nemese Qytaydyng qaryshtap damu syry

1980 jyldardyng basynda Qytay ekonomikasy qúldyraghan kezde, ishki qarama-qayshylyqtardan bólek «ýlken sekiris» jәne «mәdeny revolusiya» siyaqty auyr synaqtardan ótti. Qalay bolghanda da, qytaylyq qazirgi elita qalyptasty, ol kóp úzamay Qytaydy daghdarystan alyp shyghyp, elding ghasyrlyq damu joldaryn dúrys anyqtady. Qytay elitasynyng basshylyghynda kedey eldi bayytqan Den Syaopin túrdy jәne Mao zamanynda bizding uaqytymyzdyng әlemdik ekonomikalyq kóshbasshylarynyng birine ainaldy.

Birtindep QHR-dyng kóshbasshysy Den Syaopin men onyng seriktesteri qughyn-sýrginnen jәne tipti lagerlerden oraldy, naryqtyq ekonomika men jeke kәsipkerlikting elementterin engizdi. Alghashqy erkin ekonomikalyq aimaqtar jenildetilgen salyqtyq-qúqyqtyq rejimmen qúrylghan, shetelden kelgen investisiyalar men tehnologiyalar engizu bastaldy. Qytaylyq sharualargha jer uchaskelerin shygharugha jәne bazarlarda ónimderdi erkin satugha rúqsat berildi. Qytaylyq ekonomikanyng memlekettik ekonomikasy jana ekonomikalyq sayasatty bastan ótkerdi. Infraqúrylymdy damytugha salystyrmaly týrde az mólsherde tegin memlekettik qorlar jiberildi. Qytay Halyq Respublikasy tez damyp, damy bastady. Sonymen qatar, Qytay Halyq Respublikasynyng memlekettik qúrylymynyng negizi, Qytay Kommunistik partiyasynyng jetekshi róli, qaltqysyz qaldy. Osynyng bәri Qytaydyng әlemdik kóshbasshylyqqa jetuine mýmkindik berdi.

Ózining reformalarynyng basynan bastap Den Syaopin Qytaydyng barlyq kýshteri qytaylyqtardy azyqtandyrugha, «V» tobyn (tútynu tauarlary) dep atalatyn tauarlar óndirisin úiymdastyrudy nyghaytty. 1986 jyly Qytayda ónerkәsiptik óndiristing jartysy tútynu tauarlary boldy. Búl qorghanysqa ziyan keltirdi. Eger 1970 jyly QHR әskery qajettilik boyynsha JIÓ-ning 13,5 payyzyn júmsasa, 1987 jyly - tek 5 payyzgha (KSRO-dan 3 ese az) qysqardy. Eger KSRO 1978-1989 jyldar aralyghynda (gharyshtyq maqsattargha jartysynan kóbi) 1,104 gharyshtyq úshyrylym ótkizse, sol kezde Qytay sol reformalar kezeninde - 16 ghana úshyrylym jasady.

Qytaydyng reformalar tәjiriybesi KSRO-nyng egde jastaghy bas hatshylary 1980 jyldardyng basynda-ortasynda bas tartqan edi. Gorbachev, Beyjinge 1989 jyly resmy saparmen kelgende, ózining «jana oilauymen» Qytaydy da tang qaldyrugha tyrysty. Biraq qytay reformalarynyng sәuletshisi Den Syaopin Gorbachevting iydeyasyn qabyldamady jәne kenestik kóshbasshyny «idiot» dep atady. Shamasy, qytay liyderi Gorbachevting KSRO-gha qauip tóndiretinin týsindi.

1970 jyldardyng sonynda 10-jyldyq qughyn-sýrginnen keyin ýshinshi ret biylikke qayta oralghan Den Syaopiyn, eng aldymen, eldi ekonomikalyq daghdarystan shygharugha, halyqtyng ómir sýruin jaqsartugha barlyq kýsh saldy. Ol Qytaydyng iyerarhiyasynda joghary lauazymdardy iyemdenip, tarihtaghy adam retinde tariyhqa týsip, onyng seriktesterimen birge Qytaydyng gýldenuine jәne әlemdik biylikke jol ashty. Kóp jyldan beri damudyng negizgi baghyttaryn jәne kadrlyq sayasatty anyqtady.

