Sovet-Han Ghabbasov, medisina jәne pedagogika ghylymynyng doktory, professor

- Sovet-Han agha, sizding bala tәrbiyesining jana ghylymy negizderin jasap, eki satyly jana metodologiya úsynyp jýrgeninizdi bilemiz. Bala tәrbiyesindegi osy jana jýiege tolyghyraq toqtalsanyz.

- Biz eng aldymen halyqtyq etnopedagogikany, últtyq tәrbiyeni jolgha qoiyymyz kerek. Ol ýshin men mynaday eki satyly jana metodologiya úsynamyn. Ana qúrsaghynda jatqan balany jan iyesi deymiz de, tughangha deyin ol biologiyalyq individ bolady, búl - birinshi satysy. Qoghamdyq túlghagha ainalu ýshin sananyng jetilui - ekinshi satysy. Birinshi biologiyalyq individ kezenindegi jýrek tәrbiyesi degen jýie biz osy uaqytqa deyin oqyp kelgen eurosentristik pedagogikada joq. Ol tek bizding últtyq pedagogikada ghana bolghan. Qazaqtyng ertede aitqan bir auyz sózin býginde kitap etip jazyp, ghylymy ataq alyp jýr. Jay ghana mysal, «on segiz myng ghalamdy bir tarynyng qauyzyna syidyrghan» deydi. Búl ananyng qúrsaghyna týsken bir dәn - kletka. Ol on segiz myng ghalamnyng barlyq satysyn basyp ótedi. Sony qazaq erte zamannan-aq bilgen.

- Siz enbekterinizde jýrek tәrbiyesining on eki arnasy turaly jәne olardyng jabylu aldynda ekenin aityp jýrsiz. Búl qanday arnalar?

Sovet-Han Ghabbasov, medisina jәne pedagogika ghylymynyng doktory, professor

- Sovet-Han agha, sizding bala tәrbiyesining jana ghylymy negizderin jasap, eki satyly jana metodologiya úsynyp jýrgeninizdi bilemiz. Bala tәrbiyesindegi osy jana jýiege tolyghyraq toqtalsanyz.

- Biz eng aldymen halyqtyq etnopedagogikany, últtyq tәrbiyeni jolgha qoiyymyz kerek. Ol ýshin men mynaday eki satyly jana metodologiya úsynamyn. Ana qúrsaghynda jatqan balany jan iyesi deymiz de, tughangha deyin ol biologiyalyq individ bolady, búl - birinshi satysy. Qoghamdyq túlghagha ainalu ýshin sananyng jetilui - ekinshi satysy. Birinshi biologiyalyq individ kezenindegi jýrek tәrbiyesi degen jýie biz osy uaqytqa deyin oqyp kelgen eurosentristik pedagogikada joq. Ol tek bizding últtyq pedagogikada ghana bolghan. Qazaqtyng ertede aitqan bir auyz sózin býginde kitap etip jazyp, ghylymy ataq alyp jýr. Jay ghana mysal, «on segiz myng ghalamdy bir tarynyng qauyzyna syidyrghan» deydi. Búl ananyng qúrsaghyna týsken bir dәn - kletka. Ol on segiz myng ghalamnyng barlyq satysyn basyp ótedi. Sony qazaq erte zamannan-aq bilgen.

- Siz enbekterinizde jýrek tәrbiyesining on eki arnasy turaly jәne olardyng jabylu aldynda ekenin aityp jýrsiz. Búl qanday arnalar?

