әngime

– Apa, tonyp baramyn. Ton-y....

Esimning dausy estiler-estilmes bolyp jalynyshty shyqty. Qúlaqshynyn bastyra kiygen qoyan bórkinen jel, ayaghyndaghy qysqa qonyshty baypaghynan yzghar ótip barady. Ámir men Álpesh beti-qoly dombyqqan kishkentay Esimdi qoltyghynan demegen bolady. Biraq ókpeni túnshyqtyra qysqan qantardyng ótkir jeli men dýley borany ýsheuine de әl berer emes. Internattan shyqqanda maqtaday úlpa qardy syzyp otyryp, qúlynshaqtyng qúlaghynyng týbi de terlep ýlgirmeytin qyrlyqtaghy boz ýige әp-sәtte jetip baratynday kóringen olargha. Endi, mine, kónildegi tәtti qiyaldy ayaq astynan soqqan alasapyran adastyryp jiberdi. Japyraqtay ýlbiregen ýsheu әbden tityqtady. Qúlaqtarynyng týbinen gu-gu etken jel tәrbiyeshi Qabira apaydyng týste aitqan әr sózin qaytalaghanday bolady. Internattyng bólmesinde qannen-qapersiz otyrghan búlardy jeliktirgen de sol Qabira apaylary edi.

– Qaraqtarym-ay, – degen ol. – Nege keldinder? Balalardyng bas-ayaghy týgel jinalghansha qayda әli!

Sosyn bólmege kirip-shyghyp:

– Myna peshi qúrghyr keshke deyin jylynsa jaqsy. Álgi kәshaghar jigitke shelek-shelek kómirdi salghyzyp jatyrmyn. Tas týsti me ishine, jylynbaydy, ne keremeti baryn?! Eger jaqyn manayda tumalaryng bolsa, baryp, jylynyp qaytyndar!– dep jәne rúqsatyn bergendey bolghan.

Sol boyda:

– Bireudikinde ne bar sonshama? Odan da myna túrghan óz ýiimizge

ketpeymiz be?– dep, bala qiyaly temir kereuetten qarghyp túryp edi. On bes kýn boyy qysqy demalysta erkin aunap-qunaghan qayran jyly úyanyng qúshaghy ózine tartpay qoysyn ba?

Olardyng internatqa kelgeni de býgin ghana edi. Tanerteng Dýisen balalaryn osynda ózi әkelip tastady. At shananyng ýstinde tongha oranghan әkesi men ýsheuin týk auyrsynbay, týnde jaughan júmsaq qardy túyaghynyng úshymen lyp-lyp basyp, jýitky jónelgen tory at ortalyqqa jyldam jetti. Ánsheyinde bet qarityn ayaz da kenet birtýrli  synyp, kýn kózi búlt arasynan jaryp shyqqanday boldy. Sol aua rayynyng týs auar-aumastan kenet qúbylyp shygha kelerin, bala týgili, eresekter de bilmegen. Ýsh bala orta jolgha endi ghana jete bergende, ayaq astynan jel kóterildi. Mamyq qardy qúiyndata aspangha úshyryp, sony borangha úlasty. Tentek tabighat aduyn minez tanytyp, ýsheuin  sym boyyna qonaqtaghan torghayday ersili-qarsyly dóngeletti. Ál berse kóreyin?! Ánsheyinde esiz dalagha es berip, qarq-qarq úshatyn qarghalar da zym-ziya. Bәri de qatygez borannan qorqyp, quys-quystargha tyghylyp qalghanday...

– Ákem mal qaraugha shyqpas pa eken?

– Maldy endigi qoragha da qamap tastaghan shyghar.

– Apamnyng da syrtqa shyghyp, bizdi qarap túratyny bar edi bir.

– Ýiden ketkenimiz mana emes pe, endi kimdi kýtsin!

Ámir men Álpesh tym auyr demalyp, sóilep keledi. Yghy men yqtasyny joq qu dalada olardyng dausy jelge úshyp ketip jatyr.

