سوۆەت-حان عابباسوۆ، مەديتسينا جانە پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

- سوۆەت-حان اعا، ءسىزدىڭ بالا تاربيەسىنىڭ جاڭا عىلىمي نەگىزدەرىن جاساپ، ەكى ساتىلى جاڭا مەتودولوگيا ۇسىنىپ جۇرگەنىڭىزدى بىلەمىز. بالا تاربيەسىندەگى وسى جاڭا جۇيەگە تولىعىراق توقتالساڭىز.

- ءبىز ەڭ الدىمەن حالىقتىق ەتنوپەداگوگيكانى، ۇلتتىق تاربيەنى جولعا قويۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن مەن مىناداي ەكى ساتىلى جاڭا مەتودولوگيا ۇسىنامىن. انا قۇرساعىندا جاتقان بالانى جان يەسى دەيمىز دە، تۋعانعا دەيىن ول بيولوگيالىق ينديۆيد بولادى، بۇل - ءبىرىنشى ساتىسى. قوعامدىق تۇلعاعا اينالۋ ءۇشىن سانانىڭ جەتىلۋى - ەكىنشى ساتىسى. ءبىرىنشى بيولوگيالىق ينديۆيد كەزەڭىندەگى جۇرەك تاربيەسى دەگەن جۇيە ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن وقىپ كەلگەن ەۋروتسەنتريستىك پەداگوگيكادا جوق. ول تەك ءبىزدىڭ ۇلتتىق پەداگوگيكادا عانا بولعان. قازاقتىڭ ەرتەدە ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزىن بۇگىندە كىتاپ ەتىپ جازىپ، عىلىمي اتاق الىپ ءجۇر. جاي عانا مىسال، «ون سەگىز مىڭ عالامدى ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيدىرعان» دەيدى. بۇل انانىڭ قۇرساعىنا تۇسكەن ءبىر ءدان - كلەتكا. ول ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ بارلىق ساتىسىن باسىپ وتەدى. سونى قازاق ەرتە زاماننان-اق بىلگەن.

- ءسىز ەڭبەكتەرىڭىزدە جۇرەك تاربيەسىنىڭ ون ەكى ارناسى تۋرالى جانە ولاردىڭ جابىلۋ الدىندا ەكەنىن ايتىپ ءجۇرسىز. بۇل قانداي ارنالار؟

سوۆەت-حان عابباسوۆ، مەديتسينا جانە پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

- سوۆەت-حان اعا، ءسىزدىڭ بالا تاربيەسىنىڭ جاڭا عىلىمي نەگىزدەرىن جاساپ، ەكى ساتىلى جاڭا مەتودولوگيا ۇسىنىپ جۇرگەنىڭىزدى بىلەمىز. بالا تاربيەسىندەگى وسى جاڭا جۇيەگە تولىعىراق توقتالساڭىز.

- ءبىز ەڭ الدىمەن حالىقتىق ەتنوپەداگوگيكانى، ۇلتتىق تاربيەنى جولعا قويۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن مەن مىناداي ەكى ساتىلى جاڭا مەتودولوگيا ۇسىنامىن. انا قۇرساعىندا جاتقان بالانى جان يەسى دەيمىز دە، تۋعانعا دەيىن ول بيولوگيالىق ينديۆيد بولادى، بۇل - ءبىرىنشى ساتىسى. قوعامدىق تۇلعاعا اينالۋ ءۇشىن سانانىڭ جەتىلۋى - ەكىنشى ساتىسى. ءبىرىنشى بيولوگيالىق ينديۆيد كەزەڭىندەگى جۇرەك تاربيەسى دەگەن جۇيە ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن وقىپ كەلگەن ەۋروتسەنتريستىك پەداگوگيكادا جوق. ول تەك ءبىزدىڭ ۇلتتىق پەداگوگيكادا عانا بولعان. قازاقتىڭ ەرتەدە ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزىن بۇگىندە كىتاپ ەتىپ جازىپ، عىلىمي اتاق الىپ ءجۇر. جاي عانا مىسال، «ون سەگىز مىڭ عالامدى ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيدىرعان» دەيدى. بۇل انانىڭ قۇرساعىنا تۇسكەن ءبىر ءدان - كلەتكا. ول ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ بارلىق ساتىسىن باسىپ وتەدى. سونى قازاق ەرتە زاماننان-اق بىلگەن.

