- Aghymdaghy jyl - qazaq tarihy ýshin aituly jyl. Qazaq handyghynyng qúrylghanyna - 550 jyl, Abylay hannyng tughanyna - 300 jyl, Jeltoqsan kóterilisine - 25 jyl, al Alash ardaqtysy Álihan Bókeyhannyng tughanyna - 145 jyl. Aytuly datalar Tәuelsizdigimizding 20 jyldyghymen qatar kelip otyr. Atauly jyldardy azattyghymyzdyng mereytoyymen sabaqtastyryp atap ótu jaghy aqsap túrghan joq pa? Qalay oilaysyz?
- Biyl Tәuelsizdigimizding 20 jyldyghyna basymdyq berilip otyr. Sayasy túrghydan qaraghanda, Tәuelsizdikting 20 jyldyghyn atap ótu - óte oryndy dep oilaymyn. Biylikting ózi býginde qazaq tarihynyng bay ekenin, memlekettik dәstýri búrynnan bar bolghanyn jaqsy týsinedi. Kóp adam bile bermeytin bir fakti bar: qazaqtyng ortalyqtandyrylghan memleketi Reseyden búryn qalyptasqan. Qazaq handyghynyng payda boluy 1460-shy jyldar dep aitamyz, bireuler 1459, 1963, endi bireuler 1472 jyl dep aityp jýr. Qalay degenmen de 15-shi ghasyrdyng 60-shy jyldary Shu ózenining boyynda Qazaq handyghy boy kóterdi. Al orys memleketi ortalyqtandyrylghan memleket retinde 1613 jyly ghana ornay bastady. Sol jyly orys knyazidary jinalyp Mihail Romanovty patsha etip saylady. Mine, búl - parodoks.

- Aghymdaghy jyl - qazaq tarihy ýshin aituly jyl. Qazaq handyghynyng qúrylghanyna - 550 jyl, Abylay hannyng tughanyna - 300 jyl, Jeltoqsan kóterilisine - 25 jyl, al Alash ardaqtysy Álihan Bókeyhannyng tughanyna - 145 jyl. Aytuly datalar Tәuelsizdigimizding 20 jyldyghymen qatar kelip otyr. Atauly jyldardy azattyghymyzdyng mereytoyymen sabaqtastyryp atap ótu jaghy aqsap túrghan joq pa? Qalay oilaysyz?
- Biyl Tәuelsizdigimizding 20 jyldyghyna basymdyq berilip otyr. Sayasy túrghydan qaraghanda, Tәuelsizdikting 20 jyldyghyn atap ótu - óte oryndy dep oilaymyn. Biylikting ózi býginde qazaq tarihynyng bay ekenin, memlekettik dәstýri búrynnan bar bolghanyn jaqsy týsinedi. Kóp adam bile bermeytin bir fakti bar: qazaqtyng ortalyqtandyrylghan memleketi Reseyden búryn qalyptasqan. Qazaq handyghynyng payda boluy 1460-shy jyldar dep aitamyz, bireuler 1459, 1963, endi bireuler 1472 jyl dep aityp jýr. Qalay degenmen de 15-shi ghasyrdyng 60-shy jyldary Shu ózenining boyynda Qazaq handyghy boy kóterdi. Al orys memleketi ortalyqtandyrylghan memleket retinde 1613 jyly ghana ornay bastady. Sol jyly orys knyazidary jinalyp Mihail Romanovty patsha etip saylady. Mine, búl - parodoks.
