تەتچەر ماعان: «مەنىڭشە، سىزبەن ءالى دە كوپ جايدى تالقىلاۋعا بولاتىن سياقتى»، – دەدى. شىنىندا دا، سولاي بولدى. بۇدان كەيىن دە ونىمەن بىرنەشە مارتە كەزدەستىك. لوندونعا بارعان سايىن مەن مىندەتتى تۇردە وعان سوعاتىنمىن. وسىلايشا، قازاقستاننىڭ «يادرولىق ماسەلەگە» بايلانىستى تاڭداۋى ءبىرجولا شەشىلدى: 1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا مەن سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدىم. الايدا پروبلەمالار كوپ ەدى. سوندىقتان 1992 جىلدىڭ قازانىندا بۇۇ-دا ءسوز سويلەگەندە، مەن وسىناۋ اجالدىڭ اپانىن جاپقانىمىزدى، بىراق ايماقتى ساۋىقتىرىپ، زارداپ شەككەندەردى ەمدەۋ، نارەستەلەردى قاتەردەن قورعاۋ ءۇشىن مول قارجى كەرەك ەكەنىن اتاپ كورسەتتىم. الەمدەگى اقش، رەسەي مەن ۋكراينادان كەيىن كولەمى جاعىنان ءتورتىنشى يادرولىق ارسەنالدىڭ تاعدىرى تۋرالى ماسەلە اشىق كۇيىندە تۇرعان. 1991 جىلدىڭ سوڭىندا رەسپۋبليكا اۋماعىندا 1216 يادرولىق وقتۇمسىق بولدى. بۇل سول كەزدە ۇلىبريتانيانىڭ، فرانتسيا مەن قىتايدىڭ وقتۇمسىقتارىن قوسىپ ەسەپتەگەننەن دە كوپ بولاتىن. مەن «يادرولىق قارۋ-جاراق قازاقستاننىڭ ايماقتاعى ىقپالىن كۇشەيتۋگە قابىلەتتى» دەيتىندەردىڭ پىكىرىنە مۇلدەم كەلىسپەدىم. ساياساتكەر رەتىندە يادرولىق مەملەكەت مارتەبەسى ەلگە بولماشى عانا ارتىقشىلىق بەرەتىنىن، ەسەسىنە بولاشاقتا ۇلكەن سىرتقى ساياسي پروبلەمالار تۋدىراتىنىن ايقىن ءتۇسىندىم. اتاپ ايتقاندا، رەسەي ءوزىن كسرو-نىڭ بىردەن-ءبىر يادرولىق مۇراگەرىمىن دەپ ەسەپتەدى، ال اقش پەن باسقا دا باتىس دەرجاۆالارى الەمگە تاراپ كەتكەن يادرولىق قارۋدىڭ تەررورشىلار ءۇشىن قولجەتىمدى بولۋ مۇمكىندىگىنە الاڭدادى. 1992 جىلدىڭ باسىندا جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتەر يادرولىق قارۋدى ءبىر جەردەن باقىلاۋ ماسەلەسىنە كەلىسە الماعاننان كەيىن، ولاردىڭ الاڭداۋشىلىعى ءتىپتى كۇشەيە تۇسكەن. ءبىزدىڭ اۋماعىمىزداعى يادرولىق الەۋەت پروبلەماسىنىڭ شەشىمى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە – رەسەي، قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان مەن ارمەنيا اراسىندا 1992 جىلدىڭ مامىرىندا تاشكەنتتە قول قويىلعان ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىمىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. اتالمىش التى ەلدىڭ كەز كەلگەنىنە تونگەن سىرتقى اگرەسسيا قاتەرى قالعان قاتىسۋشىلاردىڭ وعان، كەز كەلگەن قاجەت بولسا، اسكەري كومەك تە بەرۋگە مىندەتتەيتىن. سول 1992 جىلدىڭ مامىر ايىندا ۇلكەن دجوردج بۋشپەن كەلىسسوزدەر بارىسىندا، «يادرولىق ماسەلەنىڭ» ەلىمىز ءۇشىن بارىنشا پايدالى، وڭتايلى شەشىمىن تابۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ءبىزدىڭ ديپلوماتيامىز الەمدەگى اسا ءىرى دەرجاۆانىڭ قازاقستاندى ساياسي تۇرعىدا تولىق مويىنداۋىنا جانە بىزبەن جانجاقتى ەكونوميكالىق ارىپتەستىككە ءازىر بولۋىنا قول جەتكىزدى. وسىلايشا، الەم تاريحىندا تۇڭعىش رەت سىرتقى ساياسي ديالوگتا يادرولىق قارۋعا يە بولۋ ەمەس، كەرىسىنشە، ودان باس تارتۋ ماڭىزدى تەتىككە اينالدى. 