Qazaqstan qoghamynyng qazirgi jaghdayy ruhany kelisim men ózara týsinistikting oryn aluymen erekshelenedi. Ol halyqaralyq dengeyde de moyyndalyp otyr. Qazirgi kezde elimizde Álemdik jәne dәstýrli dinder liyderlerining IV sezin ótkizuge baylanys­ty dayyndyq jýrip jatyr. Qazaqstan halqy Assambleyasynyng XVII sessiyasynda sóilegen sózinde N.Á.Nazarbaev: «Men elimizdegi diny ister turaly erekshe aitqym keledi» dedi. Elbasy dinaralyq qatynastardyng óte nәziktigine asa nazar audardy. Onyng ózindik sebepteri bar. Elimizdegi konfessiyaaralyq qatynastar kýrdeliligimen jәne qayshylyqtarymen, pikirtalastar tughyzatyn әrtýrli teoriyalyq jәne tәjiriybelik mәselelermen erekshelenip otyr. Sonyng biri - zayyrly memleketting sipaty.

1. Zayyrly memleket ateistik memleket emes

Qazaqstan qoghamynyng qazirgi jaghdayy ruhany kelisim men ózara týsinistikting oryn aluymen erekshelenedi. Ol halyqaralyq dengeyde de moyyndalyp otyr. Qazirgi kezde elimizde Álemdik jәne dәstýrli dinder liyderlerining IV sezin ótkizuge baylanys­ty dayyndyq jýrip jatyr. Qazaqstan halqy Assambleyasynyng XVII sessiyasynda sóilegen sózinde N.Á.Nazarbaev: «Men elimizdegi diny ister turaly erekshe aitqym keledi» dedi. Elbasy dinaralyq qatynastardyng óte nәziktigine asa nazar audardy. Onyng ózindik sebepteri bar. Elimizdegi konfessiyaaralyq qatynastar kýrdeliligimen jәne qayshylyqtarymen, pikirtalastar tughyzatyn әrtýrli teoriyalyq jәne tәjiriybelik mәselelermen erekshelenip otyr. Sonyng biri - zayyrly memleketting sipaty.

1. Zayyrly memleket ateistik memleket emes

Zayyrly qoghamdaghy dinning alatyn orny qanday? Diny birlestikter qanday qyzmet atqaryp jatyr jәne olar әleumettik, ruhany mәselelerdi sheshuge yqpal ete ala ma? Dinderding ómirge aralasuynyng ólshemi, shegi qanday dәrejede boluy kerek? Sonday-aq memleketting de dinder isine aralasuynyng jay-japsary qanday? Nege rúqsat, neni tiyimsiz dep qarauymyz kerek? - degen siyaqty saualdar býgin Qazaqstan azamattaryn, sonday-aq postsosialistik memleketter azamattaryn da tolghandyryp otyr.
Qazaqstan Respublikasy Parlamenti Mәjilisining delegasiya qúramynda 2003 jyly Resey Memlekettik Dumasyna barghan saparymyzda bir top deputattardy Mәskeuding M.V.Lomonosov atyndaghy uniyversiytetining rektory, akademik V.A.Sadovnichiy qabyldap, studentterding ruhany tәrbiyesine baylanysty mәselelermen tanystyrdy. Uniyversiytetting janynda «Pravoslavie mәdeniyeti instituty» ashylyp, aldaghy uaqytta Islam mәdeny instituty ashylatynyn, jastardy osy arqyly jat dinderden dәstýrli dinge qaray bet búrugha әreket jasap jatqandaryn sóz etti. Artynsha Reseyde «Pravoslavie mәdeniyeti negizderi» pәni mektepterde, basqa da joghary oqu oryndarynda engizile bastaghanda, bir top reseylik akademiyk-ateister, belgili qogham qayratkerleri búqaralyq aqparat qúraldarynda ashu-yzamen búl qadamnyng Konstitusiyagha qarsy ekendigin algha tartty. Dinning әu bastan memleketten bólingendigine basa nazar audardy. Sondyqtan dinge senetinderding dinge degen belsendiligin qoldau, oqu oryndaryndaghy fakulitativtik bolsa da kurs ashu qoghamda dinning ýstemdigine әkeledi dep Resey Preziydentine ýndeu de jariyalady.