– Apa, sharshadym. Ton-y... baram!

Esim qaytadan qynqylday bastady. Eki beti aqshyl-boz tartyp, әbden isip ketken.

– Ámir, endi ne isteymiz? – dep jylamsyrady Álpesh. – Esimdi ýsirip alatyn boldyq-au!

– Boran basylghansha sómkemizdi basymyzgha salyp, jata túrayyq?!

– Qasqyrdan qorqam.

– Osy boranda qaydaghy qasqyr?

– Sóitsek, sóiteyik onda, – dedi amaly tausylghan әpkesi Álpesh tisteri saqyldap, qalsh-qalsh etken Ámirding sózin jerge tastay almay. Sóitti de, kitap toly sómkelerin qaz-qatar tizip, ýsheui suyq qardyng ýstine býrisip jata ketisti. Boran basylmady. Qystyng túsamystay kelte kýni úyasyna kirdi. Bir-birine tyghylghan ýsh deneni aq qar tegistep jaba berdi...

***

– Dýiseke, endi qaydan izdeymiz?– dep daghdardy ýsh kýnnen keyin internatta joq, ýilerine qaytyp oralmaghan balalardy izdep jýrgen  top.

Dýisen aqsaqal zildene sóiledi.

– Ózim bir tirlik qylmasam, senderding  eshtenemen istering joq eken. Shabannyng balasy kimge kerek bolghan, Qúday-au?!

– Biz qaydan bileyik, Dýiseke. Olardy qyrda jatqan shyghar dep jýrsek? Tәrbiyeshige de eskertpey ketipti.

Mektep  diyrektory Raqysh mysyq múrtynyng astynan estiler-estilmes kýnk-kýnk etip aqtalghansydy.

– Tәrbiyeshini júmystan shyghardyq keshe.

– Maghan onyng bir jerge kirgen-shyqqany tekke de kerek emes, shyraghym. Balalarym kerek! Bәrine sol tәrbiyeshilering kinәli! Esi dúrys kisi osy qystyng qaqaghan suyghynda olardy bólmeden shyghara ma?

– Ol bayghús qaydan bilsin?

– Bilmegende she... Sender osy mal baghyp otyrsyndar ma, әlde jan baghyp otyrsyndar ma?!

Osymen besinshi kýn. Sorly Dýisen әr basshynyng aldyna bir baryp, búrynghydan beter kýder ýzip shyghady. Esh jerden tabylmaghan ýsh balany kesheden beri sovhozdyng bar traktory endi qalyng qardyng astynan izdep, dalanyng say-salasyn jol-jol qyldy.

Túla boyy qalshyldap, ashugha bulyqqan Dýisen bireuge kijingendey, úzyn sapty qamshysymen kilem tóselgen edendi úryp-úryp jiberdi de, sary plashyn sýiretip, syrtqa bettedi. Jýregi miday ezilip, esalang boldy bayghús. Astyndaghy atyn samarqau qamshylap, taghy da traktorlar qayyqsha jýzgen mang dalagha bet búrdy.

Kónilin tilgelegen oy men múng qora toly malgha da, tipti suyq habardy estigeli nәr tatpay, pesh týbinde býk týsip jatqan әieli Bәtimagha da búryltar emes. Kóz aldynda internatqa barghan sayyn: «Áke, endi qashan kelesiz?» – dep móltildey qaraytyn ýsh sәbiyi. Ýsh qúlyny – Qúdaydyng qiyp bergen ýsh tamyry. Ýzip bergen ýsh japyraghy – ýsh sәulesi.