- ءسىز ەڭبەكتەرىڭىزدە جۇرەك تاربيەسىنىڭ ون ەكى ارناسى تۋرالى جانە ولاردىڭ جابىلۋ الدىندا ەكەنىن ايتىپ ءجۇرسىز. بۇل قانداي ارنالار؟

- وسى جۇرەك تاربيەسىنىڭ تاسىلىمەن ءتاننىڭ ون ەكى مۇشەسى (جۇرەك، باۋىر، بۇيرەك، مي ت.س.س.). سياقتى جاننىڭ ساناعا باعىنبايتىن ون ەكى ارناسى بار ەكەندىگى انىقتالىپ وتىر. ولار - تۇيسىك، ۇيات، ءسۇيۋ، مىنەز، تابيعي قابىلەت، زەردە، جىگەر جانە ىشكى بەس سەزىم. بۇگىندە بۇل ارنالار تولىعىمەن جابىلۋ الدىندا. ءبىرىنشى, تۇيسىك ارناسىنىڭ جابىلۋ الدىندا تۇرعانىن ايتايىن. مىسالى، ءزىلزالا بولاتىنىن يت پەن مىسىق، جىبىرلاعان تاراقان ءۇش كۇن بۇرىن ءبىلىپ، ەپيتسەنتردەن قاشىپ كەتەدى. ال ءبىز ءدال سول ۋاقىتتا ۇيدەگى زاتتار شايقالىپ، بۇكىل دۇنيە سولقىلداعاندا عانا بىلەمىز. بۇل - تۇيسىگىمىزدىڭ السىرەگەنى. ەكىنشى - ۇيات ارناسى. ول دا جابىلۋ الدىندا. مىسالى، بۇرىندارى ءتورت-بەس جاستاعى بالا جايسىز نارسە جاساپ قويسا، ۇيالىپ، قىزارىپ كەتەتىن. ال بۇگىندە ونداي بالانى تاپپايسىز. مىنە، بۇل - ۇيات ارناسىنىڭ جابىلعاندىعى. ءۇشىنشى - ءسۇيۋ ارناسى. قازىر تولەگەن مەن قىز جىبەكتىڭ، قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋدىڭ اراسىنداعى ماحابباتتى كەزدەستىرە المايسىز. جىگىت پەن قىزدىڭ اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىكتى بىلاي قويعاندا، اتا-انا بالانى، بالا اتا-انانى سۇيۋدەن قالىپ بارادى. سابيىنەن بەزىنىپ، بالالار ۇيىنە تاپسىرۋ، اتا-اناسىنان بەزىنىپ، قارتتار ۇيىنە تاپسىرۋ كۇندەلىكتى ومىردەگى، قاتارداعى ۇردىسكە اينالىپ بارادى. بۇل - ءسۇيۋ ارناسىنىڭ جابىلۋى. ءتورتىنشى - زەردە. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، زەردە - بۇل ديكتوفون. قازاقتا اۋىز ادەبيەتىنىڭ جاقسى دامىعانى - زەردەنىڭ مىقتىلىعى. ەرتەدە جىرشىلاردىڭ، جىراۋلاردىڭ ءتۇندى تاڭعا ۇلاستىرىپ ايتقان جىر-داستاندارىن قۇيماقۇلاق شاكىرتتەرى ەرتەڭىندە ءبىر ءسوزىن قالدىرماي جاتقا