Zayyrly memleketter dinning ýstemdigine de, dindi mansúqtaugha da zang boyynsha jol bermeydi. Degenmen zayyrly memleket pen ateistik memleketting arasyn ajyrata almaytyn jaghday TMD elderinde, Qazaqstan qoghamynda da jii kezdesedi. Tórkinimiz Kenes ýkimeti últ dese «últshyl» dep aiyptaugha da­yyn túratyn edi. Endi býgin din dese, әsirese, Islam dini turaly sóz bola qalsa, ol dindi ústanushylargha «ekstremist», «terrorist», «vahabbist» deytinder kóbeydi. Búl, birinshiden, kórshi slavyan elde­rining búqaralyq aqparat qúraldarynyng bar­lyq pәleni músylmandardan kórip, olardy qúbyjyq etip kórsetip, ózderin aqtaugha tyrysushylyghynan tuyp otyr. Búl, әsirese, Sheshenstandaghy soghys kezinde jii kórinis berdi.
Ekinshiden, dinshildikti - «fanatizm», radikaldyq is-әrekettermen baylanystyratyn psihologiya óz ishimizde әli de kórinis alyp otyr. Din ata-babalarymyzdyng qúndylyghy­nyng negizi degenimizben, әli onyng parqyna bara almay jýrmiz. Orys aqyny A.Voznesenskiy aitqanday, «my nekreshennye dety sovetskoy imperii» dep, býgingi qazaqtardyng da kindigin negizinen ateister kesken, ruhany tәrbie almay, endi kóp dýniyeni oy eleginen ótkizudemiz. Sondyqtan da zayyrly memleketting ne ekenin bireu bilip, bireu bilmey, ateistik memleketke teneydi.
Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasynda «din memleketten bólingen» delin­begen. «Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly» Qazaqstan Respub­likasy zanynyng 4-shi babynda «Diny birlestikter memleketten bólingen» delin­gen. Al Konstitusiya zanynyng birinshi babynda Qazaqstan «zayyrly memleket» dep jariyalanghan.
Demokratiyalyq qoghamda din mindetti memlekettik mәrtebege ie emes, biraq onyng óz orny bar. Konstitusiyamyzdyng 5-babynda: «Qazaqstan Respublikasynda iydeologiyalyq jәne sayasy әr aluandylyq tanylady» delingen. Din tek iydeologiya ghana emes, degenmen Konstitusiyanyng búl tújyrymy dýniyege degen әrtýrli kózqarastyng (iydeologiyanyn) zang aldynda tendigin, biraq eshqaysysynyng anyq mindetti emestigin kórsetedi. Konstitusiyanyng búl babynan ekstremistik, radikaldyq emes, iydeologiyadan basqalar, diny de, ateistik te kózqarastar mәdeny ómirimizde, búqaralyq aqparat, sonday-aq azamattardyng qalauyna baylanysty menshik týrine qaramastan oqu oryndarynda uaghyzdaluy mýmkin. Áriyne, býgin Konstitusiya bergen búl mýmkindikti tolyq paydalana almay otyrmyz. Qazaqstanda dintanu pәni fakulitativtik negizde nemese mindetti emes pәn retinde engizile bastady, al joghary oqu oryndarynda tek Aqtóbe memlekettik pedagogika institutynda barlyq mamandargha mindetti pәn retinde engizildi.
Memleketimizde ishtey ateizmning әli túghyry berik. Syrttan tanylyp jatqan pikirdi qolday jónelip, meshitter tym kóbeyip ketti, qalalarda diny rәmizder basym, búl zayyrly memleketke sәikes emes deushiler kezdesedi. Osylay memleketimiz klerikaldanyp nemese dinge boyúsynyp bara jatyr dep te aitushylar bar. Elin, ruhany dәstýrin syilaytyn zayyrly memleketterde múnday sózderdi ashyq aitugha barmaydy, ony әdepsizdikke sanaydy, al ol elderde diny ghibadathanalar, ay men krester de barshylyq.
Konstitusiyanyng 22-baby «Árkimning ar-ojdan bostandyghyna qúqyghy bar», 14-baby «dinge kózqarasyna» baylanysty «eshkimdi kemsituge bolmaydy» degen qaghidalaryna sәikes memleket:
- azamattardyng dinge qatynasyna, din tandauyna, balalarynyng da din tandauyna aralaspaydy;
- memlekettik organdardyng júmysyn diny birlestikterge jýktemeydi;
- diny birlestikterdi qarjylan­dyr­maydy;
- diny birlestikterding júmysyna, eger ol zangha qayshy bolmasa, aralaspaydy;
- әrtýrli dindegi nemese dinge senbeytin adamdardyn, diny birlestikterding ózara syilastyqta, tózimdilikte boluyna yqpal etedi.