Bayaghyda, jana-jana shanyraq kótergen kezinde Bәtimagha nazyn aityp: «Men kindikten jalghyzbyn. Ákemdi soghys әketip, sheshemdi erte jer jútty. Úl demeymin, qyz demeymin, artymnan ilesetin sharana berse, Qúdaygha qúldyq!» - deytin. Sol tilegin Tәniri estip, qúndyzday bir qyzdyng sonynan teteles qos qúlynshaq syilap, kónilin kókke jetkizdi. «Tirlik, tirlik!» dep tyrbyndap jýrgende, sol balalarynyng kóz aldynda qalay tez óskenin múnyng ózi de bayqamay qaldy. Keyde Bәtima:

– Bireuding maly egiz tusa, әkeng tirilip kelgendey quanasyn. Al sәbiylerinmen  ising joq! – dep ókpelegende, búl onyng ashuyna qolyn bir siltep jýre beretin, sharuasyn kýittep. Átten, aldamshy dýniye-ay! Sovhozdyng bir tyshqaq laghy joghalyp, qotyr qozysy aram ólse, «qayda qaradyn?» dep, jetip keletin ónkey sholaq әkim nemeler múnyng ómirin rәsua qylghanyna quanbasa, qayghyrmaghan sekildi. Keshqúrym, asyndy auzyna ala bergende, jalpaq  galstýgin  japyrayta taghyp, «mal sanaugha keldik» dep, mәshinadan týsip jatatyn bilgishsymaqtardyng auyldyng qaq ortasynda túryp ta múnyn  botalaryna kóz qyrlaryn salmauyn qarashy! Aqpar toltyrghan bolyp, qoranyng esiginen birer ghana moyyndaryn sozyp, sodan keyin tang bozarghansha kiyizdi sabalap, karta oinap, qúdayy qonaq bolyp, bas jep, tós mýjiytinder: «Dýiseke, sәl shydanyz, osy jaz qystaqty ortalyqqa jaqyndatamyz. Sonda úl-qyzynyz mektepke ýiden qatynaydy. Qoygha da qasqyr shappaydy», ­- dep arqadan qaghyp, qúrghaq uәde qylghandaryna aldana beripti.

– Mynau jyltyr temirdi búl joly da sizge syilaymyz, Dýiseke. Osy manda sizden asqan shopan-malshy joq, – deytin kólgirsip olar.

– Bersendershi anau jastargha! Tórdegi jaman kilem medәldan mayysatyn boldy, – dep, búl jinalysqa barghan sayyn beshpetining omyrauyn temirge  shúrq  testirip qaytatyn.

– Bәtima! Áy, Bәtima! – deytin sosyn ýige kelip. – Mә, mynany ilip qoy,  taghy berdi.

Minezi birtogha  túiyq bәibishesi qashanghy quansyn:

– Temirdi ýige bergenshe, mәshiynә berse qaytedi, eng bolmasa ortalyqqa baryp,  qant-shәiimizdi әkelip túratyn, – deytúghyn keyip.

Búl bolsa, yzalanyp:

– Nemene, ash otyr ma edin? – dep ishinde ne bar, ne joghy belgisiz, ala dorbany múnyng qolyna ústata salady.

Bargha qanaghat qylghan kónil-ay! Sonyng bәri bir kýndik dýnie ekenin ol kezde bilip  pe? Tórt klastyq qana bilimmen qara júmys  bitkenning týbin týsirgen qasqa basy ótken kýzde qúday kórshileri  Qúsayyn men Hismet kelip, «Sosializm» fermasynyng ortalyghyna kósheyik degenge de kónbedi ghoy.

– Dýiseke, shamnyng jaryghymen biraz jyl mal baqtyq. Enbegimiz sindi ýkimetke. Úl-qyz eseyip keledi. Ortalyqqa – el jiyirek qonghan  auylgha qaray jyljiyq. Balalardy óz ýiinen órgizeyik. Kisi esigi qiyn bolar, – dep ketpey qoyghan-dy olar. Sonda búl ýrkek qoyanday kórshilerining úsynysynan yrshyp týsken-di.

– Otyrghan jerlerinnen su shyqty ma? Ne jamandyq kórdinder búl mannan? Kózimdi ashqaly kempirim ekeumizding kórgenimiz mal. Onsyz kýneltis joq bizge, – dep jeri jazyq, shóbi shýigin dala tósin qimay qalghan edi.