Kenes zamanynda qazaqta memleket bolmaghan degen iydeologiya ýstemdik qúryp túrdy. Sodan orystarda «memleket bolghan» eken, al bizde «memleket bolmaghan» eken degen týsinik qalyptasty. Al qazaq, ózbek, týrikmen, qyrghyz siyaqty týrki halyqtary tarihy arenagha 15-shi ghasyrdyng ortasynda shyqqan. Qazaq handyghy qúrylghanda qazaq, noghay, ózbek bolyp bólingen. Sonyng ishinde, ókinishke qaray, noghaylar býginderi ózderin joghaltyp alar jaghdayda túr. Qazir Resey aimaghynda kóp bolsa 100 myng noghay bar shyghar. Al kezinde olardyng Qazaq handyghymen terezesi teng edi. Qazaq handyghy memleketke tәn saylau mekemeleri, jyraular, biyler instituty bar, kәdimgi demokratiyalyq formada damyghan memleket bolatyn. Al ózbekter, mening bayqauymsha, aimaqtyq dengeyde qaldy. Hiua handyghy, Qoqan handyghy, Samarqand uәlayaty, Tashkent bolyp bólek-bólek túrdy. Keyinirekte, yaghny 20-shy ghasyrdyng 30-shy jyldary memleket bolyp qalyptasty. Al Qyrghyz memleketi Eniyseyde qúrylghan. Sodan aiyrylyp qalghannan keyin 20 ghasyrdyng 30-shy jyldary respublika retinde qalyptasa bastady. Memleket degenimiz - tek handy saylau ghana emes, bir jarghymen ómir sýru jәne óte manyzdy sayasy mәdeniyetti qalyptastyru. Osy túrghydan alghanda, Qazaq handyghy Oraldyng arghy jaghyndaghy kórshiden kósh ilgeri damydy.
Qazaq tәuelsizdik ýshin ayanbay soghysqan halyq. Búl óte úzaq әngime. Bir ghana 20-shy ghasyrdyng basyn alayyq, Alash ziyalylary men bolisheviktik top qúramynda jýrgen Túrar Rysqúlov, Sәken Seyfulliyn, Súltanbek Qojanovtar - osy eki taraptyng da týpki oilarynyng negizi búrynghy qazaq memleketin qaytadan qalpyna keltiru boldy. Sol azamattardy algha jetelep otyrghan osy iydeya edi. Ol iydeya osydan 20 jyl búryn ghana jýzege asty. Qazaq tәuelsiz el atandy. Sondyqtan biz tәuelsizdik turaly aitqanda, búrynghy tarihymyzdy úmytpaymyz. Sebebi bayyrghy tarihymyzdy әjeptәuir zerttep qaldyq. Salystyryp aitsam, Fransiyadaghy Parij kommunasy 72 kýn ghana ómir sýrgen eken. Búl psevdososialistik memleketting alghashqy mysaldary edi. Mine, sol nebary eki aidan astam uaqyt ghana ómir sýrgen Parij kommunasy turaly mynnan astam zertteuler men monografiyalar jazylypty. Olay bolsa, Tәuelsizdigine 20 jyl tolghan Qazaqstan turaly da myndaghan zertteu jazyluy kerek. Sol zertteuler arqyly әrbir qazaqstandyqtyng sanasyna biz tәuelsiz memleketpiz degen iydeyany siniruimiz kerek.
- Siz basqaratyn Memleket tarihy instituty qazaq memlekettigining jana tarihyn zerttep, zerdeleytin, tarih ghylymyna jana oi-tújyrymdar úsynatyn, últtyq qúndylyqtardy qalyptastyratyn ghylym ordasy boludy maqsat etedi. Búl maqsat qanshalyqty oryndalyp otyr? Jana tarihty jazudaghy jas ghalymdardyng ýlesi qanday?