Al diny birlestikter:
- memlekettik biylikting qyzmetin atqarmaydy jәne memlekttik organdardyng júmysyna aralaspaydy;
- sayasy partiyalardyng júmysyna qa­tys­paydy, olargha qarjylay qoldau kór­setpeydi;
- memleketting zannama talaptary men qúqyq tәrtibin saqtaugha mindetti.
Diny úiymdar men memleketting qoghamgha yqpaly birdey emes. El túrghyndary, negizinen, memleketting azamattary, al nanym-senim jaghynan olar әrtýrli dinge jatady, bolmasa ateist, dinge beyjay, sebebi adamnyng nanym-senimi tek dinmen shektelmeydi. Memleketting zandaryn oryndau barlyq azamattardyng mindeti desek, al diny qauymdastyqtardyn, adamdardyn, baghyt-baghdarlarynyng oryndaluy azamattardyng kalauyna qaray bolady.
Memleket pen dinning qyzmetin anyqtau, olardyng araqatynasyn ajyratu, zang aldynda olardyng tendigi, olardyng ortaq mýddeleri barlyghyn joqqa shygharmaydy. Sol sebepti din men memleket arasynda shekara joq.
Din men ghylym arasyndaghy qarym-qatynastargha da jenil-jelpi qaraugha nemese qayshylyqtardy ymyragha kelmeytin kereghar jaqtar dep týsinuge taghy bolmaydy.
2009 jyldyng 12 aqpanynda Europa Ghylymy qauymdastyghy Charliz Darvinning tughanyna 200 jyldyghyn atap ótti. Darvinizm teoriyasy turaly әli de әlemde pikir qayshylyghy bar. Músylmandar onymen ymyragha kelmey, joqqa shygharsa, basqalar jartylay moyyndaydy, ýshinshiler ony tolyqtyruda. Pikirtalas әli jalghasuda. Katolikter arasynda din men ghylym arasynda adamnyng payda boluy turaly aitys birte-birte mәmilege keletin siyaqty. Býgin birqatar shirkeuler Ch.Darvinning evolusiyalyq ilimine qarsy emes, adamdardyng - biologiyalyq, fiziologiyalyq jaghynan januarlarmen ortaq úqsastyqtary barlyghy aitys tudyrmaydy, al onyng janyn jaratushy Qúday degenge toqtaydy. Adamnyng tәni men jany siyaqty, el halqynyng bolmysyna etene jaqyn, sinisken dindi memleketten týgel ajyratugha bolmaydy. Osylay adamzat eki biylikke bas iyedi: dinge jәne zayyrly memleketke degen qaghida qalyptasyp keledi. Ateisterding jóni bólek. Memleket adamdardyng tәnin biylese, iship-jeuin, túrmystyq jaghdayyn, densaulyghyn rettese, jaratushy ol dýniyede de, búl dýniyede de adamnyng janyn biyleydi. Qazaq oishyldary «jan dýniyege qonaq eken, dýnie degen sholaq eken» dep talay aitqan. Din adamdar Alla aldynda birdey dese, memleket adamdar zang aldynda birdey deydi. Memleket óz adamdaryna elding azamaty retinde qarasa, din adamdargha Allanyng sýiiktisi retinde qaraydy. Osy tústa zayyrly qoghamda din men memleket, biylik pen diny salt-sana ýilesip, qoghamda din men memleket, biylik pen diny salt-sana ýilesip jatyr.
Din men ghylym, jan men tәn mәseleleri tónireginde әli de pikir almasu tolastar emes, biz ghylymdaghy pikirlerdi ghana ortagha salyp otyrmyz.
Halyqtyng kýsh-quatty, júbatudy, jan jarasyna emdi dinnen de izdeytini anyq. Búqaralyq aqparat qúraldarynda Qy­zylaghash­taghy qayghyly oqigha túsynda, sonday-aq jergilikti jerdegi últaralyq qaqty­ghystar kezinde dinbasylarynyng óz ústanymdarynyng bolmaghanyna, eldi júbata almaghandyghyna, arazdasqandardy tatulastyra almaghanyna syn aitady. Ol adamdar tek elding azamattary ghana emes, músylmandar emes pe degen uәj aityldy. Syn oryndy siyaqty. Al bedeldi syrttan kelgen diny toptar jinaghan.