- Osy jýrek tәrbiyesining tәsilimen tәnning on eki mýshesi (jýrek, bauyr, býirek, my t.s.s.). siyaqty jannyng sanagha baghynbaytyn on eki arnasy bar ekendigi anyqtalyp otyr. Olar - týisik, úyat, sýi, minez, tabighy qabilet, zerde, jiger jәne ishki bes sezim. Býginde búl arnalar tolyghymen jabylu aldynda. Birinshi, týisik arnasynyng jabylu aldynda túrghanyn aitayyn. Mysaly, zilzala bolatynyn it pen mysyq, jybyrlaghan taraqan ýsh kýn búryn bilip, epiysentrden qashyp ketedi. Al biz dәl sol uaqytta ýidegi zattar shayqalyp, býkil dýnie solqyldaghanda ghana bilemiz. Búl - týisigimizding әlsiregeni. Ekinshi - úyat arnasy. Ol da jabylu aldynda. Mysaly, búryndary tórt-bes jastaghy bala jaysyz nәrse jasap qoysa, úyalyp, qyzaryp ketetin. Al býginde onday balany tappaysyz. Mine, búl - úyat arnasynyng jabylghandyghy. Ýshinshi - sýng arnasy. Qazir Tólegen men Qyz Jibektin, Qozy Kórpesh pen Bayan súludyng arasyndaghy mahabbatty kezdestire almaysyz. Jigit pen qyzdyng arasyndaghy sýiispenshilikti bylay qoyghanda, ata-ana balany, bala ata-anany sýyden qalyp barady. Sәbiyinen bezinip, balalar ýiine tapsyru, ata-anasynan bezinip, qarttar ýiine tapsyru kýndelikti ómirdegi, qatardaghy ýrdiske ainalyp barady. Búl - sýi arnasynyng jabyluy. Tórtinshi - zerde. Qazirgi tilmen aitqanda, zerde - búl diktofon. Qazaqta auyz әdebiyetining jaqsy damyghany - zerdening myqtylyghy. Ertede jyrshylardyn, jyraulardyng týndi tangha úlastyryp aitqan jyr-dastandaryn qúimaqúlaq shәkirtteri erteninde bir sózin qaldyrmay jatqa aitqan. Al qazirgi balalar býgin aitqanyndy erteng qaytara aityp bere almaydy. Búl - zerdening jabyluy. Besinshi - minez. Búrynghy uaqytta «oy, qanday minezdi azamat» dep sýisinip, madaqtap otyratyn. Býgin onday maqtaugha layyq adamdy kýndiz qolgha sham alyp izdep tabu mýmkin bolmay qaldy. Onyng esesine minezsizder qatary ósip barady. Aqylyna qarap emes, aqshasyna qarap qúrmetteytin boldyq. Qúlqynnyng qúlyna ainalghandar kóbeydi. Jaghympazdanyp, ýlken basymen jasy kishi qaltalynyng aldynda qúrday jorghalaytyndar qatary tolyghuda. Minezding joghaluy - mine, osy. Altynshy - tabighy qabilet. Keyde: «Osy búrynghy biyler, jyraular, aqyndar, әnshiler men kýishiler qayda?» - dep súrap jatady. Osy súraqtyng ózi tabighy qabiletting qúryp bara jatqanyn anghartady. Úzaqqa barmay-aq, keshegi Birjan sal men Jayau Músalar, Qúrmanghazy men Dәuletkereyler nota bilmey-aq, qanshama tendesi joq әn men kýy shyghardy. Al býgin on-on bes jyl oqyp, konservatoriya bitirgender dәl sonday әn men kýy jaza alyp otyr ma? Joq. Óitkeni tabighy qabilet joq. Jetinshi - jiger. Býgingi tanda biz jigersiz qoghamda ómir sýrip jatyrmyz. Olay deytinim, araq pen temekining ziyanyn bile túra, tiynyn artyq kórip, kez kelgen dýkende ashyq satyluyna jol berip otyrmyz. Temeki sheguding saldarynan talay adamnyng qyrshyn ketip jatqany, araqtyng kesirinen talay otbasy búzylyp, talay bala jetim qalyp, talay әiel jesir qalyp jatqandyghy eshkimdi de eleng etkizbeydi. Jigersizdikting keselinen tepse temir ýzetin qazaqtyng jap-jas jigitteri maskýnemdikke, nashaqorlyqqa boy aldyryp, otbasynan aiyrylyp, ýisiz-kýisiz qoqys aralap kýn keship jýr. Mine, búl - jigersizdikting saldary.

- Ishki bes sezim degeniniz?..

- Endi ishki bes sezimge keler bolsaq, mysaly, yqylym zamandaghy kóripkelder býgin bolyp jatqan oqighalardy aityp ketken. Boljaushylar tabighat qúbylystaryn boljap, aua rayyn dәl aityp otyrghan. Emshiler ishki sezimning qúdiretimen biri tamyr ústap, diagnoz qoysa, ekinshisi emdep, adam ómirine arasha bolghan. (Al býginde jeti jyl oqyghan dәrigerlerding qaryq qylyp jatqany shamaly). Ishki sezimning kýshtiligi sonsha, synyqshylar sausaqpen sezip, rentgenning kómeginsiz-aq synghan sýiekterdi terip, ornyna keltirgen. Al qazirgi parapsiholog, «ekstrasenspin» degenderding adamdardy aldap, aqshasyn alghannan basqa bileri joq.