ايتقان. ال قازىرگى بالالار بۇگىن ايتقانىڭدى ەرتەڭ قايتارا ايتىپ بەرە المايدى. بۇل - زەردەنىڭ جابىلۋى. بەسىنشى - مىنەز. بۇرىنعى ۋاقىتتا «وي، قانداي مىنەزدى ازامات» دەپ ءسۇيسىنىپ، ماداقتاپ وتىراتىن. بۇگىن ونداي ماقتاۋعا لايىق ادامدى كۇندىز قولعا شام الىپ ىزدەپ تابۋ مۇمكىن بولماي قالدى. ونىڭ ەسەسىنە مىنەزسىزدەر قاتارى ءوسىپ بارادى. اقىلىنا قاراپ ەمەس، اقشاسىنا قاراپ قۇرمەتتەيتىن بولدىق. قۇلقىننىڭ قۇلىنا اينالعاندار كوبەيدى. جاعىمپازدانىپ، ۇلكەن باسىمەن جاسى كىشى قالتالىنىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايتىندار قاتارى تولىعۋدا. مىنەزدىڭ جوعالۋى - مىنە، وسى. التىنشى - تابيعي قابىلەت. كەيدە: «وسى بۇرىنعى بيلەر، جىراۋلار، اقىندار، انشىلەر مەن كۇيشىلەر قايدا؟» - دەپ سۇراپ جاتادى. وسى سۇراقتىڭ ءوزى تابيعي قابىلەتتىڭ قۇرىپ بارا جاتقانىن اڭعارتادى. ۇزاققا بارماي-اق، كەشەگى ءبىرجان سال مەن جاياۋ مۇسالار، قۇرمانعازى مەن داۋلەتكەرەيلەر نوتا بىلمەي-اق، قانشاما تەڭدەسى جوق ءان مەن كۇي شىعاردى. ال بۇگىن ون-ون بەس جىل وقىپ، كونسەرۆاتوريا بىتىرگەندەر ءدال سونداي ءان مەن كۇي جازا الىپ وتىر ما؟ جوق. ويتكەنى تابيعي قابىلەت جوق. جەتىنشى - جىگەر. بۇگىنگى تاڭدا ءبىز جىگەرسىز قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ولاي دەيتىنىم، اراق پەن تەمەكىنىڭ زيانىن بىلە تۇرا، تيىنىن ارتىق كورىپ، كەز كەلگەن دۇكەندە اشىق ساتىلۋىنا جول بەرىپ وتىرمىز. تەمەكى شەگۋدىڭ سالدارىنان تالاي ادامنىڭ قىرشىن كەتىپ جاتقانى، اراقتىڭ كەسىرىنەن تالاي وتباسى بۇزىلىپ، تالاي بالا جەتىم قالىپ، تالاي ايەل جەسىر قالىپ جاتقاندىعى ەشكىمدى دە ەلەڭ ەتكىزبەيدى. جىگەرسىزدىكتىڭ كەسەلىنەن تەپسە تەمىر ۇزەتىن قازاقتىڭ جاپ-جاس جىگىتتەرى ماسكۇنەمدىككە، ناشاقورلىققا بوي الدىرىپ، وتباسىنان ايىرىلىپ، ءۇيسىز-كۇيسىز قوقىس ارالاپ كۇن كەشىپ ءجۇر. مىنە، بۇل - جىگەرسىزدىكتىڭ سالدارى.

- ىشكى بەس سەزىم دەگەنىڭىز؟..

