(Audarma)

1933 jyldyng jazy. Súryqsyz boyalghan úsqynsyz vokzal manyndaghy qalyng qayyng terbelgen eleusiz alan. Sýrleu joldyng úzyn yrgha boyynda ash-jalanash búratylghan shúbyryndylar topalang tiygendey súlap jatyr. Kózderi adyrayghan, tisteri aqsighan óli-tirisi belgisiz keskin-keyipterine kóz tikteuding ózinen-aq jýreging shaylyghyp, aza boyyng qaza bolady. Ras, әrqaysysynyng eski-qúsqy bittep-qúrttaghan kiyim-keshekterining biri bolmasa birinde «Búny úsynushy... jylghy.. sot ýkimi boyynsha qylmystyq jazagha tartylyp, azamattyq qúghynynan aiyrylghan. Dýniye-mýlki tәrkilenumen jer audarylghan» degen sipattaghy toz tozy shyqqan qújattary saqtaluy tiyis.

Barar jeri, basar tauy qalmay aryp-ashyqqan jankeshtilerding qan jútqan sheksiz qasiretine, zar eniregen kóz jasyna elden erek qayghyryp, ala bóten ar azabyn shegip jýrgen qam kónil adam balasyn emge tappaysyz.

Alaqúiyn zamannyng zaualy qan qaqsatqan qúsaly beybaqtardan adam úsqyny ketkeli qashan... Ashtyqtan ózegi talyp sendelgen shermendelerding basym bóligi Tula, Voronej, Kursk, Orel, Ukrainadan mal-mýlki tәrkilenip, kýshtep jer audarylghandar. Kýni keshe túrmystary shalqyp, sәn-saltanaty kelisken bay-baghylan dәuletti jandardyng qazirgi bir tilim nangha zәru ólimsiregen mýsәpir súrqynan túla boyyng múzdaydy... Olarmen birge bizding soltýstik aimaqtyng auyz eki sóileu mәnerine negizinen ontýstik ólkede  jiyirek qoldanylatyn «kurkuli» («auqatty sharua», «dýnie qonyz, sarang adam») sózi kirige bastady.

Ashtyqtan búratylyp qansyraghan «auqattylardyn» tulaqqa ainalghan úsqynsyz sýldeleri jan shoshytady...Ólimsiregen kóz janarlarynan bolar bolmas ómir úshqyny jyltyraghanday... Qazir de adam aitsa nanghysyz qiyamet-qayym tirshilikteri aza boyyndy qaza qylghanday...

Kýmpiyip isip ketken ana bir esi aughan sorly beybaq qayyng qabyghyn aqtyq azyghynday jan úshyra kemirude... Órim-órim jeydesin jel júlmalaghan endigi bir mýskin әli qúryp talyqsyghan kýiinde qan josa tilgilengen betin tyrnalap әure sarsanghy týsude...

Auzynan kóbigi shyghyp jan dәrmenmen alasúra jantalasqan gharipting ynyrsyghan dauysy qúiqa shymyrlatady... Kón-qordadan tabylghan shóp-shalamdy auzy-múrynyna jandәrmen tyghyndaghan jankeshti jaratushydan tek qana aq ólim tilegendey ólimsiregen kózimen zengir kókke qadala qaraydy...

Ár jerde biri shalqalap, biri etpettep tenkiyip-tenkiyip jatqan qara tastay qatqan jansyz mýrdeler ghana olardyng kýni keshe et pen sýiekten jaratylghan júmyr basty kóp pende qatarynda bolghanyna lajsyz ilandyrghanday....

Ashtyq tauqymetinen әbden tityqtap әli qúryghan olar túyaq serper songhy sәtterine deyin bir kýndik sәule ýshin barynsha jan dәrmenderimen jantalasyp baghuda...

Sol bir ajal aranyn ashqan qandy alandy aqyl-esi býtin eresek atauly syrt ainalyp ótuge tyrysatyn. Tek qyzmettik babyndaghy stansiya bastyghy peronnyng sharbaqpen qorshalghan tómengi jaghyn kýn úzaqqa ondy-soldy shiyrlaytyn dy. Qas-qabaghy jabyrqanqy ashang jýzimen aq jol jónekey jolyqqandarmen shýiirkelesip sóileskendi asa jaqtyra qoymaytynyn anghartatyn.

Key-keyde «Áy, iyt, abayla, kózine kók shybyn ýimeletermin!» degen aibarly súsymen ótken-ketkenning mysyn basatyn sodyr minezdi milisioner Vanya Dushnoy boy kórsetedi.

- Jol jónekey tilemsektenip jýrgen ólermen kezbeler kózine úshyrasqany joq pa? – dep súrady ol stansiya bastyghynan. Stansiya bastyghy túnjyraghan qalpynda qoyylghan súraqqa jauap qatpastan sýlesoq kýiinde óte berdi.

Vanya Dushnoy balaq biyti basyna órgen aryq-túraq bosqyndardyng alannan syrt aua jayylyp, perongha, jol jiyegine bey-bereket shashyray shyqpaularyn múqiyat qadaghalap baghuda.