Birqatar zayyrly elderde diny birles­tikter elde bolyp jatqan, әsirese, adam óli­mine baylanysty oqighalargha óz baghasyn berip, ne sebepti hristiandar, músylmandar, basqalar qaza tapty dep din túrghysynan biylikpen pikir almasyp jatady. Memleket te diny birlestikterge baylanysty óz ústanymyn ashyq bildiredi. Onday dialog zandy, al keyde tipti memleket pen din araqatynasyn sheshude sotqa jýginude jii kórinis alady.
Sonymen, zayyrly memleket ateistik emes. Memleket azamattardy meyirimdilik, pat­riotizm, sabyrlylyqty uaghyzdaytyn dinning qoldauyna múqtaj. Al tarihy qúndy­lyqtarymyz, dinimiz memleketting qoldauyn qajet etedi.

2. Qazaqstandaghy diniy ahual turaly birer sóz

Ejelgi qazaq handyghynyng músylman memleketi, onyng resmy dini әri iydeologiyasy Islam dini bolghandyghy býgin talas tudyrmaydy. Memlekettik rәmizi - jasyl tu, qazaq túrmysyna negizdelgen zannamasy - «Jeti jarghy» memleketting qúqyqtyq, mәdeny negizi boldy. Qazaq handary Qúrandy sýiip ant bergen. «Segiz qyrly» jigitting bir qyry - músylmansha bilimdi bolu edi. Sondyqtan bilimdi qazaqtar arabsha, parsysha oqy bilgen, arab elderinen bilim alghan. Qazaq últ bolyp músylmandyqtyng negizinde úiyghan, qazaq bolmysy, dәstýri men Islam dini bite qaynasyp sinisken, Islam últymyzdyng saltyna beyimdelgen. Til mamandarynyng aituynsha, qazaq adam attarynyng jetpis payyzy - kýni býginde arab, parsy tilderinen. Islam dinin qabyldaghannan keyin kisi attarynda Múham­med, Qoja, Said (Seyit), Ibrahim siyaqty attar jii kezdesedi. Búqara halyq ýshin din men tәuelsizdik, din men patriotizm - ajyramas iydeyalar. Patsha ýkimetine qarsy kýreste diny úrandar halyqqa quat bergen. «At qúiryghyn sýzinder, «Allalap» atqa qonyndar!» dep bi, jyraular bata bergen. Diny әdet, uaghyzdar halyqtyng maqal-mәtelderi men naqyl sózderine de engen. «Halyqtan úyal, Qúdaydan qoryq», «Kiyimi jamandy it qabady, peyili jamandy Tәniri tabady», taghy basqalar. Biraq osynday mol múramyzdan songhy ghasyrlarda qazaq últy aiyryla bastady.
Kenes zamanynda Qazaqstandy basqa respub­likalar siyaqty «ateizm saltanat qúrghan» elder dese, HH ghasyrdyng ayaghy men HHI gha­syrdyng basynda, biz, kerisinshe, Islam mem­leketi boldyq, Islam Konferensiyasy Úiymyna mýshemiz. Biyl, 2011 jyly, sol Úiym­gha tóraghalyq etemiz. Elimizde on eki millionday músylman bar. Islam - kýndelikti tirshilik, ómir salty ghana emes, ol mәdeniyet, ómirlik pozisiya, dýniyetanym, bir sózben aitqanda, tútas órkeniyet retinde endi qayta damy bastady.
Elimizdegi diny ahualdy saraptaghanda, diny birlestikterding sanynyng óskendigi, kulittik oryndardyng kóbeygeni nazar audartady. 2010 jyldyng basynda elimizde 3776 diny birlestikter men 561 diny toptar tirkelgen. San jaghynan eng kóbi músylman diny qauymdastyqtary men toptary - 2697. Islam dinin ústaushylar da, Islam ghibadathanalary da san jaghynan basym - 2343. Al 1990 jyly nebәri 46 Islam birlestikteri men 46 meshit bolghan.
1999 jylghy jalpyúlttyq sanaqta din turaly saual engizilgen joq. Al 2009 jylghy sanaq osy olqylyqtyng ornyn toltyryp, din mәselesine nazar audardy. El halqynyng 70,2 payyzy - Islam, 26,2 payyzy - hristian, 0,1 payyzy buddizm dinin ústanatyny anyqtaldy.