- Agha, jannyng on eki arnasynyng jabylu aldynda túrghanyn jilikshe shaghyp, dәlelmen aityp jetkizdiniz. Al osy on eki arnany ashu ýshin ne isteu kerek?

- Men osy jannyng on eki arnasynyng bәrin ashatyn tehnologiya jasadym. Qazirgi uaqytta osy tehnologiyamen tәrbie alyp, oqyp jýrgen mening qolymda jýzden astam bala bar. Olardyng alghashqylary osydan ýsh jyl búryn on tórt jasynda mektep bitirdi. Jannyng on eki arnasyn ashu ýshin aqyl tәrbiyesin qolgha alu kerek. Aqyl tәrbiyesi degen - búl sanany jetildiru.

- Sanany jetildiru ýshin ne isteuimiz kerek?

- Sanany jetildirude halyqtyq pedagogikanyng jeti týrli negizi bar. Birinshi negizi - otbasy qúrugha dayyndyq, úryq tәrbiyesi. Kәmelet jasqa kelgen jigit pen qyz otbasy qúrugha ishtey dayyn boluy kerek. Boydaghy jaman qylyqtardan (temeki tartu, araq ishudi dogharu, boydy taza ústau t.b.) aryluy tiyis. Búl - tabighy zandylyq. Tipti búl zandylyqty jan-januarlar da ústanady. Úryq jalghastyru kezinde januarlar bir ay jarap, boy týzep, sayysqa týsip, qaysysy kýshti bolsa, sol úrpaq jalghastyru qúqyghyna ie bolady. Qústar jyly jaqqa bir aida úshyp keledi. Boyyndaghy aram terin shygharyp, artyq mayyn joghaltyp, úrpaq jalghastyrugha kirisedi. Al adam balasynyng úryq tazalyghyn saqtamauynyng kesirinen býgingi úrpaq azyp barady. Balalardyng aqyl-esi kem bolyp, neshe týrli patologiyamen tuyluy - úryq tazalyghynyng saqtalmauynan. Ekinshi negizi - ana qúrsaghyndaghy toghyz ai. Jannyng on eki arnasyn tek ana qúrsaghyndaghy tәrbiyemen ghana asha alasyz. Ana qúrsaghyndaghy bala tórt aiynda tәrbie kýte bastaydy. Bala boyyna bitkennen bastap ana boyyn, jýris-túrysyn týzep, minezin qalyptastyryp, jaman qylyqtardan arylyp, densaulyghyn qadaghalauy tiyis. Óitkeni ananyng boyyndaghy minez-qúlqy, densaulyghyndaghy aqaular qúrsaqtaghy balagha beriledi. Qazirgi tanda ana qúrsaghyndaghy tәrbiyening saqtalmauynan jannyng on eki arnasy jabylu aldynda. Ýshinshi negizi - nәreste kezeni. Ana sýti - tabighy nәr. Nәrestesin omyraumen emizetin analardyng sol sәtte alatyn lәzzaty - tendessiz lәzzat. Ana sýtining ornyn eshtene de basa almaydy. Birinshiden, ol - qorek, ekinshiden - ana men bala arasyndaghy tabighy baylanys. Kóptegen jas analar әrtýrli syltaumen nәrestelerin jasandy sýtpen qorektendiredi. Al búl ana men bala arasyndaghy sýiispenshilikting jana sipat aluyna (meyirimsizdik) sebep bolyp otyr. Tórtinshi negizi - balbóbek kezeni. Búl kezende ýsh týrli salt-dәstýr tәlimin bala psihikasyna layyqtap paydalanudy úsynamyn:
1) balbóbek kezeninde sәbiyge eng tereng de týsinikti әser etetin әuen ekenin eskerip, oghan halyq әnderin, kýilerin tyndatu;

2) últtyq on-órnekter men halyq suretshilerining klassikalyq tuyndylaryn bayau ghana oinaghan últtyq әuenning sýiemeldeuimen paraqtay ashyp kórsetu;

3) termeshiler men jyraulardy, aitys, ertegi tyndatu.