- Bizding instituttyng qúramy óte jas. Qatelespesem, kadrlarymyzdyng ortasha jasy - 37 bolsa kerek. Basqa instituttarda 42-47 jasty qúraydy. Bizde jas ghalymdar kenesi bar. Bauyrjan Ensepov degen jigit basqarady. Ózi 27 jasta. Sonymen qatar Nikolay Lapiyn, Anar Gabdullina, Rýstem Qúdaybergenov, Maral Tomanova siyaqty jastar bar. Jastardy kóp shaqyramyz. Kelem degen mamangha vakansiya bar. Biraq olargha qoyylatyn talap ta joghary. Mysaly, kem degende ghylym kandidaty boluy kerek. Ekinshiden, onyng zerttep, jazyp jýrgen ghylymy enbegi boluy shart. Bizding elimizde ghylym kandidattary men doktorlary óte kóp. Biraq solardyng arasynda shynayy ghylymdy ilip alyp ketetin mamandar az ekeni kórinip túr. Bizder - ghalymdar joghary oqu oryndaryndaghy pedagog tarihshylar jәne ghylymy júmys atqaratyn ghalym-tarihshylar bolyp ekige bólinemiz. Búl eki topqa qoyylatyn talap eki basqa. Osy mәseleni úmytpaghan jón. Institut dayyndaghan ónimder turaly mynaday kórsetkishter keltiruge bolar edi. Institut 2008 jyly qazan aiynda jinaqtaldy, diyrektor retinde men ózim qazannyng 8-de júmysqa shyqtym. Biz 2009 jyly 15 kitap, 2010 jyly 14 kitap shygharsaq, Tәuelsizdikting 20 jyldyghyna 20 kitap shygharmaqpyz. Onyng arasynda oqulyq, hrestomatiya, hronika siyaqty iri enbekter bar. Sonymen qosa kóptegen halyqaralyq konferensiyalar, Forumdar ótkizdik. 2010 jyly TMD elderi tarihshylarynyng 2 forumy, týrki órkeniyeti kongresi t.b. ótti. Institut ghalymdary kәsiby tarihshylar Akademiyasyn, tarihshylar ligasyn qúrdy. Bizding maqsatymyz tarihshylardyng basyn qosyp birigip júmys isteu.
- Keybir azamattar Memleket tarihy institutyn kezinde Qazaqstan kompartiyasy ortalyq komiytetining janynda júmys atqarghan Partiya tarihy institutyna balaydy. Sonymen, búl instituttyng bayaghy kenestik instituttan aiyrmasy ne? Álgindey pikirlerding tuyndauyna ne sebep dep oilaysyz?
- Kenes odaghy kezinde Almatyda marksizm-leninizm instituty boldy. Eng jaqsy ghimarat solargha beriletin. Biraq tarihty qalay jazu kerektigin olargha Mәskeu aityp otyratyn. Áriyne, tәuelsizdikke deyingi tarihtyng kóptegen ghylymy janalyq ashqanyn joqqa shygharmaymyz. Áytkenmen, olar Mәskeuding núsqauymen júmys istedi. Al kópshilik bizding tarihty Almatydaghy partiya tarihy instituty jazyp otyr dep oilaytyn. Shyndyghynda, ol institut Mәskeuding aitqanyn qaghazgha týsiretin mekeme ghana boldy. Tarihtyng osynday bir qiyn jaghy bar, ol - biylikting tariyhqa aralasuy. Al tәuelsizdikting bir tamasha túsy, tarihshylarymyz ýshin «Altyn ghasyr» tudy. Qazir arhivter ashyq, soghys turaly deysing be, tәuelsizdik deysing be, ótken zaman deysing be, barlyq mәlimetti qarauyna mýmkindik bar. «Mәdeny múra» memlekettik baghdarlamasy boyynsha Qytay, Germaniya, Polisha elderine baryp jatqan ghalymdar bar. Sosyn eng manyzdy mәsele, qazir senzura joq. Búryn kitap shygharu ýshin rúqsat alu shart edi. Qazir senzura joq, biraq resenziya óte qajet sekildi. Sebebi qazir tarihty jazugha traktorshy da, zootehnik te, dәriger de aralasa bastady. Olar tarih jazu onay dep oilaytyn siyaqty.
- Siz aitqan mýmkindikti tarihshylarymyz qalay paydalanyp jatyr?
- Biraz enbekter jazyldy. Qazaqstan tarihynyng 20-shy, 30-shy jyldary jaqsy zertteldi. Aytalyq, Alash úiymynyng qúryluy, onyng damu evolusiyasy turaly, ashtyq turaly enbekter shyqty. Sonymen qosa әli de bolsa, tarihshylarymyzdyng qogham aldyndaghy qaryzy mol.