Býgin birqatar TMD elderinde «Mem­leketting ruhany túraghy ne?» degen saualgha ja­uap izdeude. Basty tirekting biri din men mәdeniyet ekeni dausyz. Osy tústa, әriyne, agha úrpaqtan góri mәsele jas úrpaqtyng dindarlyghyna, onyng diny iydeyalardy, dogmattardy qabyldauy turaly bolyp otyr. Ghylymy әdebiyette jastardy diny senimine qaray bes topqa bóledi:
1. Ártýrli dinnen habardar, biraq әli diny baghyt, baghdarlamalary tolyq anyqtalmaghan.
2. Ózderin «qazaqpyz», sondyqtan «mú­syl­manbyz» deushiler, biraq dinge әli tolyq en­begender. Búl - san jaghynan eng basym top.
3. Keybir músylman salt-dәstýrin oryndaushylar, músylman saltymen neke qii, ja­nazany da qoldaushylar. Búlardyng sany ósude.
4. Dәstýrli músylmandar: oraza ústay­dy, namaz oqidy, músylman paryzdaryn oryndaugha tyrysushylar.
5. Basqa dindi ústanatyndar, olar kóp emes: aralas nekeden tughandar, balalar ýiinde tәrbiyelengender, sonday-aq túrmys jaghdayyna baylanysty basqa dinge aughandar, әli de izdenis ýstinde jýrgen jastar.
Diny senimning tayaz ekeni de ras, ol zandy, biz әli ateistik memleketting yzgharynan arylghan joqpyz. Zang boyynsha azamattardyng ateist dýniyetanymyn tandaugha da qúqy bar. Dindi moyyndaytyn jastardyng arasynda diny әdeppen ýilespeytin minez-qúlyqty qoldau qatar jýretini de belgili. Dindar jastar úrlyqqa, temeki tartugha, tipti jemqorlyqqa, qúmar oiyndargha qarsy emes. Búl ómir qayshylyqtarynan tuyp otyr. Jemqorlyq, әsirese, túrmystyq jemqorlyq, úsaq-týiek para berip, mәseleni sheshuge etimiz ýirengendikten de bolar. Qazaqtar «oramalyn berip, sharuany bitirdik» dep jatady.
Dinge senu elimizde baqsylyq, siqyrly kýshter, bal ashu, qúmalaq salushylar, sәuegeylik jasaushylargha senimmen de qatar jýrude. Tipti teledidardan «barlyq aurudan emdeymin», «barlyq otbasylyq mәselelerdi sheshemin» degen siyaqty jýgirtpe joldar arqyly kýnde jarnama jasalyp jatady. Búl búqaralyq aqparat qúraldarynyng da tym kommersiyalanghandyghyn kórsetedi. Áriyne, Vanga siyaqty kóripkelder, halyq moyyn­daghan biren-saran emshilerding joly bólek.
Negizinen, jastardyng basym kópshiligi jemqorlyqty, úrlyqty, basqa da adam­gershilik jolynan tayghandardy synaydy. Al endi «Qanday jaghdayda Siz dinge jýginesiz?» degen saualgha birqatary «ruhany qoldau kajettiliginen» dese, basqalary «basyma qiyndyq týskende», «diny merekelerde», «neke qidyrghanda» dep jauap beredi. Al endi músylmandar ishinde «meshitti qasterleymin», «meshitti jýregimde bolsa deymin», «Qúranmen tereng tanysqym keledi», «Namaz oqy bastadym», «Arab tilin mengergim keledi» degender de barshylyq.
Elimizdegi Islam dini turaly mәsele bolghan tústa әielderding bas kiyimi hidjab mәselesi jii sóz bolady. Búl - shyndyghynda, әlemdik mәsele. Hidjab - arab sózi, «jamylghy» degen maghyna bildiredi, әielderding basyn, moynyn jauyp túratyn oramal. Nikab - әielderding tek kózderinen basqa betin jabatyn, Saud Arabiyasynda shiit músylmandar arasynda taraghan bas kiyim. Paranja - Aughanstanda taraghan, betti tolyq jabady, tek kózderining túsynda oiylghan jerleri bar. Búlar qazaq әielderining últtyq bas kiyimderi emes. Músylman elderining әielderi de búl kiyimderdi kie bermeydi. Múny din ústaudaghy manyzdy faktor etip kórsetuding qajeti joq.