Besinshi negizi - balabaqsha jasyndaghy kezen. Búl jasta bala ainalasynda bolyp jatqan qúbylystardy jiti angharyp, kórgeni men estigenderin zerdesine jazyp ala qoyady. Qorshaghan ortany tanyp-bilgisi kelip, «anau ne, mynau ne» dep súraumen bolady. Osy jasta bala sanasyna neni sinirsek, erteng sonyng jemisin kóremiz. Al biz býgin balabaqshadaghy balagha ýsh til ýiretpekshimiz. Al ýsh tildi sanasyna sinirgen bala kim bolmaq? Ol bala ne qazaq, ne orys, ne aghylshyn bolmaydy. Ol dýbәra bolady. Altynshy negizi - bastauysh mektep kezeni. Jeti jasqa tolghan balalar búrynghyday emes, úldary - qyzdargha, qyzdary úldargha mýldem basqa kózqarastarmen qatynas jasaugha úmtylady. Osy kezennen bastap jynys bezderi men júlyn-jýike sólderining ózara ýndese júmys isteuining әserinen jasóspirimderding tik minez-qúlyqtary men adamdyq temperamentteri ghana qalyptasyp qoymay, әr túlghanyng óz erekshelikterin jetildiruding eng kýrdeli satylary bastalady. Balagha búl jasynda bala dep emes, «túlgha» dep qarauymyz kerek. Jetinshi negizi - orta bilim men kәmelettik kezenning tәrbiyesi. Adam ghúmyrynyng búl kezeninde aqyl tәrbiyesi men jýrek tәrbiyesine gormonaldyq jýie qosylyp, osy ýsh jaqty ýndestikting jetiluimen bir baghytta qyzmet isteuining sipattary kýsheye beredi. Búlar tәn qúrylysyndaghy jetilu sipattary bolsa, jan dýniyesindegi jetilui de bilim-ghylym, mәdeniyet, enbekting yqpalymen asa tereng psihologiyalyq jetistikterge úmtylady. Búl kezende balagha dúrys baghyt beruimiz kerek.

- Býginde halyqtyq pedagogikadaghy, últtyq tәrbiyedegi ata men әjening róli qanday bolyp otyr? Jalpy, nemeresin ata men әjening tәrbiyesine bergen dúrys pa? Keyde: «Shal men kempirding tәrbiyesinde bolghannan tәrbiyesi nashar boldy», - dep keyip jatady.

- Auylda bolsyn, qalada bolsyn nemeresine ertek aityp, qazaq әnderi men kýilerin, ósiyet jyrlar tyndatyp, nemeresin enbekke baulyp, últtyq salt-dәstýrdi ýiretetin ata men әjeni tabu qiyn. Keyde kóshege shyghyp seruendep qaytam. Keyip qaytam. Óitkeni nemeresin qolynan jetektegen ata nemese әjening nemeresimen orys tilinde sóilesip ketip bara jatqanyn kórip, jýregim auyrady. Qazirgi atalar men әjelerde ónege de, ósiyet te qalmay barady. Bala tәrbiyesining nashar boluy - shal men kempirding tәrbiyesinde boluynda emes, qanday shal men kempirding tәrbiyesinde boluynda. «Ata-әjesine berdik» dep әke-sheshesining bala tәrbiyesinen qalys qaluyna bolmaydy. Ilgeride qazaqtar balany auyl bolyp tәrbiyelegen. «Qyzgha qyryq ýiden tyi» degen - sonyng aighaghy.

- Al әke men ananyng últtyq tәrbiyedegi róli turaly ne aitasyz?

- Ákening býgingi tandaghy últtyq bala tәrbiyesindegi alar orny joq deuge bolady. Óitkeni tartqany - temeki, ishkeni - araq, últtyq salt-dәstýrden maqúrym әke balagha qanday tәrbie bere alady? Al analargha kelsek, besikting qúdiretin úqpaytyn, besik jyrynyng mәnin bilmeytin, omyrauymen balasyn qorektendirmeytin anadan ne kýtesiz? Eng soraqysy, «attan qalma, baytalym» dep erlermen jarysa temeki tartyp, araq ishetin ana óz qylyghy qasiret ekenin úqpasa, oghan ne shara? Múnday analardan qanday tәrbie kýtuge bolady? Qazirgi jas analardyng jýris-túrysy, kiyim kiii últtyq salt-dәstýrimizge say kelmeydi. Óz boyynda joq qasiyetti balagha qaydan bersin?!

- Sovet-Han agha, últtyq tәrbiyemizding osynday kýy keshuine qazaqtyng eliktegish minezi sebepshi me, әlde syrtqy sayasattyng әseri boldy ma?