- Sonda tarihymyzdyng qay kezeni qamtylmay otyr dep oilaysyz?
- Ayta berse, óte kóp. Kóne zamannyng ózin jazghan tarihy enbekterding bәrin qayta qarauymyz kerek. Búl sózimning keybireulerge únamaytynyn jaqsy bilemin. Biraq aqiqaty sol. Mysaly, saq dәuirin alsaq, búryn kenes zamanynda saqtardyng tili iran, parsy tili dep kórsetildi. Sol kezde shyqqan Qazaqstan oqulyqtaryn qarap kórinizshi, dәl solay jazylghan. Al songhy derekter boyynsha, saq, ýisinder kóne týrik tilinde jazyp, sol tilde sóilegen eken. Búl janalyq pa? Janalyq! Bizge kerek pe? Kerek! Búryn Qazaq handyghy turaly aitylghan tarihta Týrki qaghanaty turaly aitylmaytyn. Aytqan kýnning ózinde taptyq kózqarasqa sýienetin. Jalpy, kenes kezenindegi tarihtyng damuy taptyq kýreske negizdeldi ghoy. Marksting «Lokomotivom istoriy yavlyaetsya boriba klassov» degen sózi de bar. Sol sózge sýiengen tarihshylar kóne Rim bolsyn, kóne Qazaqstan bolsyn, tek qana qanaushy tap pen qanalushy tap arasyndaghy kýresti kórsetetin әdet tapqan sol kezde. Biz qazir ol iydeologiyadan bas tartuymyz kerek. Tәuelsizdikke deyingi kitaptarymyz sol iydeologiyamen jazylghan. Mәselen, Qazaqstannyng Reseyge qosyluyn alayyq. Tarihshylar sol ýshin talay tayaq ta jedi, sottaldy, atu jazasyna kesilgenderi de bar. Qazaqstannyng Reseyge qosyluyna Ábilqayyr hannyng Anna Ioannaga hat jazghany sebep boldy, sodan keyin orystar kelip bizdi óz biyleuine alghan deydi oqulyqtarda. Al orystyng Kluchevskiy, Karamziyn, Soloviev degen tarihshylarynyng enbegining birde-bireuinde Ábilqayyr hannyng haty turaly aitylmaydy. Nege? Sebebi Ábilqayyrdyng hat jazghany ras bolghanymen, Qazaqstannyng Reseyge qosyluy sol bir hatqa qarap qalghan joq edi. Búl - Resey imperiyasynyng shekarasyn keneytu ýshin Qazaqstandy ózine qosyp alu sayasaty bolatyn. Mening zertteulerim boyynsha, bayqasanyzdar Pamir tauynyng arghy jaghyndaghy aimaqqa - Aughanstan, Ýndistan jerine aghylshyndar kelip toqtaydy da, bergi soltýstik jaghyndaghy - Tәjikstan, Ózbekstan, Qyrghyzstan, Qazaqstan - barlyghy Resey imperiyasyna kiredi. Soghan qarap, N.Halfin degen kenes zamanyndaghy bir jaqsy tarihshy Resey men Britan imperiyasynyng arasynda kelissózder bolghan deydi. Qúpiya protokoldar bolghan siyaqty. Búl da zertteuge túrarlyq dýniye. Sonymen qatar Qazaq handyghynyng qúryluy, damuyn da qayta zertteuimiz kerek. 1460 jyldary Shudyng boyynda tu kótergen kip-kishkentay ghana Qazaq handyghy elu jyldan keyin jerining bir jaghy Sibirde, bir jaghy Jayyqqa, ontýstigi Tashkentke, shyghysy Altaygha sozylyp jatqan ýlken elge ainaldy. Qazaq halqy osy zamangha deyin bir tilde, bir dinde bolghan jәne sózderinde dialekti joq. Nege? Búl ortalyqtandyrylghan jýiening arqasy. Al basqa elder 20-30 jyldan keyin qúryp ketip otyrdy ghoy. Qazaq handyghy osy jerden aiyrylmay keldi, biz sony әli tolyqqandy zerttegen joqpyz, al onyng geosayasy manyzy, Qazaq handyghynyng memlekettigining myqtylyghy ashyq aitylghan joq.