Qyzyq qughan ónsheng qara siraq shuyldaqtar sol bir qan sasyghan qasap alannan ainalshaqtap shyqpaytynbyz. Sharbaq syrtynan-aq ótken-ketkenge timiskilene kóz tastap, ainalamyzdaghyny qyzyqtaumen әure-sarsangha týsip jatqanymyz. Kóz aldymyzda bolyp jatqan jantýrshiktirerlik oqighalardy shimirkpesten qyzyqtauymyzgha qaraghanda túla boyymyzdaghy adamgershilik qasiyetter úshqynynyng taza óshkeni me dep tang qalmasqa sharang joq... Ony boyymyzda bulyghyp jatqan jyrtqyshtyq taghylyqtyng tylsym bir kórinisi bolar demeske lajyng joq-au...

Birde stansiya bastyghy kýrenitken múndy jýzimen bizderge úzaqtan úzaq kóz almastan qadala qarap:

- Tap osynday bezbýirek qara siraq qatybastardan kýni erteng qanday adam ósip-ónbekshi? Basqasy basqa, súm ómirdegi sústy ólimge sonshalyqty qanpezerlikpen esh shimirikpesten qúnygha qyzyqtay qaraytyndaryn qaytersin-au, bәtshagharlardyn. Mynau ar-újdan men meyirim-shapaghat shuaghyn búlt shalghan súryqsyz jalghandaghy asau ómir iyirimi bizderden keyin qanday arnagha týspekshi? Apalan-topalang dýnie qúrghyr ne bolyp barady ózi?

Qandy alanda jón-josyqsyz úzaq sonar sendeluden bizdey boqmúryndargha kelip-keter paydanyng shamaly ekenin úghynghanday siyqsyz jerden tabanymyzdy jaltyratugha asyqtyq. Kónilge qayau salghan azapty oidan tezirek arylsaq degen kók dónendey úshqyr bala qiyalmen ýiimizge qaray qúighyta jóneldik.

Keyinnen es kirip eseygen shaghymda ne bir auyr oigha shomyp, kóz aldymda ótken qúiqa shymyrlatar joyqyn qiyamet-qayym oqighalar qyl kópirinen tym úshqalaq әri túnyq sezim qiyalyndaghy әsershil myna shiyki ókpe sary ýrpek balanyng aqyl-esi aljaspay, jýikesi syr bermesten basy býtin din aman kýiinde qalay ótti eken dep tanqalumen bolatynmyn. Kim bilgen, mýmkin qandy alandaghy jan shoshytarlyq ýreyli kórinisterdi «mynau appaq dýniyede boluy әste mýmkin emes jәit, ol qorqynyshty týsime key-keyde enetin aldamshy әri súrapyl eles qoy» dep týisinuimning tylsym sebepteri de boluy bek ghajap emes-au!!!

Beyuaq mezgilding jan әlemimdi qaqaghan qystyng saqyldaghan sary ayazynday qaryghan joyqyn yzgharyn sol bir tosyn oqighadan song tipten alabóten sezine týskendey edim.

Iyghyna eski-qúsqy palitosyn ilgen jaq eti solynqy múndy әiel oqystan sýrine-qabyna onbastan qúlap, stansiyada әupirimdep jýrip songhy tiyn-tebenine satyp alghan sýt qúily ydysyn syndyryp almasy bar ma. Qamyqqan múnlyq jalma-jan qaltasynan aghash qasyghyn alyp shyqty da jalghannan qyrshyn ketken qimasynyng qabirine ziyarat etkendey tizerlegen qalpynda otyra ketti... At túyaghynyng izinen múz bolyp qatqan shúnqyrgha tógilgen sýtti jantalasa kósip-kósip alyp, kóz jasyn kóldete apyl-ghúpyl ishuge kóshkeni...

Oqys oqighany syrttay baqylap qyzyqtaumen túrghan myna enjar paqyrynyz ótken-ketkenderding tabalaghan kýlkisine qalmayyn degen pendelik oiymenen sol qam kónil әielding qayghy-qasiretin bólisuge de jaramadym-au sonda.

Asygha-aptygha ýiden mektepke attanarymda sheshey qarnyng ashqanda ózek jalgharsyng dep әdettegidey qalyng mýk jiydek jaghylghan eki tilim nandy sómkeme toghytatyn dy. Mine, abyr-dabyr shulaghan oqushylargha toly әdepki synybym. Sabaq arasyndaghy kezekti bir ýziliste sómkemdegi nandy asyghys-ýsigis alyp shyqqan mezette synyp bólmesinde ornaghan qúlaqqa úrghan tanaday tynyshtyqtyqtan jýregim tas tóbege shyqqanday edi. Aqyl-esimnen tanghanday esengiregen dәrmensiz kýiimde japyrlay qorshaghan ónsheng ash ózek shy moyyndargha arnayy әkelgen nanymdy der kezinde ýlestirip bere almaghan púshayman kýide qala berdim. Al kelesi kýni mektepke sonyng qarymtasyn qaytarmaq niyette janymdy salyp baqanday tórt tilim nan ala bardym.

Ýlken ýzilisti qalayda tiyimdi paydalansam degen alang kónildegi ekiúshty oimenen tym senimsizdeu әri ebedeysiz keyipte «nan jegisi keletinder bar bolar...» dedim ólimsiregen dauysymmen mingirlep.

- Ma-ma-maghan, maghan da bar bir tilimi bolsa jetip jatyr... – dedi menimen bir kóshede túratyn Pashka Bykov.

- Maghan da, maghan da bershi, meni de úmytpasanshy...

Jan jaghymnan qoldaryn ónmendey sozghandardyng qan-sólsiz ashang jýzderine tilimdey jarty nan sheksiz de tylsym qúdyretimen ómir otyn ýrlegendey edi...