- ەندى ىشكى بەس سەزىمگە كەلەر بولساق، مىسالى، ىقىلىم زامانداعى كورىپكەلدەر بۇگىن بولىپ جاتقان وقيعالاردى ايتىپ كەتكەن. بولجاۋشىلار تابيعات قۇبىلىستارىن بولجاپ، اۋا رايىن ءدال ايتىپ وتىرعان. ەمشىلەر ىشكى سەزىمنىڭ قۇدىرەتىمەن ءبىرى تامىر ۇستاپ، دياگنوز قويسا، ەكىنشىسى ەمدەپ، ادام ومىرىنە اراشا بولعان. (ال بۇگىندە جەتى جىل وقىعان دارىگەرلەردىڭ قارىق قىلىپ جاتقانى شامالى). ىشكى سەزىمنىڭ كۇشتىلىگى سونشا، سىنىقشىلار ساۋساقپەن سەزىپ، رەنتگەننىڭ كومەگىنسىز-اق سىنعان سۇيەكتەردى تەرىپ، ورنىنا كەلتىرگەن. ال قازىرگى پاراپسيحولوگ، «ەكستراسەنسپىن» دەگەندەردىڭ ادامداردى الداپ، اقشاسىن العاننان باسقا بىلەرى جوق.

- اعا، جاننىڭ ون ەكى ارناسىنىڭ جابىلۋ الدىندا تۇرعانىن جىلىكشە شاعىپ، دالەلمەن ايتىپ جەتكىزدىڭىز. ال وسى ون ەكى ارنانى اشۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

- مەن وسى جاننىڭ ون ەكى ارناسىنىڭ ءبارىن اشاتىن تەحنولوگيا جاسادىم. قازىرگى ۋاقىتتا وسى تەحنولوگيامەن تاربيە الىپ، وقىپ جۇرگەن مەنىڭ قولىمدا جۇزدەن استام بالا بار. ولاردىڭ العاشقىلارى وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ون ءتورت جاسىندا مەكتەپ ءبىتىردى. جاننىڭ ون ەكى ارناسىن اشۋ ءۇشىن اقىل تاربيەسىن قولعا الۋ كەرەك. اقىل تاربيەسى دەگەن - بۇل سانانى جەتىلدىرۋ.

- سانانى جەتىلدىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

- سانانى جەتىلدىرۋدە حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ جەتى ءتۇرلى نەگىزى بار. ءبىرىنشى نەگىزى - وتباسى قۇرۋعا دايىندىق، ۇرىق تاربيەسى. كامەلەت جاسقا كەلگەن جىگىت پەن قىز وتباسى قۇرۋعا ىشتەي دايىن بولۋى كەرەك. بويداعى جامان قىلىقتاردان (تەمەكى تارتۋ، اراق ءىشۋدى دوعارۋ، بويدى تازا ۇستاۋ ت.ب.) ارىلۋى ءتيىس. بۇل - تابيعي زاڭدىلىق. ءتىپتى بۇل زاڭدىلىقتى جان-جانۋارلار دا ۇستانادى. ۇرىق جالعاستىرۋ كەزىندە جانۋارلار ءبىر اي جاراپ، بوي تۇزەپ، سايىسقا ءتۇسىپ، قايسىسى كۇشتى بولسا، سول ۇرپاق جالعاستىرۋ قۇقىعىنا يە بولادى. قۇستار جىلى جاققا ءبىر ايدا ۇشىپ كەلەدى. بويىنداعى ارام تەرىن شىعارىپ، ارتىق مايىن جوعالتىپ، ۇرپاق جالعاستىرۋعا كىرىسەدى. ال ادام بالاسىنىڭ ۇرىق تازالىعىن ساقتاماۋىنىڭ كەسىرىنەن بۇگىنگى ۇرپاق ازىپ بارادى. بالالاردىڭ اقىل-ەسى كەم بولىپ، نەشە ءتۇرلى پاتولوگيامەن تۋىلۋى - ۇرىق تازالىعىنىڭ ساقتالماۋىنان. ەكىنشى نەگىزى - انا قۇرساعىنداعى توعىز اي. جاننىڭ ون ەكى ارناسىن تەك انا قۇرساعىنداعى تاربيەمەن عانا اشا الاسىز. انا قۇرساعىنداعى بالا ءتورت ايىندا تاربيە كۇتە باستايدى. بالا بويىنا بىتكەننەن باستاپ انا بويىن، ءجۇرىس-تۇرىسىن تۇزەپ، مىنەزىن قالىپتاستىرىپ، جامان قىلىقتاردان ارىلىپ، دەنساۋلىعىن قاداعالاۋى ءتيىس. ويتكەنى انانىڭ بويىنداعى مىنەز-قۇلقى، دەنساۋلىعىنداعى اقاۋلار قۇرساقتاعى بالاعا بەرىلەدى. قازىرگى تاڭدا انا قۇرساعىنداعى تاربيەنىڭ ساقتالماۋىنان جاننىڭ ون ەكى ارناسى جابىلۋ الدىندا. ءۇشىنشى نەگىزى - نارەستە كەزەڭى. انا ءسۇتى - تابيعي ءنار. نارەستەسىن ومىراۋمەن ەمىزەتىن انالاردىڭ سول ساتتە الاتىن ءلاززاتى - تەڭدەسسىز ءلاززات. انا ءسۇتىنىڭ ورنىن ەشتەڭە دە باسا المايدى. بىرىنشىدەن، ول - قورەك، ەكىنشىدەن - انا مەن بالا اراسىنداعى تابيعي بايلانىس. كوپتەگەن جاس انالار ءارتۇرلى سىلتاۋمەن نارەستەلەرىن جاساندى سۇتپەن قورەكتەندىرەدى. ال بۇل انا مەن بالا اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىكتىڭ جاڭا سيپات الۋىنا (مەيىرىمسىزدىك) سەبەپ بولىپ وتىر. ءتورتىنشى نەگىزى - بالبوبەك كەزەڭى. بۇل كەزەڭدە ءۇش ءتۇرلى سالت-ءداستۇر ءتالىمىن بالا پسيحيكاسىنا لايىقتاپ پايدالانۋدى ۇسىنامىن:
1) بالبوبەك كەزەڭىندە سابيگە ەڭ تەرەڭ دە تۇسىنىكتى اسەر ەتەتىن اۋەن ەكەنىن ەسكەرىپ، وعان حالىق اندەرىن، كۇيلەرىن تىڭداتۋ;

2) ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتەر مەن حالىق سۋرەتشىلەرىنىڭ كلاسسيكالىق تۋىندىلارىن باياۋ عانا ويناعان ۇلتتىق اۋەننىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن پاراقتاي اشىپ كورسەتۋ;

3) تەرمەشىلەر مەن جىراۋلاردى، ايتىس، ەرتەگى تىڭداتۋ.

بەسىنشى نەگىزى - بالاباقشا جاسىنداعى كەزەڭ. بۇل جاستا بالا اينالاسىندا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردى ءجىتى اڭعارىپ، كورگەنى مەن ەستىگەندەرىن زەردەسىنە جازىپ الا قويادى. قورشاعان ورتانى تانىپ-بىلگىسى كەلىپ، «اناۋ نە، مىناۋ نە» دەپ سۇراۋمەن بولادى. وسى جاستا بالا ساناسىنا نەنى سىڭىرسەك، ەرتەڭ سونىڭ جەمىسىن كورەمىز. ال ءبىز بۇگىن بالاباقشاداعى بالاعا ءۇش ءتىل ۇيرەتپەكشىمىز. ال ءۇش ءتىلدى ساناسىنا سىڭىرگەن بالا كىم بولماق؟ ول بالا نە قازاق، نە ورىس، نە اعىلشىن بولمايدى. ول ءدۇبارا بولادى. التىنشى نەگىزى - باستاۋىش مەكتەپ كەزەڭى. جەتى جاسقا تولعان بالالار بۇرىنعىداي ەمەس، ۇلدارى - قىزدارعا، قىزدارى ۇلدارعا مۇلدەم باسقا كوزقاراستارمەن قاتىناس جاساۋعا ۇمتىلادى. وسى كەزەڭنەن باستاپ جىنىس بەزدەرى مەن جۇلىن-جۇيكە سولدەرىنىڭ ءوزارا ۇندەسە جۇمىس ىستەۋىنىڭ اسەرىنەن جاسوسپىرىمدەردىڭ تىك مىنەز-قۇلىقتارى مەن ادامدىق تەمپەرامەنتتەرى عانا قالىپتاسىپ قويماي، ءار تۇلعانىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرىن جەتىلدىرۋدىڭ ەڭ كۇردەلى ساتىلارى باستالادى. بالاعا بۇل جاسىندا بالا دەپ ەمەس، «تۇلعا» دەپ قاراۋىمىز كەرەك. جەتىنشى نەگىزى - ورتا ءبىلىم مەن كامەلەتتىك كەزەڭنىڭ تاربيەسى. ادام عۇمىرىنىڭ بۇل كەزەڭىندە اقىل تاربيەسى مەن جۇرەك تاربيەسىنە گورمونالدىق جۇيە قوسىلىپ، وسى ءۇش جاقتى ۇندەستىكتىڭ جەتىلۋىمەن ءبىر باعىتتا قىزمەت ىستەۋىنىڭ سيپاتتارى كۇشەيە بەرەدى. بۇلار ءتان قۇرىلىسىنداعى جەتىلۋ سيپاتتارى بولسا، جان دۇنيەسىندەگى جەتىلۋى دە ءبىلىم-عىلىم، مادەنيەت، ەڭبەكتىڭ ىقپالىمەن اسا تەرەڭ پسيحولوگيالىق جەتىستىكتەرگە ۇمتىلادى. بۇل كەزەڭدە بالاعا دۇرىس باعىت بەرۋىمىز كەرەك.