Sonymen qatar bir óte manyzdy mәsele bar, Qazaqstanda kenes ókimeti qalay ornady? Býginge deyingi tarihta kenes ókimeti bizding elge onay ornay salghanday etip kórsetilgen. Sonda qazaq bolishevikterge birden baghyna saldy ma degen súraq tuady. Olay bolsa, 30-40 jyldargha deyin qazaq dalasynda nege kóterilister basylmady? Demek, kenes ókimeti qazaq dalasyn 2-3 jylda jaulap aldy degen beker sóz. Negizi, qazaq kenes ókimetin qabyldamaghan halyq. Bolishevikterding 1917 jyly Resey biyligine Germaniyanyng Bas shtabynyng aqshasymen kelgenin búryn da jazghan joq edik, sony oqulyqtargha men jazdym. Ol dәleldengen nәrse. Al kenes zamanynda qazaq qoghamy qalay ózgerdi? Biz osyghan da әli jauap bergen joqpyz. Repressiya bolghanyn aitamyz, ashtyq bolghanyn aitamyz, Úly Otan soghysyn aitamyz. Biraq osy kýnge deyin Úly Otan soghysynda qansha qazaqstandyqtyng qatysqany, qanshasynyng qaza tapqany taghy belgisiz.
- 400 mynnan astam qaza tapty deydi ghoy.
- Ol - qate sifr. Ol sandy kem degende ekige kóbeytu kerek. Sebebi 1945 jyly Stalin ÚOS-da sovet halqynyng 7 milliony qaza tapty dedi. On jyldan keyin Hrushev AQSh-ta Eyzenhauermen kezdeskende 20 mln adam opat boldy dedi. Keyinirek ghalymdar búl soghysta 28 mln adam joghalttyq dep aityp otyrdy. Al 1991 jyly kenes ókimeti qúlardyng aldynda Qorghanys ministrligining jariyalaghan dereginde 30 mln-day adam qaza tapty delingen. Sheteldik M.Haynes degen ghalymnyng aituynsha, senes ókimeti 42 mln adamynan aiyryldy. Sondyqtan da soghysqa qatysqan, soghysta qaza tapqan qazaqstandyqtardyng sanyn qayta qarauymyz kerek.

<!--pagebreak-->

- Úly Otan soghysy demekshi, ótken jyly Reseyding premier-ministri Vladimir Putin orys halqymen «tikeley jelide» súhbattasyp otyryp, ÚOS-da orys halqynyng arqasynda jeniske jettik dedi. Sózbe-sóz keltirsem, «Statistika vremen Vtoroy mirovoy voyny sviydetelistvuet, chto naibolishie potery ponesla iymenno RSFSR - svyshe 70 prosentov. Eto znachiyt, chto voyna vyigrana, ne hochu nikogo obijati, za schet industrialinyh resursov Rossiyskoy Federasii. Eto istoricheskiy fakt, eto vse v dokumentah», - dep mәlimdedi. ÚOS-na qazaq dalasynan attanghan sostav-sostav oq-dәriler turaly nege aitylmady dep oilaysyz?