Áleumettanushy-ghalymdar hidjab kiiine qaray qazaq әielderin birneshe topqa bóledi. Músylman әielderining bir tobynyng sanasynda búl kiyim - jana diny rәmiz. Olar Islam dinining negizi men tarihyna, arab tilin mengeruge zor mәn bergenmen, qazaq tilin tipti bilmeui de mýmkin. Sondyqtan olar ýshin últtyq qúndylyqtan góri din basym.
Ekinshi toptyng ústanymy ózgeshe. Baghzy zamannan bes uaqyt namaz, diny merekeler, jerleu rәsimderi, oraza kezinde, basqa jaghdaylarda da әielder oramal kiydi. Hidjab - degenmen qazaqtyng bórik, sәukele, taqiya, kiymeshek-jaulyghy emes, ony kiiding astarynda qazaqtyng últtyq kiyim kii dәstýrine qarsylyq bar.
Músylman әielder arasyna ózinshe diny orta qalyptasyp keledi. Búl ortada hidjab kiygen әiel psihologiyalyq jaghynan koldau tabady, diny bilim alugha da mýmkindigi bar. Zertteushiler diny qauymdastyq arasynda hidjab kiygen qyz ózine kózqarasy jaqyn júbay da tabady degen boljam aitady, keyde tipti hidjab kiygen әielge ashyq-shashyq jýrgenderge qaraghanda júmys tabu qiyn emes degen pikir aitylady. «Halal sýt emgen jolyqsa, bolar ma edi armanyn» dep Shortanbay aqyn aitqanday, hidjab kii kónilinde Qúday barlyghynyng nyshany siyaqty týsinik tarap keledi.
Hidjab tónireginde pikirtalas 1989 jyly Fransiyada әigili «oramaldar isine» baylanysty boldy. 1989 jyly Kreya qalasynda oramal tartqan ýsh músylman oqushy qyz bala mektepten quyldy. Mәsele sayasy mәn alyp, diny senim bostandyghynyng kepildigi turaly aitys tudy. Sonymen birge qoghamda músylman әielderining ózderi dini, mәdeny erekshelikterine arnayy mәn-manyz beretindigi belgili boldy. Osy sayasiy-mәdeny qúbylysty zerttegen amerikalyq ghalym, Garvard uniyversiytetining professory Sheyla Benhabib hidjab tartu músylman әielderining joqshylyq, sauatsyzdyq, ziyalylyghynyng tómendiginen emestigin dәleldedi.

3.Europadaghy dinder men memleket qarym-qatynastary

Din túrghysynan býgin Europanyng kelbeti ózgerude, keyde tipti hristiandyqtan keyingi Europa dep jatady. Qazirgi kezde hristiandyq qúndylyqtar óz mәnin joya bastaghan siyaqty.
2006 jyly Qazaqstan Respublikasy Parlament delegasiyasynyng qúramynda Beligiya Korolidigine resmy saparmen barghanymyzda, biz ýshin óte ynghaysyz jaghdaydyng ýstinen shyqtyq. Baghdarlamagha sәikes bizdi Antverpen qalasynyng gubernatory qabyldady. Qabyldaudan keyin ghimarattyng bir shetinde saltanatty shara ótip jatqanyn bayqadyq: muzyka, du qol shapalaq. Barsaq, eki jigit nekelesip, dostary, tuystary olardy qúttyqtap jatyr eken. Jyndyhanada bolghan­day әser alyp syrtqa shyqtyq. Kelesi kezdesuimiz qalanyng svyashenniygimen edi. Ol bizdi kýtip otyr eken. Alghashqy saualymyz dinning birjynysty nekege ústanymy boldy. Svyashennik «Bizding qogham azdy, Jaratushy bireumizdi er, ekinshimizdi әiel etip, júptasyp, otbasyn qúryp, úrpaq ósiruge búiyrdy. Biz bolsaq, birjynysty nekeni zandastyryp, Jaratushygha, tabighatqa qarsy is jasap jatyrmyz» dedi. «Sizder» dep sózin jalghastyrdy ol: «deputat ekensizder, birjynysty nekeni qoldaytyn zang qabyldamanyzdar. Esterinizde bolsyn, sizder qúrmettep qarsy alyp, qonaq qylyp jýrgen bizding lauazymdy adamdar, deputattar, ministrler, basqalardyng da birqatary birjynystyq nekede túrady. Sizder ony bilmeytin de shygharsyzdar».