- بۇگىندە حالىقتىق پەداگوگيكاداعى، ۇلتتىق تاربيەدەگى اتا مەن اجەنىڭ ءرولى قانداي بولىپ وتىر؟ جالپى، نەمەرەسىن اتا مەن اجەنىڭ تاربيەسىنە بەرگەن دۇرىس پا؟ كەيدە: «شال مەن كەمپىردىڭ تاربيەسىندە بولعاننان تاربيەسى ناشار بولدى»، - دەپ كەيىپ جاتادى.

- اۋىلدا بولسىن، قالادا بولسىن نەمەرەسىنە ەرتەك ايتىپ، قازاق اندەرى مەن كۇيلەرىن، وسيەت جىرلار تىڭداتىپ، نەمەرەسىن ەڭبەككە باۋلىپ، ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى ۇيرەتەتىن اتا مەن اجەنى تابۋ قيىن. كەيدە كوشەگە شىعىپ سەرۋەندەپ قايتام. كەيىپ قايتام. ويتكەنى نەمەرەسىن قولىنان جەتەكتەگەن اتا نەمەسە اجەنىڭ نەمەرەسىمەن ورىس تىلىندە سويلەسىپ كەتىپ بارا جاتقانىن كورىپ، جۇرەگىم اۋىرادى. قازىرگى اتالار مەن اجەلەردە ونەگە دە، وسيەت تە قالماي بارادى. بالا تاربيەسىنىڭ ناشار بولۋى - شال مەن كەمپىردىڭ تاربيەسىندە بولۋىندا ەمەس، قانداي شال مەن كەمپىردىڭ تاربيەسىندە بولۋىندا. «اتا-اجەسىنە بەردىك» دەپ اكە-شەشەسىنىڭ بالا تاربيەسىنەن قالىس قالۋىنا بولمايدى. ىلگەرىدە قازاقتار بالانى اۋىل بولىپ تاربيەلەگەن. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» دەگەن - سونىڭ ايعاعى.

