Memleket basshysy N.Á.Nazarbaevtyng “Qazaqstan -2050”  strategiyasynda Qazaqstan halqynyng urbanizasiya dengeyi  55% ten  70% ke deyin ósetini aitylghan. Búl óz kezeginde qalalar arasyndaghy sapaly jol qatynastarynyng damuyna da sebep bolmaq.

Songhy jiyrma jyl ishinde qazaq qoghamynyng mәdeni, sayasy jәne әleumettik qúrylymy naryqtyq týrlenu jaghdayyna baylanysty ýlken ózgeristerge úshyrady. Búl ózgerister qoghamnyng barlyq salaryn qamty otyryp, bizding aldymyzgha kóptegen mәselelerdi qoyyp otyr. Solardyng ishinde urbanizasiya ýderisin  aytugha bolady.

Ol kez-kelgen halyqtyng bolmasyn basynan erte me, kesh pe ótetin qúbylys. Urbanizasiya – adamzatty taratyp ornalasudaghy qalalardyng róli men ara salmaghyna baylanysty qalalyq ómir saltyn ornatu sipatyndaghy tarihy prosess bolyp tabylady. Búl әleumettik stratifikasiyalyq qoghamda jana týrlenu, ekonomikalyq taptardyng dengeyi anyqtaluda. Búl óz kezeginde, Qazaqstandaghy birden bir manyzdy әleumettik tensizdik parametr retinde bayqala bastady. 2014 jylghy 1 shildesinde elimizdegi halyq sany 17 264,6 myng adamdy qúrady, sonyng ishinde qalalyqtar – 9 508,4 myng nemese 55,1%, auyldyqtar – 7 756,2 myng nemese 44,9% adamdy qúrap otyr. Osyghan oray urbanizasiya prosesi kezinde auylgha nemese qalagha alyp keler ong jәne teris jaqtaryn qarastyrghan jón. Ong qózqaras retinde urbanizasiya ýrdisi ekonomika damuyna ýlesin qosady. Eger auyldan adamdar kelse qala túrghyndarynyng sany artady. Al túrghyndar sanynyng artuy elge týser qarajattyng ósuine alyp keledi. Auyldan kelgen adamdar qalanyng kórkeyuine ýles qosar bolsa, onda tek ekonomika emes qalanyng tehnalogiyalyq, mәdeny jәne sayasy әl- auqatyda ósip órkendeydi. Mysal retinde amerikalyq ghalym Adam Alannyng aituy boyynsha auylda túratyn túrghyndardyng tez ýirenip alu qabileti qalalyq túrghyndargha qaraghanda 3 ese joghary ketedi. 2004 jyly jýrgizilgen qala men auyl adamdarynan test alu barysynda auyl túrghyndarynyng 42,5% qabiletti bolyp shyqqan al qala túrghyndary 39% qúraghan.

Demek auyldyq adamdar jaqsy damyghan, ol aitpasada belgili auyldyq jerlerde taza aua, egin sharuashylyghy, keremet tabighat, auyldyng ekologiyasy qalanyng ekologiyasyna qaraghanda birneshe ese taza. Áriyne eger qala damityn bolsa, onda biz auyldyq jerlerdide damyta alamyz.