- Júban aghamyz aitqanday, búl «myng ólip, myng tirilgen qazaq» qoy. Búl qazaqtyng kórmegeni, bastan keshpegeni joq. Úshy-qiyry joq jerine, sansyz malyna kóz alartpaghan kórshiles el bolmady. Sol kezderdegi jigeri myqty batyrlardyng bilek kýshimen jerimizdi, últymyzdy saqtap qaldyq. Biraq 1733 jyly Reseyge óz erkimizben qosylghannan bastap elimiz aumaghyna qarashekpendiler kele bastady. Olarmen birge imperialistik orystandyru sayasaty da keldi. Kez kelgen basqynshylyq sayasat siyaqty, Reseyding sayasaty da qazaqtyng tarihyn, dinin, salt-dәstýrin, tilin qúrtugha baghyttaldy. Tarihty búrmalap, jer ataularyn orystandyrdy. Dinge qarsy ateistik sayasat jýrgizdi. Salt-dәstýrimizdi eskilikting qaldyghy dep halyqtyng sanasynan shyghardy. Orys әlipbiyin engizip, orys mektepterin ashyp, tilimizdi shúbarlandyrdy. Alash arystaryn «halyq jauy» dep, tarih paraqtarynan óshirdi. Sodan kelip orystyng úlylaryn úlyqtadyq. Ózimizding qasiyetti, úly babalarymyzdy úmyttyq. Makedonskiydi bәrimiz bilemiz, al qolbasshylyghy, erligi odan on ese artyq Móde handy bilmeymiz.

Áriyne, búl sayasattyng etek jangyna qolshoqpar bolghan, jigersiz, jaghympaz qauym da payda boldy. Orys qyzdaryna ýilendi. Balalaryn orys mektepterinde oqytty. Sol jigersiz qauymnyng úrpaqtary býginge jetip, tilin, tughan halqynyng salt-dәstýrin, últyn mensinbey, «qazaq emes, «qazaqstandyq» degen últ bolayyq» dep ózderi shatasqandarymen qoymay, eldi de shatastyryp jýr. Búlar - naghyz teksizder.

- Sovet-Han agha, qazaq osy «tegine qara», «teksiz jerden qyz alma» dep jatady. Sizding oiynyzsha, tektilik degen ne? «Tekti» dep kimdi aitamyz?

- Qazaq halqy - tekti halyq. Bizding qanymyz taza. Óitkeni bizding halyq - jeti atagha deyin qyz alyspay, úryq tazalyghyn saqtaghan halyq. Tektilikti úghynu ýshin úryq tazalyghyn týsinu kerek. Úryq tazalyghyn týsinu - adamdyqtyng mәiegin kirletpeu ghana emes, sonymen qosa onyng tegindegi bekzattyghyn jәne túqym qualaumen qalyptasatyn kýlli tua payda bolatyn qasiyetterdi saqtau. Tek degenimiz - ómir kiltin saqtaushy qúdiret. Al ol qúdiret te úryqtyng ishinde ornalasatynyn bilgennen keyin úryq tazalyghynyng mәni tendessiz ekendigine kim dau aita alady?!

Býginde úryq tazalyghy saqtalmauynyng saldarynan tektilik joyylyp barady. Jannyng on eki arnasynyng jabyluynan úryghy, ruhy taza adamdy emes, qaltasynda aqshasy, qolynda biyligi bar adamdardy tekti dep shatasyp jýrmiz.

- Sóz sonynda alyp-qosarynyz bar ma?

- Aytatyn әngime әli kóp. Biraq eki auyz sózben qoryta aitarym: eurosentristik pedagogikadan, psihologiyadan arylyp, últtyq etnopedagogikany, últtyq tәrbiyeni qolgha almayynsha, kósegemiz kógermeydi. Ál-Faraby babamyz: «Eger de adam balasyna tәrbie bermey, bilim men ghylym bersen, ol jýrgen jerine apat әkeledi», - deydi. Mine, tәrbiyening manyzdylyghyn osy bir auyz sózden úghugha bolatyn shyghar.

Datym...
- Ýsh jýzge bólinu qazaqqa qashanda qasiret әkeleri sózsiz. Kýnshilder bizdi «ana jýzsin, myna jýzsin» dep madaqtaghan bolyp, bir-birimizge aidap salyp otyrghanyn biz әli úqpay kelemiz.

Eger qazaq halqyn gauhar tasqa tenesek, «jýz» degen - gauhar tasqa týsken qúrt. Týptin-týbinde búl gauhar tasty jaryp shyghyp, byt-shyt qylady. Al rulyqty saqtau - genofondy saqtau.

Súhbattasqan Qaldar BEK

«Alash ainasy» gazeti 11 mausym 2009 jyl