Demokratiya degenning ekinshi jaghy da bar. Erkindik әkesining qyzyna ýilenuine, balasyn anasyna ýilenuine, erkek pen erkek, әiel men әiel nekelesuge, denem ózimdiki dep, ony satyp jezókshe bolyp, tabys tabugha jaghday tughyzyp otyr. Europada balalardyng 30 payyzy nekege túrmaghandardan tuady. AQSh-ta balalardyng tek 50 payyzynyng ne әkesi, ne anasy ghana bar, jalghyzbastylar kóbengde.
Áriyne, Europada shynayy hristiandyq bar, taqua, qúlyqty, dindar azamattar da kóp. Sondyq­tan hristian dinine degen salqyndyq­­­qa, búl ruhany daghdarysqa ýlken alandaushy­lyq bildirip, adamgershilikting qazyghyn Europa dinnen izdeude. Europa memleketteri barlyq diny toptar men yntymaqtasugha yqylasty, biraq barlyghyna birdey beyimdi emes, dinderge ýlken tandau, talghampazdyq tanytady. Qoghamnyng irgeli tarihy qúndylyqtary, mәdeniyetimen ýilesetin diny birlestikter men jarasymdy qarym-qatynas ornatu basty maqsatqa ainalsa, basqalargha tek tózimdilik qana tanytady, keyde qysym da jasaydy.
Euroodaq elderindegi memleketter shartty týrde zayyrly jәne resmy dini bar memleket dep bólinedi. Europa jәne qazaqstandyq ghalymdar dinderding qúqyq mәrtebesin piramidagha tenep jatady.
1. Piramidanyng tóbesinde sol resmy dindi memleketter túr: olar - Úlybritaniya, Daniya, Norvegiya, Gresiya, Bolgariya siyaqty memleketter, olardyng shirkeulerin, dәstýrli dinderin memleket tolyq qarjylandyrady.
Naqtyraq maghlúmat alu ýshin Norvegiyadaghy diny senim jaghdayyna toqtalayyq. Norvegiyada din men memleket bólinbegen. Resmy dini - evangelistik-luterandyq shirkeu. Norvegiyalyqtar óz dinin jarnamalaugha әues emes, diny sharalargha qatysugha asa belsendilik tanytpaydy. Resmy dindi el halqynyng 88 payyzy qoldaydy, balalardyng 75,7 payyzy shirkeude shoqyndyrylady. Halqynyng 6,2 payyzy qay dinge de beyjay qaraydy, olar ateist te emes. Elde jýz myngha juyq músylmandar bar. Norvegiya koroli - shirkeuding de basshysy. Shirkeudi qarjylay qoldaugha din ahualyna jauapty mәdeniyet jәne shirkeu isteri jónindegi ministrlik bar. Episkoptar men svyashennikterdi osy ministrlik taghayyndaydy. Parlament deputattarynyng basym kópshiligi de - evangelistik-luterandyq dindegiler. Mektepterde de zang boyynsha «Hristiandyq dinder jәne dýniyetanym» pәni mindetti týrde jýrgiziledi, sabaqqa oqushylardyng qatysuy talap etiledi. Búl pәnning engizilui turaly qoghamda pikir әrtýrli: qoldaushylar da, qarsylastar da bar. Biraq «Bilim turaly» Zang hristiandyq, basqa әlemdik dinder, ómir filosofiyasy turaly jastardyng biluin talap etedi. Hristiandyq - Batys órkeniyetining mәdeny múrasy retinde joghary baghalanady.
2. Al Germaniya, Fransiya, Ispaniya, Avst­riya, Italiya siyaqty zayyrly elder piramida­nyng bel ortasynda, dәstýrli dinderin qoldau ýshin әrtýrli konfessiyalardy qatal týrde jiktep saralaydy, artyqshylyqtar hristian shirkeuine berilgen. Germaniya, Rumyniya, Beligiya, Chehiyada onyng qyzmeti qarjylandyrylady. Beligiya men Germaniyada mektepterde diny tәrbie beriledi. Italiya, Beligiya, Polisha, Niyderlandy, Avstriya, basqa elderde hristiandyq-demokratiyalyq partiyalar júmys jasaydy. Germaniya, Gresiya, Polisha, Italiyada әskerde diny qyzmetkerler ústaydy. Ispaniya, Chehiya, Slovakiyada shirkeude tirkelgen nekening zang kýshi bar. Birqatar elderde diny qauymdastyqtar salyqtan jenildikter alady. Sonymen, Europanyng zayyrly elderi sayasy ómirde, din tәrbiyesinde jәne әskerde dindi ashyq qoldap otyr. Sondyqtan shirkeu mәrtebesin alu, ony tirkeu óte qiyn, ol ýshin Avstriyada - on alty myn, Rumyniyada - jiyrma myn, Chehiyada - on myng mýsheleri bolu qajet jәne diny dәstýrden ainymaytyn, osy memlekette 10, tipti keybir memleketterde 20 jyl ómir sýrgen, qoghamgha paydaly, adamgershilik qaghidalaryna qayshy kelmeytin qauymdastyqtar tirkeledi. Al bizde qauymdastyq on adam bolsa tirkele beredi. Atalghan memleketterdegi jauapkershilikti osydan-aq baghamday beriniz.