Urbanizasiya ýrdisi negizinen jastar kategoriyasyna әseri basqa toptargha qaraghanda aitarlyqtay, búl eng aldymen modernizasiyalyq damugha oray olardyng ýlken qalalargha jeke maqsattargha baylanysty (oqu, júmys t.b ) qonys audarumen tyghyz baylanysty. Eldegi túrghyndar naryqtyq qozqalystargha beyimdele almauyna baylanysty jәne júmysqa degen bәsekelestik sekildi әr týrli mәseleler oryn alyp otyr. Búl mәselelerge sonymen qatar «monetizasiya» týrindegi әleumettik qyzmetter; júmyssyzdyq jәne qayyrshylyq dengeyding ósui; ómir sýru jaghdayy jәne halyqtyq bólinui, әleumettik ekonomikalyq infraqúrylymynyng nasharlauy, auyldyq túrghyndar qalada júmys izdeu tapsyrysynyng ósui jәne basqada naryqtyq qoghamda jaramsyz әreketter qosyldy [4]. Sonymen qatar memlekettik qarjydan jәne qoldaudan airylghan agrarlyq sektordyng qyzmeti jәne investisiya edәuir tómen boldy. Búl faktorlardyng barlyghy júmyssyzdyq dengeyining oryn aluyna jәne auyldyq túrghyndardyng túrmys sapasynyng nasharlauyna alyp keldi. Qalalar kópshiliginde aluan etnosty bolyp kelse, auylda bir etnosty basym bolyp keledi. Eger, auyldy jerde dәstýrli últtyq mәdeniyetting belgileri basym bolsa, al qalada san aluan etnostardyng týrli mәdeniyetining nyshandaryn kezdestiruge bolady. Qalada joghary oqu oryndary, ghylymy mekemeler, teatr, filarmoniya, kórmeler jәne sol siyaqty san qily mәdeniyetti qúru jәne taratu qúraldarynyng bay qoymasy shoghyrlanghan bolsa, al auyldy jerde búl mýmkinshilikter shekteuli. Qay zamanda, qay qoghamda da tarihy dauyldardyn, tónkerister men silkinisterding auyrtpalyghyn auyl tartty. Qazirgi ómir sýrip otyrghan qoghamymyzdyng – ózekti mәselelerining biri auyl men qala mәselesi. Osy auyl men qalagha qatysty negizgi mәsele qoghamymyzdaghy urbanizasiya prosesi [5]. Qoryta aitqanda, qazirgi Qazaqstan qoghamynyng damuynda urbanizasiya qúbylysyna ýlken mәn beru kerek. Urbandaludyng qazirgi әserinen elimizde ýlken – ýlken qalalyq aglomerasiya payda bola bastady, al keybir auyldar halyqtan bosap qaldy. Búl mәselege memlekette aralasyp, retteu tetikterin iske qosqany jón bolar edi. Qazaqstan jeri keng baytaq, al onymen salystyra qaraghanda halqynyng sany az. Múnyng ózi halyqtyng qayta qonystanu ýlgilerin josparlaudy qajet etedi.

Osy baghytta  Qazaqstan ýkimeti 2013 jyly "Júmyspen qamtu 2020 jol kartasy" baghdarlamasyn qabyldaghan. Osy baghdarlamada "júmys kýshine tapshy" aimaqtargha halqy tyghyz ornalasqan ónirlerden júmys kýshin shaqyru turaly aitylghan. Sodan beri әr oblys osy baghdarlama negizinde azamattardy kóshiru josparyn jasaugha kirisken. Jyl sanap búl baghdarlama boyynsha elding ontýstiginen soltýstikke kóship jatqandardyng sany artyp keledi.

Azamattardy qonystandyru, júmys berushilerding enbek resurstaryna qajettiligi esepke alynuymen, enbekke ornalasuy boyynsha memlekettik qoldau berumen, kóshuine subsidiya tóleumen, sonday-aq túrghyn ýy mәselesine jәrdem kórsetumen jýzege asyrylady.

Soltýstikke qonys audarghan ontýstik azamattaryna jenildikter men qarjylay kómek úsynylady. Naqtyraq aitsaq, respublikalyq budjetten baghdarlamagha qatysushylargha jәne onyng әrbir otbasy mýshesine bir rettik jәrdemaqy tólenedi. Onyng mólsheri - 35 ailyq eseptik kórsetkish, búl 84 175 tengege ten.

Sonymen qatar, kommunaldyq tólemderdi jәne jalgha alynghan baspananyng aqysyn tóleu ýshin 12 ay boyy aqshalay kómek kórsetiledi. Qalalyq jerge qonys audarghandargha 48 100 tenge tólense, otbasy mýshelerining sany ekeuden tórteuge deyin bolsa - 60125 tenge, al 5 nemese odan da kóp bolsa 72 150 tenge tóleu qarastyrylghan. Auyldyq jerge qonys audarghandargha bir jyl boyynda ay sayyn 36 075 tenge berilip otyrady. Otbasy mýshelerining sany ekeuden tórteuge deyin bolsa 43 290 tenge, 5 ne odan da kóp bolsa - 50 505 tenge materialdyq kómek kórsetiledi eken.

Al baspana satyp alghysy keletinder osy qarajattyng bir jyldyq aqysyn birden alyp, ýy satyp ala alady. Múndaghy talap - otbasyndaghy kem degende bir adam júmyspen qamtyluy kerek. Búl ýshin júmysty jergilikti biylik, yaghny eldi mekenderdegi júmyspen qamtu bólimderine mamandyghy boyynsha júmys tauyp beruin súrap, ótinish jazu qajet.

Abai.kz