1993 جىلدىڭ اقپانىندا ءبىز جاڭادان سايلانعان اقش پرەزيدەنتى بيلل كلينتوننىڭ مەملەكەتتىك حاتشى ۋ. كريستوفەرگە قازاقستانمەن ارىپتەستىك ماسەلەلەرىمەن اينالىسۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەن حاتىن الدىق. اتاپ ايتقاندا، ب. كلينتون «نانن-لۋگار زاڭىنا سايكەس، اقش قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدان ازات بولۋ پروتسەسىنە كومەكتەسۋ ءۇشىن قارجى بولۋگە مىندەتتەنەتىنىن» جازىپتى. دەگەنمەن، اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى قازاقستانعا كەلگەن كەزدە شاحتالارداعى يادرولىق زىمىران قوندىرعىلارىن جويۋ جونىندەگى كەلىسىمشارتقا جىلدام قول قويعىزۋ ءۇشىن تىزەگە سالماق بولدى، مەن ونى توقتاتتىم. ارينە، ءبىز اقش-تىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۇسىندىك جانە ءوزىم دە كەلىسىمگە قول قويۋ عا دايىن ەدىم. بىراق ءدال مۇنداي ستراتەگيالىق شەشىم ءۇشىن قازاقستان نە الادى؟ مەن ونىڭ ەسەسىنە قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىن ارتاراپتاندىرۋعا، قورعانىس كاسىپورىندارىن بەيبىت ماقساتقا پايدالانۋعا جانە باسقا دا قاجەتتىلىكتەرگە كەرەكتى امەريكالىق ينۆەستيتسيالاردىڭ كەلۋىن تالاپ ەتتىم. جالپى، ءبىزدىڭ اقش-پەن ارادا ەكونوميكالىق ارىپتەستىك جونىندەگى مەملەكەتارالىق كەلىسىمىمىز جوق بولاتىن. ءبىز تەك مۇناي بيزنەسى عانا ەمەس، باسقا دا امەريكالىق بيزنەس تۇرلەرىنىڭ قازاقستانعا كەلۋىن قالادىق. اقش ۇكىمەتى وعان مۇمكىندىگىنشە سەپتەسۋگە تىرىستى. ول ءۇشىن مەملەكەتارالىق ماڭىزدى كەلىسىمدەر كەرەك بولاتىن. قىسقاسى، كەلىسە المادىق. ءسويتىپ، كريستوفەر ريزا بولماي كەتتى. مۇنداي جاعدايلاردا اقش-قا پايدالى نارسەلەردىڭ باسقالارعا دا اۆتوماتتى تۇردە پايدالى بولاتىنى تۋرالى امەريكالىق ەليتانىڭ نيەتى زاڭدى دا. بىراق ماعان ءوز ەلىمنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ كەرەك ەدى. ءسويتىپ سانالى تۇردە تاۋەكەلگە باردىم. باقىتىمىزعا وراي، پرەزيدەنت ب. كلينتون مەن ۆيتسە-پرەزيدەنت ا. گور رەاليستىك تۇرعىدا ويلايتىن ادامدار بولاتىن. 1993 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا جوعارعى كەڭەس يادرولىق قارۋ-جاراقتى تاراتپاۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قوسىلۋعا داۋىس بەردى. 1994 جىلدىڭ 28 ناۋرىزىندا بوريس ەلتسينمەن قازاقستان اۋماعىندا ۋاقىتشا ورنالاسقان ستراتەگيالىق يادرولىق قارۋلار تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويىلدى. كەلىسىمشارتقا سايكەس، رەسەي قازاقستانعا يادرولىق شابۋىل قاتەرىنەن قورعاۋعا كەپىلدىك بەردى. قازاقستاننىڭ باستى ارتىقشىلىعى – جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋ-جاراقتىڭ مول قورىندا ەمەس، كەرىسىنشە، اشىقتىقتا، بەيبىتشىلىكتە، سانالى وي-سانا مەن مورالدىق بەدەلدە ەكەنىن ءبىز و باستان جاقسى سەزىندىك. ول يادرولىق قارۋسىز مەملەكەتتى جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان وقتۇمسىعى بار مەملەكەتتەردەن دە قاۋقارلى كۇشكە اينالدىرا الاتىن. ۇزاق مەرزىمدى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ ءۇشىن قاتەرلى قارۋدان باس تارتۋدىڭ مۇنداي ساياساتى بارلىق زامانداردا دا وزگەلەرگە ۇلگى بولۋعا ءتيىستى ەدى. 1994 جىلدىڭ قازان-قاراشا ايلارىندا اقش قازاقستاننان (وسكەمەننەن) امەريكاعا 600 كيلوگرام جوعارى بايىتىلعان ۋراندى الىپ كەتۋ جونىندەگى «جاقۇت» وپەراتسياسىن ىسكە اسىردى. 