Europanyng birqatar elderi Vatikanmen kelisim arqyly týrmeler men auruhanalarda diny salt-joralar ótkizuge, ózderining jeke balalar baqshalary, mektepter, joghary oqu oryndary, densaulyq mekemelerin ashugha memleket esebinen bilim mekemelerinde din pәnin oqytugha qúqyq beredi jәne diny neke men memlekettik nekening birdeyligin moyyndaydy. Ayta ketu kerek, osynday kelisim Vatikan men Qazaqstan arasynda da bar, ol elimizdegi katolikterge jaqsy jaghday tughyzyp otyr.
Sonday-aq arnauly komissiyalar sekta­lardyng qyzmetin qadaghalap, eldegi jaghdaydy taldap, sheshimder qabyldaydy. Ásirese, adamdardy taza joldan adastyratyn sekta­largha qarsy zang qatangda. Diny salttar men dәstýrler qoldauda, negizinen, otbasyna zor mәn beriledi. Balalargha ata-analarynyng dinin qabyldaugha, jastardyng basqa dinderge ótuinen saqtandyrady. Diny dәstýrlerdi dәrip­teude saltanatty diny merekelerding orny bólek.
3. Piramidanyng tabanynda memleket qarjylyq qoldau kórsetpeytin, búqaralyq aqparat qúraldaryna qol jetimsiz, óz dinin mektepterde oqytugha tyiym salynghan diny úiymdar, olardyng ishinde músylman qauymdastyqtary bar, olardy keyde qúbyjyq etip kórsetuge tyrysady. Mysaly, Norvegiyanyng búqaralyq aqparat qúraldarynda, negizinen, Islam turaly jaghymsyz pikir qalyptastyrugha tyrysady. Músylmandyqty qylmystylyqpen, sonday-aq norvegiyalyq ómir saltynan bóten dep synaydy, 2010 jyly Múhammed Payghambargha «Dagbladetu» gazetinde karikatura shyqty. Memleket tarapynan ol syngha alynbady. Islamdy jekkórushilik elde aiqyn kórinis aldy, ony Europalyq komissiya da býgin synap otyr.
Qara basynyng qamyn oilaytyn euro­palyqtar úrpaq mәselesine oilanbaydy. Sondyqtan Europanyng basyn auyrtatyn - demografiyalyq mәsele. 1960 jyly europalyqtar әlem halqynyng tórtten birin, 2000 jyly altydan birin qúrasa, bolashaqta onnan birin qúraydy. Europada býgin 20 mln. astam músylmandar túryp jatyr. Olar hristiandyqqa iykemdelmey, óz dinin, tilin, dәstýrin qoldauda, biraq memleketting tilin mengergen, zanyn saqtaydy. Europalyqtar bolsa, olargha hristian qúndylyqtarynyng tolyq singenin qalaydy. Demografiyalyq daghdarysqa baylanysty músylman elderinen keletin júmys kýshin Europa paydalanugha mәjbýr. Ekinshi jaghynan, olardyng ruhany tәuelsiz ústanymymen kelispeydi. Sondyqtan Birikken Últtar Úiymy qoghamda oryn alyp otyrghan europalyq músylmandargha degen nәsildik, últtyq jekkórushilik, Islammen lankestikti, zorlyq-zombylyqty baylanystyru siyaqty kózqarastargha tyiym saludy talap etip otyr.

Jalghasy bar

Amangeldi Aytaly,
Aqtóbe memlekettik pedagogika
institutynyng professory,
filosofiya ghylymdarynyng doktory

«Ana tili» gazeti