Biylikke kelgende, Den Syaopinning «Beyjing kóktemi» - Maoyng «mәdeny revolusiyany» búzu nauqanyn jýrgizdi. Onyng artyqshylyqtary men qatygezdigi resmy týrde syngha úshyrady. Osylaysha, Syaopin Mao jaqtastaryn Qytay biyliginde jaghdayyn әlsiretti.

Repressiyanyng kýshin joyghannan keyin Mao figurasymen ne isteu kerektigi turaly mәsele payda boldy. Syaopin bәri jaqsy ólshengennen keyin ymyraly sheshim qabyldady. Mao últtyng әkesi retinde qaldy, biraq onyng qatal qatelikterin syngha aldy. Maoizm barlyq qatygezdik pen qatygez repressiyalargha kinәli dep aityldy. Maonyng jenisterding 70% jәne qatelikterding 30% boldy dep tarihy bagha Den Syaopinning ózi berdi.

Den Syaopin ózi sheshim qabyldady, biraq Qytay Kompartiyasynyng «segiz aqsaqalmen» aqyldasqannan keyin, Qytay Kommunistik partiyasynyng birneshe eski jәne kórnekti mýshelerin ol ózine jaqyndatty. Syaopinning sayasaty: ol Qytaygha  kýsh arqyly biylik jýrgizuden bas tartty.

Eger Mao qytaylyq júmysshylar men sharualardy qatty sayasy jәne revolusiyalyq úrandargha yntalandyratyn bolsa, onda Syaopin materialdyq yntalandyrudy qalady. Mao Qytaygha óz kýshterine tәueldilik sayasatyn jariyalap, Qytaydy jabudy jón kórdi. Syaopiyn, kerisinshe, ashyq sayasatyn jariyalady. Ol basqa elderge baryp, әleuetti investorlardy Qytay ekonomikasyna investisiya salugha kóndirdi.

Den Syaopinning aqyldy sayasatynyng arqasynda, Qytay әlemdik ekonomikalyq kóshbasshysyna ainala bastady. QHR JIÓ jyl sayyn 7-10 payyzgha óse bastady. JIÓ-ning 50 payyzyna deyin Qytaydyng әlemdegi eng iri óndiristik keshenderi qúrady. Qytay ýlken infraqúrylymdy qúrdy, әlemdegi eng әdemi jәne ýlken jyldamdyqty temirjol jelisi 20 myng kilometrden asty. Qytay AQSh jәne Reseymen  birge gharysh kóshbasshylaryna ainaldy, kompiuterlik tehnikany, elektromobiliderdi jәne basqa da joghary tehnologiyalyq óndiristerdi damytugha kiristi. Qytay jyl sayyn 100 milliard dollardan astam somany tartatyn tikeley sheteldik investisiyalardyng aghyny boyynsha әlemdik kóshbasshyna ainaldy. Biznesti jýrgizu sharttary barlyq әlemdik kompaniyalar Qytaygha barugha tyrysady. Sonymen birge Qytay kommunistik partiya bәrin búrynghyday baqylaydy jәne QHR-da sosialistik jýie bolyp qala berdi.

Kedeylikke qarsy kýreske әlemdegi eng manyzdy ýles qosqan Qytay jana tarihy maqsattargha: «orta tabysy bar qoghamdy» qúrugha jәne «qytay armany» jýzege asyrugha kóshti. Qazirding ózinde kóptegen mamandyqtar boyynsha Qytaydaghy ortasha jalaqy, sonyng ishinde dәrigerler, múghalimder әlemdik ortasha dengeyden asyp týsedi. Jyl sayyn 120 million qytaylyqtar shetelge shyghu mýmkindigine iye. Qytaydaghy reformalar jýieli týrde oilastyrylghan, qytaylyqtar ózderining tәjiriybesi arqyly erteng keshege qaraghanda jaqsy ómir sýretinin biledi, búl qytaylyq qoghamda ruhany ynta-jiger men atmosferany qalyptastyrugha ýlken yqpal etti.

Kerimsal Júbatqanov, Qazaq-Orys Halyqaralyq Uniyversiyteti «Ruhany janghyru» ghylymiy-zertteu ortalyghynyng jetekshisi

Abai.kz