- Meninshe, 70 payyz degen sifrdy qayta qarau kerek. Búl soghysta oryspen qosa, teperish kórgen, ayanbay soghysqan ukraindar men belarusitar da bar. Olardy nege aitpasqa? Sosyn qolynan kýsh kelgenshe Kavkaz halyqtary da soghysty. Ortalyq Aziya halyqtary - qazaqtar, ózbekter, qyrghyzdar da soghysqa attandy. Reseyge jaqyn bolghan song ba, qazaqtar soghystyng auyr nýktelerine týsip qalyp otyrdy. 1941 jyly kýzde Mәskeude, sosyn 1942-1943 jyldary Stalingradta, Kursk týbinde shayqasty. Berlinge barghan qazaqstandyqtar da kóp. Áriyne, san jaghynan orystar kóp edi, biraq basqa halyqtardyng da joghaltqany az bolghan joq. Sondyqtan búlay dep sóileu adamy jaghynan da, moralidyq jaghynan da bildey bir elding Ýkimet basshysyna jaraspaydy. Búl jerde mәsele tek Putinde emes, orystar týsirip jatqan Úly Otan soghysy turaly derekti jәne kórkem filimderde de «orys armiyasy», «orys jenisi» degen sózder kóp aitylady. Qayta búryn kenes odaghy kezinde basqa últtardy kórsetetin. Qazir olay emes. Qalasyn-qalamasyn, búl kenes halqynyng jenisi. Ony tarihtan syzyp tastay almaysyz. Al eger orys sayasatkerleri janaghyday búrmalay berse, basqa halyqtar, әriyne, renjiydi.
- Biraq osy mәlimdemege TMD kólemindegi eshbir elding resmy organy pikir bildirmedi. Múny kezdeysoq bireu emes, ýkimet basshysy aityp otyr emes pe?
- Úly Otan soghysynyng jenisine arnalghan Mәskeudegi sharagha kóp elderding ókilderi barmay jýr ghoy. Búl diplomatiyalyq tilmen aitqanda, qarsylyq belgisi bolyp sanalady.
- Qoghamda «halyq tarihshylardyng ne jazyp jatqanyn bilmeydi» degen pikir bar. Olay bolsa, halyq pen tarihshylar arasyndaghy baylanysty qalay ornatugha bolady?
- Tarihshylar jazbasa mektepke, uniyversiytet studentterine arnalghan oqulyqtar qaydan shyghyp jatyr? Halyqtyng belgili bir bóligi tarihshylardyng enbegin bilmeui mýmkin. Sebebi qazir jazylghan tarihy kitaptar budjet qarjysyna shyghady da, taralymy 2 mynnan aspaydy. Sondyqtan ol kitaptardy dýkennen taba almaysyz. Búl «Mәdeny múra» baghdarlamasymen shyghyp jatqan kitaptargha da qatysty mәsele. Óitkeni ol kitaptar mektepter men uniyversiytetterge, kitaphanalargha taratylady da, jeke adamdardyng qolyna tiymeydi. Olay bolsa, kitaptardyng tirajyn kóbeytu kerek. Sonymen qatar «Qazaqstan tarihy» degen arnayy baghdarlama ashyp kommersiyalyq joba jasaugha bolady.
Shyny kerek, biz tarihymyzdy әli de bolsa kýngirt biletin halyqpyz. Ana tilin bilmeytin, bile túryp, syilamaytyndar barshylyq bizde. Óitkeni olargha óz tarihyn kemsitip oqytqan. Qúldyq psihologiyamen oqytqan, tarihyng joq dep tәrbiyelegen, olay bolsa búl mәseleni memleket te qolgha aluy kerek, qazaqtyng ózi de kóterui kerek. Bizding qoghamda men týsinbeytin bir jaghday bar, qazaq intelliygensiyasy biylikten bir nәrse kýtedi de otyrady. Men búl jerde biylikti aqtayyn dep otyrghanym joq. Kemshiligi de bar shyghar, biraq ziyaly qauym da halyq arasynda tarihymyzdy, tilimizdi nasihattap, sanamyzdy qalpyna keltiruimiz ýshin kýresui qajet. Qúldyq sanany joyyp, erkin últ retinde qalyptasugha ýles qosuy tiyis. Mәselen, gruzinder qúldyq psihologiyadan tez shyghyp ketti. Búlardyng intelliygensiyasy myqty ma dep oilaymyn. Eger óz mәselemizdi ózimiz sheshe almasaq, onda qanday halyqpyz? Ol ýshin kóp nәrsening keregi joq. Tarihyndy syila, ana tilinde sóile dep balana dúrys tәrbie ber, bar bolghany sol.
