Kiril әlipbii boyynsha jazylghan emle erejesinde tilimizding zandylyqtary tolyq saqtalmaghandyqtan, orfografiyalyq erejemen sóileu sanagha әbden sinip ketkenin bәrimiz de bilemiz. Keyingi úrpaq ýshin búl qalypty jaghday bolghanmen, qazaq sózining tabighatyn biletinder ýshin, әriyne, orfografiyalyq erejemen sóileuding qúlaqqa týrpidey tiyetini sózsiz. Sondyqtan da, tilding barlyq janashyrlary, bilikti ghalymdary latyn әlipbiyin tilimizge engizuding paydaly jaqtaryna, onyng ishinde tilimizding tól tabighatyn qayta qalyptastyrugha yqpaly zor bolatynyna ýmit artyp otyr.

Osyghan oray, әlipbiyge sәikes emle erejesi jobasyn jazyp, úsynghan júmys toby asa jauapty, auqymdy da manyzdy issharany oryndady. Úsynylghan emle erejesi jobasynda qazaq tilindegi ýndestik zanynyng saqtaluy eskerildi.

Ghalym Núrgeldi Uәly «Jazu teoriyasynda әrip sany maghyna ajyratatyn dybys sanynan kóp bolmauy, kerisinshe kem boluy kerek. Búl – ozyq әlipby ýlgisi»,-deydi. Oryndy pikir ekenine dau joq. Degenmen de, myna pikirge nazar audarayyq. «Qazirgi mekteptegi qazaq tili mamandaryna «i» men «u» dybystary joq degendi aityp, týsindire almaymyz» (Á. Jýnisbek). Mine, osy tәrizdi týrli pikir, súraqtar qadam basqan sayyn qaptap shygha beredi. Shynymen de, eger «i» dybysy joq desek, onda onyng ornyna «y»-dy qoldanyp, onyng tanbalanuyn «iy», «yi» arqyly berer edik, al búl jaghdayda әrip sany fonemadan artyp ketedi. Dәl sol siyaqty «u» dybysyn joqqa shygharsaq, uil, uyq, uaqyt,quat, bau t.b. sózderin qalay dybystap, tanbalaghan bolar edik?! Taghy da «yú», «iý» arqyly ma?! Búl jerde «bylay sýiresen, arba synady, bylay sýiresen, ógiz óledinin» naghyz ózi bolayyn dep túr.

Qazaq tilining tól tabighatyn saqtau ýshin ghalymdardyng bir toby fonetikalyq prinsipti ústaudy algha tartady. Mysaly, súlu-súlúu, guil-gýuil, yaghni, sózde qansha dybys estilse, sonsha әrip jazyluy tiyis. Biz tilimizding tabighy qalpyn saqtayyq desek, búl prinsip bir qaraghanda, dúrys-aq. Al ekinshi jaghynan, latyn әlipbiyine kóshkende, jaghdaydy qiyndatyp almaymyz ba?! Mektep múghalimderining aitar uәji qanday eken?! Búl jóninde Ekibastúz qalasyndaghy  mamandandyrylghan «Zerde» daryndy balalar mektebining qazaq tili men әdebiyeti pәnining múghalimi  Isabaeva Gýlsara bylay deydi: «Qazirgi janartylghan bilim baghdarlamasynda oqushyny sóiletu, óz oiyn jetkizuge daghdylandyru, túlghalyq qabiletin damytu basty nazarda. Jattyghu oryndatu, erejeni mengertu, diktant jazghyzu arqyly pәndi oqytu qazir ózektiligin joghaltqan. Búl degenimiz – oqushy sauattylyghyn arttyru búrynghydan da onaygha týspeydi degen sóz. Estigen dybys boyynsha jazu týgili qazirgi oqushylar arasynda n men n dybystaryn jazuda da, aituda da ajyrata almaytyndar tolyp jatyr. Pәn múghalimderi sony qalay oqushygha dúrys jazyp, dúrys  aitudy mengertemiz dep bas qatyryp jýr. Oghan endi qazday tizilgen úu,ýu-lerdi qossaq, ne boldy?! Ata-analardyng kózqarasy qanday bolmaq?! Qazaq mektebinen balalaryn alyp ketip, jappay orys mektebine auystyrmasyna kim kepil?! Oghan  latyn әlipbiyinde jazudy qossaq, jaghdaydy kýrdelendirip, eldi shoshyndyryp almaymyz ba?! Osyghan qarap, fonetikalyq prinsippen jazudyng qanshalyqty qiyndyghyn kóz aldynyzgha elestete beriniz.  Bizdinshe, tilimizdi saqtau – ótken tariyhqa qayta oralu degendi bildirmeydi. Sondyqtan da jana emle erejesinde jazu mәdeniyeti jaqsara týsu ýshin qazaq tilining tabighatyn saqtaugha mýmkindik beretin basty prinsip retinde fonematikalyq prinsip basshylyqqa alynyp otyrghany dúrys dep oilaymyn».