Sodan ne kerek, osy mandaghy eki-ýsh ýy auylgha ýdere kóshti de, búl bolsa, iyesiz qalghan ýilerdi jas tughan tólge qora-qopsy jasap, kóshken el-júrtynda qala berdi.

Ótken-ketkendi eske alghan sayyn kónili qúlazyp, jany jýdegen Dýisen  atynyng basyn traktorlar dausy shyqqan jaqqa búrdy. Sonau joldyng ong jaq qaptalynda oqshaulanyp túryp qalghan tórt-bes traktordy kórip, «Búlar neghyp túr eken?» dep tandandy.

«Bәlki, borannyng yghymen adasyp baryp, bireuding ýiine kezikpese...» dep kýbirledi  ishtey. Kenet qúlaghyna әldekimning anyrap  jylaghan  dausy estildi.

– Qapyda sóngen jaryqtarym-ay! Ajalgha kóngen qúlyndarym-ay! Aq sýtimdi emgen sәbiylerimmen birge mening de janymdy nege almadyn, Qúdayym-ay?!.

Qapelimde ne isterin bilmey, sasqalaqtaghan Dýisen  astyndaghy atyn  úrghylap jiberip, jinalghan júrtty ortasynan qaq bóldi de,  kele traktordyng túmsyghyna ilingen jalpaq jez qanattyng ýstindegi ýsh denege etpetinen qúlady.

– Tiri me desem?! Tiri me desem?!

Ol tabagha qúighan qorghasynday múz denelerge kóz jasyn tóge berdi, tóge berdi...

– Sýiekteri bolsa da tabyldy ghoy... Shýkir et, qaraghym.

– Qasqyr jep qoysa, qayter ek...

Auyldyng ýlken-kishisi basu aitqanmen, eniregen qos múnlynyng qúshaghyn múzday sýiekterden eshkim aiyra almady. Jyly úyada kýni keshe kórisip, mang dalada biri óli, biri tiri kýiinde óbisken denelerdi kórip túra beruge shydamy men  dәti jetpegendey, qoy qonyr búlttar da sol sәt basqa bir shalghaygha ýdere kóship bara jatty...

***

Sodan beri kóp jyldar ótti. Talay uaqyttyng basy mýjilip, saghy syndy. Úzatylghan qyzday synsyp kýz keldi. Múnayyp jaz ótti. Qabaghyn  shytyp kәri qys, mazasyz kóktem – eshqaysysy da jaraly qos jandy, qos jýrekti júbata almady. Sol bayaghy búiyghy  tirlikting tamyryna balta shabugha batyldary jetpey, sorly kempir-shal osy qystaqtyng basynda túraqtap otyra berdi. Biri   beli eki býktetilgen kempir, biri jylay-jylay kózine aq týsken qara shal boldy. Ekeuining sonau jyldardan bergi bar tirligi – kýneltiske bola amalsyz baghyp otyrghan eki siyr, birer jandyghy. Sosyn anau jataghan ýiding qarsy betindegi eski mola. Onda kózderining aghy men qarasynday Álpeshi, Ámiri, Esimi jatyr.

Tórt qúlaghynda tórt synar aidyng beynesi qalqighan sol molagha andausyzda eshki men siyr mýiizderin qasyp, sýikene qalsa, sorly  Bәtima etegine sýrine-qabyna jýgiredi.

– Tәit, bylay, jetpegirler! Myna keng jer jetpey me senderge!

Al sorly Dýisen:

– Aruaqtardyng sýiegin shoshytty-au! – dep allalaydy.

Sóitip, әbden sorlaghan sol kempir-shal әrbir kýnning atqan arayymen, batqan kólenkesimen ýsh sәbii – ýsh tómpeshikke ainalghan qu molany oisha qúshyp baryp, kirpikterin iledi.

Abai.kz