- Mening bir bayqaghanym, biz oqyghan tarihtyng bәri soghys turaly jazylghan eken. Álem tarihy bolsyn, qazaq tarihy bolsyn, soghys turaly «sóileytin». Býkil el tek soghysyp ghana ómir sýrgen be degen oigha qalatynday. Ol zamanda mәdeniyet bolmaghan ba, ol zamannyng ruhany qúndylyghyn nege oqymaymyz dep oilaytynbyz. Al sizder jana tarihty jazuda osy mәseleni qanshalyqty eskeresizder?
- Shynynda da, kenes odaghy kezinde jazylghan oqulyqtardyng barlyghy bitpeytin soghystan túrady. Qit etse, bay men kedeydi soghystyryp qoyady. Beybit ómir jýz jyl túruy mýmkin, ol turaly ýsh bet jazylady, al ýsh jyl soghyssa sol turaly on bet jazady. Sebebi sol kezde halyqty soghyspen qorqytyp ústau sayasaty boldy. Bizdi kәdimgidey soghysqa dayyndaytyn, Amerikamen, Japoniyamen, Qytaymen qorqytatyn. Bylaysha aitqanda, tarih qorqytyp-ýrkitu pәni boldy. Ol - ras. Qazir búl iydeologiyany ózgertu kerek. Negizi, tarihta soghys az bolghan. Osy kýnge deyingi ómirding 98 payyzynda halyq beybit ómir keshken. Olay bolsa, tarihty militaristik kózqarastan aryltuymyz kerek. Meninshe, bir ýlken ortalyq qúryp, Qazaqstannyng barlyq tarihshylaryn jinap, aqyldasu ýshin tarih oqulyghyn jazatyn tarihshylardyng basyn qosyp otyru qajet. Ol jiyngha mәdeniyettanushylar, sayasattanushylar men sosiolog ghalymdar da tartyluy tiyis. Siz bizden basqa elding tarih pәnine arnalghan oqulyghy keremet eken dep oilamanyz. Men әdeyi AQSh-tyng tarih pәni oqulyqtaryn aldyrttym. Olar óneri men aimaqtaryn zerttep ketedi eken. Al bizde kenes zamanynda keshendi týrde zerttep, izdeytin. Ol jaqsy edi. Tek bizdi qúrtqan iydeologiya. Sondyqtan shet elderde tarihty oqytudyng klassikalyq oqulyq ýlgisi jasaldy dep aita almaymyn.
- «Atamúra» baspasynan 2004 jyly 4-synyp oqushylaryna arnalghan «Dýniyetanu» oqulyghynyng qayta basylghan núsqasynda adamnyng payda boluy turaly birneshe anyzdar keltiriledi. Sodan keyin Darvin ilimi boyynsha adamnyng maymyldan jaralghany jan-jaqty týsindiriledi. «Darvin osynday toqtamgha kelgen» dep toqtay salmaydy. «Múny Darvinnen keyingi ghalymdar da zerttep, quattay týsti» dep balany soghan sendiredi. Al jana tarih adamdy qalay payda boldy dep oqytady?
- Búrynghy materialistik-ateistik kózqaras adamnyng jaraluyna qatysty diny boljamdy joqqa shygharatyn. Qazir biologiya men genetikanyng ózi adamnyng maymyldan emes, әu basta-aq adam retinde qalyptasyp damyghanyn kórsetip otyr. Biz múny oqulyqta da jazdyq. Qúranda ózinnen aumaytyn adam shygharam dep jazylghan deydi. Biz oghan kýletinbiz. Qazir klondastyru degen shyqty ghoy. Kóptegen nәrse Qúranda aitylghan. Gharysh mәselesi de. Institutta janadan shyqqan kitaptarda janasha kózqaras qalyptasyp qaldy dep aitar edim.
