Egemen Qazaqstannyng әriqaray damuyna 1995 jylghy jana Konstitusiya ýlken yqpal men ról atqardy. Elbasy 1995 jyldyng 30 sәuirindegi Ýndeude elge ne ýshin jana Konstitusiya kerektigin jәne onyng Qazaqstannyng býgini men bolashaghy ýshin qajettiligin halyqqa jete týsindirdi. Sol kezde Ádilet ministri N.Shәikenovting basshylyghymen arnauly júmys toby qúryldy. Onyng júmysyn Elbasy tikeley óz baqylauyna aldy. Ol kisining sarapshylarmen birge keyde kýnine 12–14 saghat júmys istep, Konstitusiya baptaryn jazu isine tikeley atsalysqanyn eske alu kerek.

Preziydentke әlemning әrtýrli elderining konstitusiyalyq qúrylymy, biylik tarmaqtarynyng ózara qatynasy, sayasy partiyalardyng júmysy, adam qúqyghyna, jekemenshikke beriletin kepildik jәne t.b. mәseleler jónindegi kóptegen әdebiyetterdi qarap shyghugha tura keldi. Elbasy júmys tobynyng aldyna әldekimning konstitusiyasyn qúr kóshire salmay, kerisinshe basqa elderding tәjiriybesin taldau negizinde Qazaq elining talaptaryna barynsha jauap bere alatyn Negizgi Zang jobasyn dayyndau kerektigin ýnemi el esine salyp otyrdy. Soghan baylanysty Konstitusiyanyng barlyq erejelerinen bizding erekshe qazaqstandyq qoltanbamyz, bizding halqymyzdyng óresi men dәstýrlerine jәne bolashaqtaghy perspektivasyna sәikesetin óz bolmysymyz bayqalady.

1995 jyldyng 22 mamyrynda Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng jobasyn qarau jәne zang túrghysynda baghalau ýshin ol arnayy qúrylghan konsulitativtik keneske jiberildi, al 30 mausymda jalpyhalyqtyq talqylaugha shygharyldy. Qazaqstandyqtar, ózderine biylikpen bir dengeyde elding eng manyzdy qújatyn jasaugha qatysu senip tapsyrylghanyn týsine otyryp, mәselege airyqsha jauapkershilikpen qarady. Bir aigha sozylghan talqylau barysynda olar 30 myngha juyq eskertuler men úsynystar engizdi. Solar eskerilip, Konstitusiya mәtinine 1100 týzetu engizildi.

1995 jyldyng 30 tamyzynda jalpyhalyqtyq referendum ótkizildi. Referendumgha el azamattarynyng 81,1 prosenti qatyssa onyng 90 prosentke juyghy jana Konstitusiyany maqúldap dauys berdi. Solay egemen Qazaq elining memlekettik qúrylys senimdi sayasiy-qúqyqtyq negizge ie boldy. Konstitusiyagha sәikes, tәuelsiz Qazaqstan demokratiyashyl, zayyrly, unitarly, әleumettik-qúqyqtyq memleket, preziydenttik respublika dep jariyalandy. Preziydent ishki jәne syrtqy sayasattyng negizgi baghyttaryn naqtylaytyn eng joghary lauazymdy túlgha, halyq pen biylikting birliginin, Konstitusiyanyng myzghymastyghynyn, adam men azamattardyng qúqyghy men erkindigining kepi li bolyp tabylady.

Joghary zang shygharushy organ – Senattan (joghary palata) jәne Mәjilisten (tómengi palata) túratyn Parlament. Ár oblystan jәne respublikalyq manyzy bar әr qaladan, sonday-aq memleketting astanasynan jogharghy palatagha eki senator saylanady. 7 senatordy Preziydent taghayyndaydy. Mәjilisting 67 deputaty bir mandatty aimaqtyq okrugter boyynsha saylanady. Ýkimetti Preziydent qúrady, ol Preziydentke óz qyzmeti turaly jauap beredi jәne Parlamentke esep beredi. Ýkimetti Parlamentting maqúldauymen Preziydent taghayyndaytyn Premier-Ministr basqarady.

Respublikanyng Joghary sot organy – jalpy yurisdiksiyadaghy sottardyng qyzmetin baqylaytyn jәne sot praktikasyndaghy kez kelgen mәseleni týsindiretin Jogharghy sot. Jogharghy sot mýshelerin Preziydentting úsynysy boyynsha Senat saylaydy, jergilikti sudiyalardy Preziydent taghayyndaydy.

Preziydentining talaby boyynsha jana Konstitusiyanyng songhy mәtinine qoghamdyq kelisim, sayasy túraqtylyq, býkil halyqtyng iygiligi jolyndaghy ekonomikalyq damu, qazaqstandyq patriotizm, memlekettik ómirdegi barynsha manyzdy mәselelerdi demokratiyalyq tәsildermen sheshu siyaqty Qazaqstan Respublikasynyng bazalyq prinsipteri qosyldy. Jana deputattyq korpus ózining júmysqa qabiletti ekenin birden kórsetti. Jogharghy Kenes jylyna eki-ýsh ret shaqyrylsa, Mәjilis ýzdiksiz qyzmet istedi (jazghy parlamenttik kanikuldy sanamaghanda) jәne 1996 jyldyng bes aiynda Mәjilis 35 zang qabyldady, al Jogharghy Kenes bir jylda 7 zandy ghana bekitken edi.