-  Sonshama ólermendene ulap-shuyldaghandaryna jón bolsyn, bәrimizge birdey jetpeytini beseneden belgili ghoy – degen Pashka jan dәrmenmen basa kóktep úmtylghandardy keri iyterip jiberuge tyrysqanymen, eshkim de ólispey berispey bir taban sheginis jasamaytyndaryn anghartyp jatty...

-  Maghan! Maghan! Maghan da bersenshi!

Jalynyshty ýnderimen janúshyra alqynghan shermendelerdi bóle jarmastan bәrine derlik jeterdey bir bir tilim nannan qylday bólip ýlestirip berdim.

Barshamyz ishten tynyp, bargha qanaghat bildirgendey qannen qapersiz tym-tyrys túrghanymyzda ash bóridey jalandaghandardyng biri oqystan iyghymnan qaghyp jibergeninde, qolymdaghy nan edenge qúlap týskeni. San qaraly ash qúrsaq oqushy ýmit kózin súqtana qadaghan bir japyraq nan janyn sala ónmendegenderding tabanymen janshylyp jatty...

- Sen itti me! – dep shiytik Pashka jan alghysh әzireyildey kijiney jekigende jalma jan artqa qaray yghysyp ýlgerdim. Sony andyghanday basqa oqushylar da jan-jaqqa bytyray bastady.

Bәrimiz edende myjghylanyp jatqan nangha kóz almastan qadala qarap, tap bir keshirilmes auyr kýnәgha batqanday ynghaysyz kýige týstik.

Synypqa ayaghyn jaylap basqan jabyrqanqy qalpynda múghalima apayymyz Oliga Stanislavna endi. Múnly jýzimen edende jatqan nangha úzaqtan úzaq telmireuinen әri synyp jaghdayyn tәpishtep súramaghan jýdeu-jadau reninen ashtyq pen joqshylyq әbden tityqtatqan shemen sherin angharghanday edim.

- O zamanda bú zaman jón-josyqsyz qútyrynyp, sonshalyqty asyp-tasqandaryna jol bolsyn?! Aynalayyndar-au, aqylgha qonymsyz osy bir ersi qylyqtaryndy qalay týsinsem eken!?

Júmyrlaryna júq bolmasa da boygha quat, oigha nәr bergen bir tilim nangha jýrekjardy alghys sezimderin bildiruge japatarmaghay asyghyp, birin biri kiymelegen synyptastarym riyasyz kónilderimen:

-  Myng jasaghyr, bar bolghyr Volodika Tenkov qoy bәrimizdi ózinshe jarylqap jýrgen! – dedi úlarday shulap.

Men qarshadayymnan kedey-kepshik, jarly-jaqybaylar (proletariat) ókimeti biylik etken elde tuyp óskendikten qaryn toq, kóilek kók asta tók toqshylyq pen molshylyqta qamsyz ómir sýruding qanshalyqty úyat, ar-újdangha auyr salmaq ekenin jaqsy týsinetinmin. Ókinishtisi, men tap sol qaryn toq, kóilek kók auqatty otbasynyng birinen bolatynmyn. Ókimet qyzmetindegi әkeme elden erek ne bir ýsteme azyq-týlik týrleri ýsti ýstine berilip otyratyn. Ýidegi bala bitkenning asty-ýstine týsip bir sәtte tynym tappastan ýnemi bәiek bolyp jýretin qayran sheshey ózgelerding óni týgil týsine kirip shaqpaytyn ne bir dәmdi samsa, bәlishter men til ýiirer tәtti taghamnyng týr-týrin dayyndaytyn dy. Keyde oramjapyraq, endi birde júmyrtqa aq uyzynan pisirilgen tәtti taghamdardy auzymyzgha tyqpylaumen bolatyn...

Oliga Stanislavna ózine tәn sabyrly qalypta asyqpastan sabaghyna kirisip te ketti.

- Ótken sabaghymyzda jazu erejeleri, emle taqyrybyna toqtalghanbyz... dey kelip, bir kezde ýni shyghar shyqpastan kilt kidiristep qaldy. Auyr túrmys tauqymeti túralatqan keypin sezdirmeuge әri ayaq astynda ezgilengen tilimdey nangha qaramaugha tyrysyp baqqan kýiinde: - Volodya Tenkov, qalay degenmenen úqyptylyq kerek qoy, alanghasarlanbay aldy-artyndy jinastyryp jýrgening de jón bolar, - dedi talyqsyp shyqqan bayau ýnimen.

Apaydyng aitqanyn eki etpesten edende shashylghan nan qiqymyn janúshyra jinastyrugha kiristim. Sol mezette ayaday bólmede siltedey tynghan synyptastarymnyng birining qyzghana, endi birining súqtana qadaghan otty kózderining súghynan túla boyymnyng qara terge malshynghany... Búdan keyin mektepke nan aparudy mýldem dogharuyma tura keldi.

Kónilge qayau salghan sol súryqsyz oqighalar óter ótpes birer kýnnen song kóshe boyynda jol-jónekey jolyqqan ynyrshaghy shyqqan tilenshilerding alba-júlba keypinen jýregim syzdap, betim kózden aqqan ystyq jaspen juyldy. Tap sol mezette kórden shyqqan tiri aruaqtardy úshyratqanday ýreyge týsip, kóz aldym qarauytyp taza esengirep te kettim.