- Biylikte qanday adam otyrsa, tarih soghan ynghaylanyp jazylady deydi. Osy túrghydan sizder jazyp jatqan jana tarih sayasattanyp bara jatqan joq pa? Kezinde kenestik jýiening kózqarasymen jazylghan tarih endi qazirgi biylikting kózimen jazylyp ketpey me? Osynday әngime sizderding Elbasygha qatysty shygharyp jatqan kitaptarynyzgha qatysty aitylyp jýrgen joq pa?
- «Tarihty jengender jazady» degen sóz bar. Endeshe, biylikting tarihty jazugha qatysy bolady, oghan sóz joq. Bir qyzyghy, institut qúrylghaly biz birneshe kitap jariyaladyq. Sender senbeulering mýmkin. Biz aiyna bir-eki kitap dayyndap, shygharyp jatyrmyz. Biraq bizdi bylay jaz dep eshkim senzuragha salghan emes. Biz nege qazirgi zaman turaly, Preziydent turaly kóp jazamyz? Al nege jazbasqa? KSRO qúlaghan kezde elding alghashqy Preziydenti N.Nazarbaev bolsa, elde bolyp jatqan iygi ózgerister sol kisining bastauymen jýzege asyp jatsa, elimizde tynyshtyq saltanat qúryp túrsa, halqymyz bay bolsa, jana Astana salsaq, últtyq tengemizdi engizsek, onda ol kisi turaly kitap az jazylyp jatyr dep oilaymyn. Órkeniyetti elderde Memleket basshysy, iri qogham qayratkerleri turaly kitaptar óte kóp shyghady. Basqa júrt túlghalar arqyly sol elding tynys-tirshiligin biledi. Bizde Elbasy turaly kitap jazylsa, soghan jaghynghysy keldi dep týsinetin әdet bar. Tek Preziydent qana emes, sayasy túlghalarymyz turaly da kóp jazuymyz kerek. Tól tarihymyzda, memleket tarihynda ashylmaghan, sheshilmegen mәsele óte kóp. Kerey men Jәnibek, Tәuke handar, biyler, batyrlar, Alash kósemderi turaly kóp izdenister kerek. Otan tarihynda ashylmaghan better әli kóp. Qazir tarihshylar bir-birine min aita bermey birigip júmys isteu kerek. Qazirgi tarihshylar arasynda әrtýrli ahual bar. Bireuler jana zamangha, naryqqa tóselip alsa, elge paydaly enbek etip jýrse basqa bireuler sol jershildik nebir búqpantaylyq jaghdaydan shygha almay otyryp qalghany da ras. KSRO túsynda jazylghan tarih nege tartymsyz edi? Óitkeni ol kezde tarih bir ghana kózqaraspen jazyldy. Qazir bizde birneshe tarih instituttary bar, irgeli tarih fakulitetteri әl-Faraby atyndaghy QazÚU-de, Abay atyndaghy QazÚPU-de júmys istep túr. Qaraghandyda, Semeyde , Astanada, Oralda bilikti tarihshylar shoghyry qalyptasty. Búl óte jaqsy nyshan, aramyzda әdil bәseke ornyghuda. Biz әriptesterimizdi konferensiyalargha, jana kitapty birlese jazugha arnayy shaqyryp túramyz. Bizben birge joba jazghandar ishinde professorlar Aqtóbeden N. Abdullaev, Oraldan T.Rysbekov, Á.Múqtar, Semeyden E.Sydyqov, A.Isiyn, Astanadan T.Sadyqov, S.Kovaliskaya, Almatydan Q.Atabaev, N.Múhamedhanúly, Gh.Kenjebaev bar. Úsynysymyzdy ýstirt qabyldap, újymdyq enbek jazudan qashqaqtaytyndardyng atyn atap, týsin týstemey-aq qoyayyn. Ókinishke qaray, ondaylar da kezdesedi.
- Ángimenizge raqmet!

Býrkitbay Ayaghan, Memleket tarihy institutynyng diyrektory, professor

Súhbatty jýrgizgen
Halima BÚQARQYZY,
Astana

«Ayqyn» gazeti