Birinshi shaqyrylymnyng bes sessiyasy barysynda Mәjiliske 644 zang týsti, deputattar olardyng 558-in maqúldady, al Elbasy 497 zangha qol qoydy. Parlament atqarushy jәne zang shygharushy biylik tarmaqtary arasyndaghy túraqty tepe-tendik qamtamasyz etuge óz ýlesin qosyp jatyr. Parlamentining eki palatalardyng әrqaysysynyng zandaryn dәiekti týrde talqylau jolymen zang jobalaryn pysyqtaudyng tiyimdi ishki parlamenttik tetigin jasaugha qol jetkizip jatyr. Parlament kәsiby jәne qúzyretti zang shygharushy organ retinde respublikalyq jәne aimaqtyq mýddelerding ýilesuin qamtamasyz etuge, zandy jobalau júmysynda joghary sapagha qol jetkizuge ózining qabilettiligin kórsetti.

Sonymen, Qazaqstanda qazirgi standarttargha jәne parlamentarizm prinsipterine negizdelgen zang shygharushy biylikti janghyrtu ayaqtaldy. Memlekettik biylik tarmaqtary arasyndaghy tejemelik әri tepe-tendik jýiesining tiyimdi mehanizmi jasaldy.

Memlekettik mehanizm jetildi jәne soghan sәikes aumaly-tókpeli jaghdaylargha qaray, biylik qúrylymynyng da ýnemi janaryp túruyn ómirding ózi talap etti. 1998 jylghy Joldauynda Preziydent Konstitusiyagha búryn jariya etilgen sayasy yryqtandyru arnasynda birneshe týzetuler engizudi úsyndy. Búl týzetuler, atap aitqanda, saylau jýiesin jetildiruge, әdil jәne erkin saylaudy qamtamasyz etuge, sayasy partiyalardyng rólin arttyrugha, Parlamentting ókilettigin keneytuge, azamattyq qoghamdy jan-jaqty damytugha, baspasóz bostandyghyn qamtamasyz etuge, tәuelsiz sot jýiesin qalyptastyrugha, barlyq biylik organdarynda әielderding ókildigin arttyrugha qatysty boldy. Joldau jariyalanghan boyda, 30 qyrkýiekte Parlamentting qarauyna «Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasyna ózgertuler men tolyqtyrular engizu turaly» zang jobasy berildi. Búl zang jobasyn talqylay otyryp, deputattar budjetting atqaryluyna parlamenttik baqylaudy kýsheytu turaly, әkimderdi kezen-kezenmen saylau turaly, sonymen qatar qos palata deputattary men Elbasynyng ókilettik merzimin úzartu turaly úsynys jasady.

Jobany bekitkenge deyin kóp júmystar jýrgizildi. Aqyr sonynda 1998 jyldyng 7 qazanynda zannyng týpkilikti núsqasy qabyldandy. Konstitusiyagha eldegi sayasy instituttardyng әri qaray damuyna jana serpin bergen 19 týzetu engizildi. Mine, osy kezden bastap tómengi palatagha saylau tek bir mandatty okrugter boyynsha ghana emes, partiyalyq tizim boyynsha da jýrgizildi. Mәjiliste partiyalargha 10 qosymsha oryn bólinip, búl oryndar – jinaghan dauys sanyna qaray partiyalyq tizim boyynsha saylaugha týsken ýmitkerlerge bólinip berildi. Mine, osylaysha partiyalar deputattyq mandat ýshin kýreske tikeley qatysatyn boldy.

Sóitip, aralas saylau jýiesine kóshu osylay bastaldy. Qabyldanghan týzetuler Konstitusiyany ózgertu men Ýkimetti baqylau mәselelerinde Parlamentting ókilettigin keneytti. Tәuelsiz sot jýiesining manyzdy qúraly – alqabiyler soty boldy. Preziydent ókilettigi 7 jylgha deyin úzartyldy, senatorlar – 6 jylgha, Mәjilis deputattary 5 jylgha saylanatyn boldy. Memlekettik qyzmetkerler jәne preziydentikke kandidattar ýshin jas shekteui joyyldy, sonymen qatar saylau uchaskesine kelushilerding sandyq shegi alynyp tastaldy (búryn saylau ótu ýshin keminde saylaushylardyng 50 prosenti qatysuy talap etiletin). Konstitusiyadaghy saylaushylardyng sandyq shegine qatysty ózgeristi Qazaqstan ózge de demokratiyalyq elderding ýlgisimen jasaghan edi. 1998 jyldyng qazan aiynda Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna engizilgen týzetuler sayasy jýiening damuy men eldi demokratiyalandyrugha jana serpin berdi.

Qazaq elinin, Ata Zannyng arqasynda, 1995 jyldan bastap qazirgi zamangha deyin memlekettik qúrylystaghy jәne ekonomikany reformalaudaghy jetistikterining moldyghy. Konstitusiyamyzdyng negizgi qaghidalaryna sýienip, naryq ekonomikasyna kóshtik jәne demokratiyalyq qoghamnyng negizin qaladyq. Demokratiyanyng eng manyzdy instituty – parlamentarizmdi damytu ýshin barlyq jaghday jasaldy. Qos palataly Parlament uaqyt synynan abyroymen ótti.

Kerimsal Júbatqanov, Qazaq-Orys Halyqaralyq Uniyversiyteti «Ruhany janghyru» ghylymiy-zertteu ortalyghynyng jetekshisi

Abai.kz