Synshyl da minshil el ýnemi at qoyghysh emes pe!? Ashtyq tityghyna jetkendikten arsa-arsasy shyqan yrghayday aryq-túryq beybaqtardy «qu sýiek» dep, al aurudan jýdep-jadaghan mýskinderdi «shor ayaq» dep atay bastady.

Mine, alapat ashtyqtan qansyraghan ónsheng ash-jalanash sory batpanday sorlylargha taban tirer songhy túraq bolghan vokzal manyndaghy ýreyli alan. Men sekildi itarqa tirshilik iyirimine tez kóngish paqyrdyng adamnan ayaushylyq sezim, qayyr-yqsan ketken qúnyker qoghamdaghy kýndelikti qylmysty jәitterge boyy ýirenip, eti ólgeli qashan. Sondyqtan bolar kisilik qasiyetterdi kir shalghan sol qara týnek kýnderde aqyl-oyymnyng jaryq núry taza túmshalanbay, es-týsimnen aiyrylmaghan adamy keypimdi saqtap qalghanyma tang qalghanday da edim...

Vokzal alanynda shybynday qyrylyp jatqan ash-jalanash gharipterdi «jarqyn da núrly kemel bolashaghymyzgha jymysqy qaskóilikpen balta shappaq bolghan bitispes qas dúshpandarymyzdyng tap ózderi ekenine qylday da kýmәnimiz bomauy kerek» degen temirdey úran sózdi balalyq perishte kónilimmen imanday úiyp qabyldauym da aqyl-esimnen taza adasyp qalmauyma septeskendey di. Úly jazushymyz Gorikiyding «Eger de jau berilmese, ony qúrtpaq bolar» degen danalyq úlaghaty tipten sezik tudyrtpasa kerek ti. Olardyng da jandәrmen ólermendikpen sonshalyqty qasarysa jýrip bizderge onaylyqpen berile qoymasy da anyq. Nesi bar «qútyrghannan tezirek qútalghanymyz abzal» degen aiqyn maqsat ústaghanday edik.

Birde elden erek qúnystanyp jýretin audandyq partiya komiytetining birinshi hatshysy Dybakovtyng ashtyqtan әbden tityqtaghan beybaqpen oqystan ótkizgen әngimesining tosyn kuәgeri bolghanym bar.

Audandyq partiya konferensiyasyna arnayy kelgen qalyng nópir basshylar tizbegi tas kirpishpen kómkerile tegistelgen úzyn jolmen temirjolshylar klubyna bet aldy. Qara siraq ónkey shuyldaqtar ózgeden aldanysh tabar qyzyq duman tappaghanday ulap-shulap sondarynan shúbatyla erdik te otyrdyq.

Jol boyy ashtyqtan búratylyp jatqan kóp kezbelerding birining janynan óte bergen hatshynyng oqystan kilt toqtay qalmasy bar ma. Abyr-dabyrmen bizder ne bolyp, ne qoyghanyn aiqyn angharyp ta bolghanymyz joq. Tek qúr qu sýiegi ilmiygen sory bes eli bir beybaq basynyng hatshy gýrzi etigining juan tabany astynda janshylyp jatqanyn bayqap ýlgerdik.

- Baseke, qúlaq kesti qúlynday órshelene shýiligip, onsyz da ashtyqtan esi auyp, birining etin biri jeytúghyn halge jetken bizderdi osynshama óshige qorlauyna jol bolsyn, qyzyl kóz sodyrlyqtan arylar kezing boldy ghoy. Tәubene kelip, sabana týssenshi. Az da bolsa adamsha tildessek jón bolar edi – dedi qu sýiekteri arsighan qorghansyz jan ózine tәn sabyrly qalypta.

Aynala qúlaqqa úrghan tanaday tynyshtyq ornap, tek alystan jataghan ýiler manynda dynghyrlata oinalghan balalayka ýni emis-emis estiledi.

- Keng dýniyeni jalpaghynan basqan sendey tas jýrekting jón josyqsyz ezeurey esirgenine jol bolsyn. Qazir de bú dýniyening ne bir jan tózgisiz qorlyq-zorlyghyna kóndigip kele jatqan sharaday basymnyng zildey kýrzi etik tabanynnyng astynda myj-myj ezgilengen siqy mynau. Ashtyq tauqymetinen túralap jer jastanyp jatqan mýskinderding shash al dese bas alatyn sendey әperbaqandardan kórgen qúqayy az emes bolar. Eldi bir shybyqpen aidaytyn sendey imansyz qaraulardyng bizdey ash-jalanash shúbyryndylardan at tonyn ala qashatyndaryn qaytersin!!! Sonshalyqty qylmysty kýnәharyng bolarlyqtay bizdey shermendelerden ala almay jýrgen qanday ghana atalarynnyng qúny qalyp edi. Kimning qanyn moyynymyzgha jýkteppiz? Sonyng aq-qarasyn ózinnen estuding sәti endi týskendey me ózi...

Tap sol sәtte Dybakovtyng kýjireygen jelkesinen olpy-solpy kýiinde bylghary sómkesi ýnemi týimelenbesten asa bir saqtyqpen jýretin jymy bir Gubanov jyltyng ete qaldy.

- Óshir ýnindi, ýning óshkir naqúrys! Jap auzyndy, itting ghana balasy!