- ال اكە مەن انانىڭ ۇلتتىق تاربيەدەگى ءرولى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- اكەنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ۇلتتىق بالا تاربيەسىندەگى الار ورنى جوق دەۋگە بولادى. ويتكەنى تارتقانى - تەمەكى، ىشكەنى - اراق، ۇلتتىق سالت-داستۇردەن ماقۇرىم اكە بالاعا قانداي تاربيە بەرە الادى؟ ال انالارعا كەلسەك، بەسىكتىڭ قۇدىرەتىن ۇقپايتىن، بەسىك جىرىنىڭ ءمانىن بىلمەيتىن، ومىراۋىمەن بالاسىن قورەكتەندىرمەيتىن انادان نە كۇتەسىز؟ ەڭ سوراقىسى، «اتتان قالما، بايتالىم» دەپ ەرلەرمەن جارىسا تەمەكى تارتىپ، اراق ىشەتىن انا ءوز قىلىعى قاسىرەت ەكەنىن ۇقپاسا، وعان نە شارا؟ مۇنداي انالاردان قانداي تاربيە كۇتۋگە بولادى؟ قازىرگى جاس انالاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، كيىم كيۋى ۇلتتىق سالت-داستۇرىمىزگە ساي كەلمەيدى. ءوز بويىندا جوق قاسيەتتى بالاعا قايدان بەرسىن؟!

- سوۆەت-حان اعا، ۇلتتىق تاربيەمىزدىڭ وسىنداي كۇي كەشۋىنە قازاقتىڭ ەلىكتەگىش مىنەزى سەبەپشى مە، الدە سىرتقى ساياساتتىڭ اسەرى بولدى ما؟

- جۇبان اعامىز ايتقانداي، بۇل «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق» قوي. بۇل قازاقتىڭ كورمەگەنى، باستان كەشپەگەنى جوق. ۇشى-قيىرى جوق جەرىنە، سانسىز مالىنا كوز الارتپاعان كورشىلەس ەل بولمادى. سول كەزدەردەگى جىگەرى مىقتى باتىرلاردىڭ بىلەك كۇشىمەن جەرىمىزدى، ۇلتىمىزدى ساقتاپ قالدىق. بىراق 1733 جىلى رەسەيگە ءوز ەركىمىزبەن قوسىلعاننان باستاپ ەلىمىز اۋماعىنا قاراشەكپەندىلەر كەلە باستادى. ولارمەن بىرگە يمپەرياليستىك ورىستاندىرۋ ساياساتى دا كەلدى. كەز كەلگەن باسقىنشىلىق ساياسات سياقتى، رەسەيدىڭ ساياساتى دا قازاقتىڭ تاريحىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن، ءتىلىن قۇرتۋعا باعىتتالدى. تاريحتى بۇرمالاپ، جەر اتاۋلارىن ورىستاندىردى. دىنگە قارسى اتەيستىك ساياسات جۇرگىزدى. سالت-ءداستۇرىمىزدى ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەپ حالىقتىڭ ساناسىنان شىعاردى. ورىس ءالىپبيىن ەنگىزىپ، ورىس مەكتەپتەرىن اشىپ، ءتىلىمىزدى شۇبارلاندىردى. الاش ارىستارىن «حالىق جاۋى» دەپ، تاريح پاراقتارىنان ءوشىردى. سودان كەلىپ ورىستىڭ ۇلىلارىن ۇلىقتادىق. ءوزىمىزدىڭ قاسيەتتى، ۇلى بابالارىمىزدى ۇمىتتىق. ماكەدونسكيدى ءبارىمىز بىلەمىز، ال قولباسشىلىعى، ەرلىگى ودان ون ەسە ارتىق مودە حاندى بىلمەيمىز.

ارينە، بۇل ساياساتتىڭ ەتەك جايۋىنا قولشوقپار بولعان، جىگەرسىز، جاعىمپاز قاۋىم دا پايدا بولدى. ورىس قىزدارىنا ۇيلەندى. بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىندە وقىتتى. سول جىگەرسىز قاۋىمنىڭ ۇرپاقتارى بۇگىنگە جەتىپ، ءتىلىن، تۋعان حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرىن، ۇلتىن مەنسىنبەي، «قازاق ەمەس، «قازاقستاندىق» دەگەن ۇلت بولايىق» دەپ وزدەرى شاتاسقاندارىمەن قويماي، ەلدى دە شاتاستىرىپ ءجۇر. بۇلار - ناعىز تەكسىزدەر.