Fran­suz, aghylshyn nemese orys tiline syrttan sózder qabyldanghanda, osy tilderding fonetikalyq, gram­matikalyq zandylyqtaryna baghyndy­ry­lyp engiziledi. Biz búl sóz­derdi týpnúsqadan emes, orys tili arqyly qa­byldaymyz da, endi olardy qazaq tilining tabighatyna oray tan­balasaq nemese aitsaq, әlgi sózder osy tilde sa­namyzgha әbden qabyldanyp qalghany sonday, qúlaghymyzgha  oghash estiledi. Soghan qaramastan, jana emle erejesining jobasynda shettildik sózderding emlesin berude barynsha tilimizding zandylyqtaryn saqtaugha qadam jasaldy, yaghni, búrynghy orys tilindegi sózderge tәn dybystardyng ornyna qazaq tiline tәn dybystar men әripterdi qoldanu úsynyldy. Mysaly, aktór, medisina, lýks, ansәmbl, jentilmen, parking jәne t.b.

Qazaq lingvistikasynyng atasy A. Baytúrsynúlynyng pikirleri qashan da qúndylyghyn joymaghany barshamyzgha ayan. Ótken ghasyrdyng basynda-aq til tazalyghyn saqtap qalugha ýlken alandaushylyq bildirgen ghalym: «... sóz әuezdiligi sóz ishindegi dybystardyng qúlaqqa jaghymdylyghy, ol dauysty, dauyssyz dybystardyng ontaylylyghyna baylanysty; sóileu әuezdiligi – sóilemderding qúlaqqa jaghymdylyghy, ol sóilemderding tiziluinen kórinedi».

Ghalym pikirine qúlaq asa otyryp, orfografiyalyq ta, orfoepiyalyq ta zandylyqtardy saqtau ústanymynda boluymyz kerek. Jana emle erejesinde qyrkýiek [qyrgýiók], qaraqús  [qaraghús]  siyaqty birikken sózderding әr jeke synarlarynyng týbiri saqtalyp jazylady da, aityluda orfoepiyalyq zandylyq qoldanylady. Ókinishke oray, kiril әlipbiyindegi qazaq tilinde orfoepiya mәselesine dúrys nazar audarylmady. Sózdikter jaryq kórgenmen, ony tәjiriybe jýzinde qoldanu mashyghy bolmady. Sol sebepti de orfografiyalyq erejemen sóileu – qalypty jaghdaygha ainaldy. Tilimizding tól tabighatyn saqtau ýshin mektepten bastap orfoepiyany oqytudy qolgha alu kerek degen pikirler әr jerde aitylyp jýr. Biraq búl pikirding jýzege asuyna senim joq. Mekteptegi janartylghan oqu baghdarlamasynda negizgi grammatikalyq erejelerdi terendetip oqytu kózdelmegen. Múnday jaghdayda  orfoepiyany oqytugha arnayy saghat bólinui ekitalay. Búl mәsele boyynsha aitylar úsynys kelesidey bolmaq. Ózimizding tól sózderimizding aityluy men jazyluyndaghy alshaqtyqtan basqa keybir kiril әripteri (e, s, sh, e, yu, ya, i, ) jana әlipbiyden alynyp qalynghandyqtan, jana әlipby negizindegi qazaq tili emlesining erejelerinde ol әripterdi basqasha tanbalau úsynylyp otyr: manóvr[mәnóvr], poetika [poyetika],obekt[obiyekt] t.b.  Sol sebepti de bolashaqta latyn әlipbiyimen shyghatyn orfografiyalyq sózdik pen orfoepiyalyq sózdikti biriktiru arqyly bir sózdikting ishinde sózding jazyluyn da, aityluyn da berip, qajet bolghan jaghdayda sózding aghylshyn tilindegidey transkripsiyasyn da beru qajet dep oilaymyn. Onyng ýstine tilimizding ýndesimin saqtaudyng birden-bir joly osy bolmaq.

Qazaq tilining tól tabighatyn saqtaugha úmtylys tek jana әlipby negizinde emle erejesin jasaumen shektelmeytini anyq. Ana tilimizding tabighy qalpyn saqtau ýshin tilding qajettiligin arttyru, tilimizding sózdik qoryn bayytu, tilding ishki mýmkindikterin barynsha paydalanu, til erkindigin soghan sәikes oy erkindigi qalyptastyru siyaqty mәseleler jeterlik.

Qazir filologiya ghylymynda lingvistikalyq ekologiya mәselesi de kóterilip jýr. San milliondaghan halqy bar, ghylym tili, aqparat tili bolyp qalyptasqan tilderding ózi til funksiyasynda stilistikalyq qatynastardyng búzyluyna, sóileu etikasynyng tómendeuine ýlken alandaushylyq bildirude. Qazir keybireuler ýshin aitylyp jatqan mәseleler úsaq-týiek bolyp kórinui de mýmkin. Biraq tilimizding tól tabighatyn saqtau últymyzdyng bolashaghy ýshin manyzdy mәsele ekendigine mәn berip, ol ýshin әrqaysymyz kýrespesek, on jyldyng ishinde keshigip qaluymyz ghajap emes.

Lingvistikalyq reforma bir kýnnin, yaky bir jyldyng júmysy emes. «Kósh jýre týzeledi» degendey, әli de talqylanyp, atqarylar júmystar jeterlik. Eng bastysy, Alash ziyalylary aitqanday, әlipbiyimiz ben emle erejemiz  búqarashyl bolyp, ana  tilimizding tabighilyghyn saqtap qalugha qyzmet  etse eken deymiz.

Baqytgýl Ysqaqova, Sh.Shayahmetov atyndaghy últtyq ghylymiy-praktikalyq ortalyghynyng jetekshi ghylymy qyzmetkeri, f.gh.k.

Abai.kz