Basy myjghylanyp jerde dýnkiyip jatqan qorghansyz jan tisin shyqyrlata qayrap, kekti súsymen kókjaldana aibat shekkendey boldy.

Dybakov qolyn ondy-soldy mәn-maghynasyz sermegen ashuly qalpynda Gubanovty ózinen әri qaray iyterip jiberdi.

-  Bayqaymyn jaghy men tiline sýiengenderding birinen boldyng ghoy. Nesi bar, sóilessek sóileseyik. Janyndy jegidey jegen súraqtarynnyng tiyegin aghyta ber, toq eter týiindi jauabyn qazir aq aityp bereyin.

- Aqtyq demim tausylar songhy saghattarymnyng jaqyndap qalghanyn kórip te, bayqap ta túrsyng ghoy. Ózekti jangha týpting týbi bir ólim búiyrghan ghoy, tek sóz búidagha salmastan aqiqatyn aitshy, dos týgil dúshpanyna tilemeytin osynshama qorlyq pen zorlyq jaghdaygha úshyrap, qan jylaghan beyshara kýige týsuimning sebebin óz auzynnan estigim keledi... Sondaghy bar jazyghym – kózinning jauyn alghan syrty týk, ishi boq eki jylqymnyng bolghany ýshin be?

- IYә, tamyrshyday dóp bastyng ghoy bilgishim, tap sol ózing aitqan sebepterden bolsa kerek, - dep mysqylday jauap qatty jymysqy Dybakov.

- Dóng aibat sheguindi tejer emessing ghoy, kórinde ókirgir imansyz! Hayuannan beter meyirimsiz ayar, qanisher súmnyng naq ózi ekensing ghoy...

- Jap auzyndy! – kijinegen Gubanov taghy da ónmendey úmtyldy.

Dybakov ony bar kýshin sala qaghyp jiberdi.

- Qúima shoyyndarynyng zil batpan júmysyna qara narday jegilgen joq-jitik jarly-jaqybay, júmysshy sharualargha qolyndaghy azyq-týliginmen jәrdemdesseng neng keter edi?

- Nemene, sonda olardy tayly túyaghyna deyin jarylqa, al ózing ólmeseng ómire qap deging kele me? Jel sózben kýn ýzaq mәn-maghynasyz, jón-josyqsyz daurygha bas qosudan bir jalyqpaytyn senderding tat basqan temir-tersektering maghan as bola ma?

- Týrine qaramastan synyp-minep, keketip-múqatudan әste janylar emessing ә, súmyray! Sol temir shoyynnyng kolhoz qúrylysyna auaday qajet ekenin bilmeytin kórsoqyr naqúrystyng naq ózi ekensing ghoy? Kýn-týn demesten ertengi jarqyn bolashaghymyz ýshin tynymsyz tyryshtana enbektenip jýrgen ash-jalanash júmysshylardy óz yqtiyarynmen azyq-týlikpen qamtamasyz etuden qasaqana bas tartqanyndy endigi ótirik dep aita almassyn? Tek mәimónkelemey shynyndy aitshy, barsha kedey-kepshik, jarly-jaqybay japa tarmaghay ólermendene úmtylyp jatqan kolhozymyzdyng qatardaghy bir mýshesi bolugha degen yqylas-niyet tanytpauyng qanday әumeserliging eken?

- Joq, joq, imanday shynym, bir mysqyl ótirik aitqan bolsam tap osy jerde qúdaydyng qarghysynan tabanda sespey qatayyn, sol qúrghyryng týsim týgil oiyma da kelmepti.

- Sonda ne, sening sanaly týrde qogham isinen boy tasalap, memleketimizding sayasatyna qasaqana syna qaqqyng kelgeni me, jauyz neme?

- Kisilikten taza júrday kókezu sholaq oily belsendining tap ózi bolmasang netti. Bile bilseniz, jer basyp jýrgen әrbir júmyr basty pende atauly ýshin jeke basynyng azattyghy, otbasy baqyty, aghayyn-tuysqan, el-júrt amandyghynan asqan qanday qúdyret bar desenizshi? Áulet amandyghy jolynda qúdaydyng ózi búiyrtqan aq adal dәuletten bas tartyp, adamy qasiyetterimizge kir júqtyrmastan qanday da bolmasyn qauip-qater, zorlyq-zobalangha bas tiguge әzir ekenimizdi úghynatyn uaqytynyz boldy emes pe?

- Áy, naysap, taq-taq etip taqyldamay tizginindi tarta sóilesenshi! Odan da mәselening mәnisi sonshalyqty ezeuregen bas erkindigi men azattyghynda emes, kózding qúrtynday bolghan jeke menshik malyna, jalt-júlt etken dýniye-mýlkine kelip tirelip túrghanyn moyyndasang netti. Qazirgi jasampaz qoghamnyng bel omyrtqa úiytqysyna ainalyp otyrghan ortaqshyl kedey-kepshikting iygiligi ýshin oilanbastan býtindey bas tartyp, qúrbandyqqa shalar mal-mýlkimdi ayadym desenshi! Etekten tartatyn ejelgi jaulyghyma bastym desenshi. Beyneti mol manday terimmen tapqan baylyghymdy kóldeneng kók attynyng qanjyghasyna teginnen tegin baylay salugha sanaly týrde qarsylyq tanytyp otyrmyn demeksing ghoy. Jә, jeter endi, jeke menshik mal-mýlkindi sovet biyliginen ayaytynyng aidan anyq qoy, solay emes pe?