- سوۆەت-حان اعا، قازاق وسى «تەگىنە قارا»، «تەكسىز جەردەن قىز الما» دەپ جاتادى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، تەكتىلىك دەگەن نە؟ «تەكتى» دەپ كىمدى ايتامىز؟

- قازاق حالقى - تەكتى حالىق. ءبىزدىڭ قانىمىز تازا. ويتكەنى ءبىزدىڭ حالىق - جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاي، ۇرىق تازالىعىن ساقتاعان حالىق. تەكتىلىكتى ۇعىنۋ ءۇشىن ۇرىق تازالىعىن ءتۇسىنۋ كەرەك. ۇرىق تازالىعىن ءتۇسىنۋ - ادامدىقتىڭ مايەگىن كىرلەتپەۋ عانا ەمەس، سونىمەن قوسا ونىڭ تەگىندەگى بەكزاتتىعىن جانە تۇقىم قۋالاۋمەن قالىپتاساتىن كۇللى تۋا پايدا بولاتىن قاسيەتتەردى ساقتاۋ. تەك دەگەنىمىز - ءومىر كىلتىن ساقتاۋشى قۇدىرەت. ال ول قۇدىرەت تە ۇرىقتىڭ ىشىندە ورنالاساتىنىن بىلگەننەن كەيىن ۇرىق تازالىعىنىڭ ءمانى تەڭدەسسىز ەكەندىگىنە كىم داۋ ايتا الادى؟!

بۇگىندە ۇرىق تازالىعى ساقتالماۋىنىڭ سالدارىنان تەكتىلىك جويىلىپ بارادى. جاننىڭ ون ەكى ارناسىنىڭ جابىلۋىنان ۇرىعى، رۋحى تازا ادامدى ەمەس، قالتاسىندا اقشاسى، قولىندا بيلىگى بار ادامداردى تەكتى دەپ شاتاسىپ ءجۇرمىز.

- ءسوز سوڭىندا الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟

- ايتاتىن اڭگىمە ءالى كوپ. بىراق ەكى اۋىز سوزبەن قورىتا ايتارىم: ەۋروتسەنتريستىك پەداگوگيكادان، پسيحولوگيادان ارىلىپ، ۇلتتىق ەتنوپەداگوگيكانى، ۇلتتىق تاربيەنى قولعا المايىنشا، كوسەگەمىز كوگەرمەيدى. ءال-فارابي بابامىز: «ەگەر دە ادام بالاسىنا تاربيە بەرمەي، ءبىلىم مەن عىلىم بەرسەڭ، ول جۇرگەن جەرىنە اپات اكەلەدى»، - دەيدى. مىنە، تاربيەنىڭ ماڭىزدىلىعىن وسى ءبىر اۋىز سوزدەن ۇعۋعا بولاتىن شىعار.

داتىم...
- ءۇش جۇزگە ءبولىنۋ قازاققا قاشاندا قاسىرەت اكەلەرى ءسوزسىز. كۇنشىلدەر ءبىزدى «انا ءجۇزسىڭ، مىنا ءجۇزسىڭ» دەپ ماداقتاعان بولىپ، ءبىر-بىرىمىزگە ايداپ سالىپ وتىرعانىن ءبىز ءالى ۇقپاي كەلەمىز.

ەگەر قازاق حالقىن گاۋھار تاسقا تەڭەسەك، «ءجۇز» دەگەن - گاۋھار تاسقا تۇسكەن قۇرت. ءتۇپتىڭ-تۇبىندە بۇل گاۋھار تاستى جارىپ شىعىپ، بىت-شىت قىلادى. ال رۋلىقتى ساقتاۋ - گەنوفوندى ساقتاۋ.

سۇحباتتاسقان قالدار بەك

«الاش ايناسى» گازەتى 11 ماۋسىم 2009 جىل