1994 جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىندا بۋداپەشتتە وتكىزىلگەن ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ (ەقىۇ) سامميتىندە قازاقستان، رەسەي، اقش جانە ۇلىبريتانيا باسشىلارى يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جونىندەگى كەلىسىمگە قوسىلعان ەلدەردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرۋ تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويدى. سوڭىنان قازاقستانعا مۇنداي كەپىلدىكتى، فرانتسيا مەن قىتاي سياقتى، باسقا دا يادرولىق مەملەكەتتەر بەردى. بۇل الەمدىك قوعامداستىقتىڭ قازاقستاننىڭ ءوز مىندەتتەمەسىن ورىنداۋىن مويىندايتىنىن جانە وعان جاۋاپ ەسەبىندە قاۋىپسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىنا كەپىلدىك بەرەتىنىن بىلدىرەتىن. 1995 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ سوڭىنا قاراي قازاقستان ايماعىنداعى يادرولىق قارۋ تولىق جويىلدى نەمەسە اكەتىلدى، بالليستيكالىق زىمىرانداردىڭ شاحتاداعى قوندىرعىلارى دا جويىلدى. وسىلايشا، كەڭەستىك يادرولىق قارۋدى مۇراعا العان، ەل الدىنداعى اسا كۇردەلى مىندەتتى – بۇكىل الەمنىڭ مۇددەسىنە سايكەس جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە ەشقانداي نۇقسان كەلتىرمەي شەشە الدىق».

وسىلايشا، يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىكتى نىعايتىپ جىبەردى، ويتكەنى ول قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگىن بىرقاتار يادرولىق دەرجاۆالار – اقش، رەسەي، ۇلىبريتانيا (جەلتوقسان 1994 جىل) بەردى. يادرولىق دەرجاۆالار، مىندەتتە تۇردە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن شەكارالارىن قۇرمەتتەۋگە، توتەنشە جاعدايدا اسكەري كومەك كورسەتۋگە دايىن دەپ ايتتى. اقپان ايىندا 1995 جىلى بۇعان قىتاي ۇكىمەتى قوسىلدى.

بىرقاتار شەت ەلدەردىڭ قولداۋىمەن ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا بۇرىنعى اسكەري-زەرتتەۋ ينفراقۇرىلىمىن كونۆەرسيا بويىنشا باعدارلاما جۇزەگە اسىرىلدى. سەمەي يادرولىق پوليگونى ورنىنا 1993 جىلى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى (ۇياو) قۇرىلدى: سوندا 3 عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى جۇمىس ىستەيدى - اتوم ەنەرگەتيكاسى، گەوفيزيكالىق زەرتتەۋلەر، رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىك جانە ەكولوگيا.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ، قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتى «رۋحاني جاڭعىرۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى

Abai.kz