Zәrin tóge omyraulaghan ayar minezdi tas jýrek hatshymen tәjikelesuding maghynasyzdyghyn kesh te bolsa úghynghan beybaq únjúrghasy týsken sharasyz kýide bәrine de lajsyz kóndikkendey boldy.

- Senderge keregi ómir boyy adal enbegimmen tapqan malym, dýniye-mýlkim bolsa, alatyndaryndy alyndar da janyma tanyshtyq berindershi, ólsek te óz jónimizben óleyik te – dedi ol kijinep.

- Tek sóz búidagha salmastan ashyghyna kósheyikshi. Tap jauy retinde bar jighan-tergeninnen, mal-mýlkinnen júrday aiyryp, taz qalpyna týsirgen myna bizding bolsheviktik biylikti keshire alar ma edin? Kýni erteng әlde qanday zaualdy shaq tua qalsa, ketken kegindi alugha oilanbastan órshelene úmtylatynyng anyq qoy? Solay ma, súmyray?

- Onyng anyq-qanyghyn kim boljaghanday, bir qúdaydyng ózi bolmasa, iytim bilip pe!

- Mine, biz de kesip piship toq eter týiinin aita almaspyz. Myna bizding ornymyzda tap ózing bolghanda ne aila amal tabar edin? Qoynyna qastyqpen tyqqan ótkir aibaltandy ala jýgiretining esh kýmәn tudyrmaydy? Solay ma, qalay ózi? Nege ýn týnsiz qaldyn, ә? Búghan qarsy aitar uәjin, berer jauabynnyng bomaghany ma? Onda qymbattym, kezdeskenshe din aman-sau bolynyz, kóriskenshe kýn jaqsy bolsyn!

Dybakov ense basar sústy súraqtarymen әbden esin tandyrghan beybaqtyng qúlaq shekesinen zildene ezgilegen ayaghyn alghan betinde әri qaray oiqastay jóneldi. Onyng sonyn ala ózge belsendiler de ýdere ilesti.

Bas sýiegi myjghylanyp qan josa bolghan jansebil adamdyq qaysar minezi múqalmaghan kýsh-jigerin tanytqan qaz-qalpynda ózine qyzyqtay qaraghan qayyrymy joq bizdey qara borbay bala-shaghanyng aldynda miz baqpastan úzaqtan úzaq súlayyp jatty. Al qyzyq quyp shuyldaghan qalyng nópir shiytikter ólmeli haldegi «tap jauyna» asa bir jekkórinishtegi óshpendilik sezimderimen jiyirkene qarap, qarghys jaudyrghan bezbýirek qalyptarynan bir tanghan emes.

«Ólimsiregen týrindi úrayyn, qúryp qalghyr sol. Bir emes, baqanday eki bas maly bolghan eken ghoy kedey-kepshikti sýliktey sorghan qanisherdin! Sol syrty týk, ishi boq malymen mal bolyp, bizderdi bitispes ata jauynday tanyp, kórmestey bolyp kelgenin qarasanshy? «Eger jau berilmese...». Dybakovtyng әlgi astamshyl antúrghyrdy it terisin basyna qaptap, tәubesine keltirgeni qanday dúrys bolghan dep ózimizshe mәz-mәirambyz. Degenmen «bitispes qas dúshpandarymyzgha» shekten shyqqan әleumettik qiyanat jasalyp, asqan meyirimsizdikpen qoghamnan kýshtep alastatylyp, sonshalyqty imansyz qan qaqsatudyng erteli kesh obal sauaby baryn qúdyretti bir kýsh ishtey týisindiretin di. Bir mening ghana emes, basqalardyng da tap sonday ayaushylyq sezim kýiining bas asau jeteginde jýrgenine zәredey shýbәm bolmaytyn. Sodan da bolar keybir esti derlik qara siraqtar olardy jón-josyqsyz kelemejdeuden, mәn-maghynasyz keketuden boylaryn aulaqtau ústaytyn dy...

Ýige enteley kirgen betimde úzynnan úzyn jayylghan asta-tók dastarhandaghy nangha qolymdy ónmendey sozdym. Sol sәtte kóz aldym qarauytyp, shyr ainalghan sharayna dýnie astan-kesten dóngelenip jýre berdi: kózi aqiyp, tisi aqsiyp qayyng qabyghyn jantalasa kemirgen shermendeler, aza boyyng qaza bolar ýreyli dauysymen yshqyna jantәsilim etken beykýnә jandar, qan qúsyp topalang tiygendey súlap jatqan ash-jalanash shúbyryndylar... Keudemdi zapyran qysyp, kózime ystyq jas ýiirildi. Tamyrdaghy qanym múzdap qalghanday boldy.

Ádette aqjarqyn sheshem bir mysqy zil-batpany joq búrtighan kýiinde «Aynalyp qana keteyin, altynym au, saghan taghar tittey de kinәm joq, qansha aitsam da shaqshaday basyna bir mysqyl aqyl kirer emes, bir qúlaghynnan kirip, bir qúlaghynnan shyghyp jatqany sendey aqpaqúlaqtyn» dep keyiytin di maghan. Tap qazir de sol ýirenshikti aiqayyna basyp, «toyynayyn degen ekensinder, «semizdikti qoy ghana kóteredi...» dep әdepki maqamyna kóshken di.

Anyghy, toyynghan bir men ghana emes siyaqty edim. Qashanda aqyl pen parasatqa, kisik pen qayyrymgha shaqyratyn sheshemning sol bir qiquy kishi bauyryma da qatysty bolatyn.

- Áy, jýgirmekter ai, taza toyynayyn degen ekensinder! O zaman da bú zaman, «kóje ishpeymiz, kartop jemeymiz» dep kekireyetindi shygharularyna jón bolsyn! Shel basqan kózderindi ashyp jan-jaqtaryna dúrystap qarasandarshy, kóshe kósheni kezgen ash-jalanash shúbyryndy tilenshiler bir tilim qara nangha zar bolyp qan qúsyp jatsa...

«Ananas je, shil etin shayna tamsana, Opasyz burjuy, tal qarmay almay, Ketpeksing sen de qayrangha» degen taqpaq oqyghanym bar dy. Dese de men birden ashtyq jariyalap, tamaqtan týbegeyli bas tartu syndy jýrek jútqan nar tәuekelge bel baylap bara alamady. Kóz aldymda ashtyqtan búratylghan mýskinderding súryqsyz túrpattary kese kóldenendep túryp alghanymen, kýndelikti asta-tók as-auqatpen tynqiya toyatyn qara basymnyng dәmdi de shúrayly taghamdardan birden bas tarta almaghany shyndyq. Ózimshe tamaqtanudan búldana bas tartqanday synay tanytpaq niyette bolsam da, sheshemning qas-qabaghyna qaraugha mәjbýrmin. Kim bilgen, sodan da bolar búdan keyingi kýndelikti auqattanuym әdepki qalpymen dóngelenip jýre bergeni...

Mine, mening almaghayyp dәuirmen túspa-tús kelgen balalyq shaq ómirimdegi jan әlemimdi tenizdey tolqytqan joyqyn tebirenis pen ghalamat tolghanys sol bir tosyn oqighadan bastalghan-dy...

Meninshe, ar-ojdan syndy asa qasiyetti asyl sezim ash qúrsaq adamdargha qaraghanda qaryny toq, kóilegi kók qayghy-múnsyz jandardyng túla boyynda erekshe bolmystaghy jaryq núrymen barynsha ap anyq sәulelenip túratyn tәrizdi. Ash ózegin jalghar bir tilim qara nan men qara su ýshin baryn salyp jantalasqan jansebil gharipting jeke basynyng qamyn kóbirek kýittep, aqylgha yryq bermes ózimshildikke úrynuy tabighy zandylyq ta bolar. Qalay degenmen de toq adamnyng jan-jaghyna alansyz kóz salyp, joqshylyq pen tapshylyq qysqan qaymana mýskinderding hal-jaghdayyna qam kónilmen qarau, qayyrym-yqsanmen qol úshyn beru mýmkindigi sheksiz bolyp kórinedi.

Molynan jayylghan asta-tók dastarhannan túrar túrmas betimde sanamdy joyqyn bir oy tilgilep ótkendey kórindi. «Vokzal alanyndaghy ynyrshaghy shyqqan sherli jandardyng osynshama qarghys atqyr zaualgha úshyrauy... myna qayyrymy joq qamsyz qara siraqtyn... «bóle jemey, óle jegen» astamshyl qaraulyghynyng auyr saldary emes pe eken» degen janymdy jegidey jegen qalyng oilar maza bermey aq qoyghany.

«Qayyng qabyghyn kemirip, qan qúsyp jatqan ash-jalanash mýskinder sovet ókimetining bir kezdegi úzaq jyldar boyy ólispey berispegen ata jaulary ekeni әmbege ayan! Sen bolsang osynau qylday raqymy joq qayyrymsyz qas dúshpandarymyzgha ayaushylyq sezimindi bildirudesin...». «Eger jau berilmese... ony túp-túqiyanymen týpkilikti qúrtyp, zәuzat-júraghatymen birjolata joymaq bolar!». Al sol asa qayyrymsyz qataldyqpen «qúrtyp-joydyn» qúiqa shymyrlatar úr da jyq joyqyn nauqandar barysy kózi shatynaghan bas sýiek, tisteri aqsiyp auzynan jyny aqqan júmyr basty pendening jazyqsyz tógilgen qany, naqaqtan naqaq aqqan kóz jasymen suarylyp jatqan bolsa she? IYә, kózding jasy qan sorghalar óksikti shyndyqpen betpe-bet kelip, shimirkpesten tike qaraugha dәting jetpesten jýreging syzdary anyq.

Ishtegi syryn aqtara bermeytin tomagha túiyq minezdi әkem asa bir sabyrly qalpynda birde ashtyqtan barsha túrghandary, tipten bile bilseniz emshektegi balasyna deyin qynaday qyrylyp qalghan tútas aimaqtardyng bar ekenin kýiine aitqany bar... Áriyne úyattan taza bezingen imansyz tas jýrek, ar-újdannan maqúrym dinsiz hayuannyng naq ózi bolmasang olargha qarata «Eger jau berilmese...» dep zәrindi tógip zildene ghaybattap, jón josyqsyz әkirendep ses kórsete almaysyng ghoy...

IYә, men ne iship, ne jeymin dep bas qatyryp, baltyr syzdamaytyn asta-tók molshylyqqa malynghan mamyrajay kýidegi qam-qaraketsiz ómirine shýkirshilikpen qaraytyn qayghysyz jannyng biri edim. Asyly, toqshylyqtyng buyna mastanghan myna mening alansyz iship-jep, ayaqtay qarynymdy tynqita toydyruym...iyә, iyә... bile bilseniz kem degende ash-jalanash júmyr basty bes beybaqty ólim tyrnaghynan alyp qalugha jarar edi au!!!. As iship, ayaq bosatqangha mәz bolghan myna paqyrynyz osy uaqytqa deyin arystay bes adamdy ajal aranynan arashalap qalugha esh әreket pen pәrmen jasamay, olardyng esil ómirlerin óshirumen bolypty ghoy... Qylday jazyghy joq nebir ayauly da asyl jandardyng qansha basyn júttym eken desenizshi? Tek sheshilmegen júmbaq týiini mynaghan sayatynday. Ajal qúshyp jer jastanyp jatqandar – bitispes qas dúshpanymyz qatarynan ba әlde mәngilikke beymәlim bolyp qalghan janyma jaqyn tútar janashyr jora-joldas pen sertke adal dostar sanatynan ba eken?...

«Olar bizding bitispes ata jauymyz, qas dúshpanymyz. Sondyqtan olargha eshqanday da ayaushylyq, keshirim bolmaugha tiyis» dep óneshimiz ýzile jer men kókti dabyrlata aiqaylap ólermendene úrandap jýrgenimiz mynau. Olardyng bizderge sonshalyqty jekkórinishpen órshilene kektenetin kýiden ketkenderi qashan!? «Qas dúshpanymyzdyng naq ózi» dep tayly túyaghymyz qalmastan órekpip jýrgenderimiz qayyng qabyghyn kemirip, ólmesting kýnin kórip jýrgen anau bir ash ózek mýskinder me? IYә, kezinde anau aitqanday ólispey berispegen kýmәnsiz jauymyz bolghan da shyghar. Alayda tap qazir ashtyqtan әbden tityqtaghan, tipten óleusiregen dauysyn shygharugha dәrmensiz halde qan jútqan beysharalardyng qastyq pen dúshpandyq turaly oilaugha múrshalary kele qoyar ma eken desenizshi...

Shaqshaday basymdy jan jabyrqatar túmandy oilar qanshalyqty túmshalasa da týski asymdy eshkimmen bólispesten bir ózim sonshalyqty qúnygha iship-jep tauysqanym ai... Ol az deseniz kýnine ýsh mezgil tynqiya toyyp tamaqtanatynym taghy bar...

Qalyng úiqy qúshaghynda qamsyz jatqan men birde tangha jaqyn oqystan oyanyp kettim. Dese de qorqynyshty da ýreyli týsten shoshyp oyanbaghanym aiqyn.

Sonadaydan stansiya manyndaghy shoyyn joldardy oraghyta ótken paravoz ýni emis-emis estiledi. Kóktem shygha erte kelgen sary shymshyqtar jóke aghashtaryna qonaqtauda. Búlbúl qústay qúiqyljyta tógiltuge qarymy jetpese de songhy kýshin salyp ózinshe tyryshtanyp jatqan qaratorghaydyng tolassyz tirshiligi de tabighatqa sәn bergendey. Qalyng aghashy kóz túndyrar orman jaqtan kókek qús óz atyn shaqyrady. «Kókek, kókek, au kókek! Myna aldynyzdaghy qara siraq paqyrynyzdyng peshenesine qansha jyl ómir sýru jazylghanyn bilse bolar ma eken?». Kókek dauysy da barynsha siyrey týskendey me...

Múnyng bәri beydaua ómirding qatygez shyrmauyna matalghan beyuaq mekennen sәl ghana jyraqtau jerde bolyp jatqan jangha jayly tolassyz tabighat tirshiligining әsem ýilesimdegi qaytalanbas toghysy ispettes edi. Tәtti úiqymnyng kenetten shyrt ýzilgen sol bir ghajayyp sәtterinde mynau jaryq dýniyede Volodika Tenkov siyaqty júmyr basty pendening jer basyp jýrgenine tura on jyl bolghanyna shattana quanghanym-ay sonda. Bile bilseniz, kýn shuaghyn tókken núrly ómirinde jer basyp jýrgeninning ózi keremet baqyt emes pe!

«Kókek! Au, kókek, men qansha jyl ghúmyr sýrmekpin?... Ku-ku! Ku-ku! Ku-ku!..». Aty joq qús ta sonshalyqty bir shýlen taratqanday sheksiz jomart edi-au...

Osy mezette kóshemizding sonau bir qiyandaghy shetinen adam jany shoshyrlyq joyqyn dybys dalany janghyrtyp jatty. Qalyng úiqy qúshaghynda qam-qareketsiz mýlgigen auyl tynyshtyghyn búza-jara tozyghy jetken arba ýnining ýreyli dybysy jer jarar sústy ýreyin tókken qalpynda jaqyndap ta qaldy. Tang atar atpastan jau shapqanday suyt jýrisimen attandap jorta asyqqan kim boldy eken? Aryq-túraq atyn janúshyra qamshynyng astyna alyp tópeletken qalpynda ezeurey qayda asyqty desenizshi?

Kenetten súrapyl da joyqyn oidan esimdi birden jinap alghanday boldym. IYә, endigi beymәlim júmbaq ispettes isting barysy aiqyn әri týsinikti bolghanday! IYә, tang atar atpastan stansiyagha atoylap keletin janalghysh poezd turaly barsha túrghyndar tolyghymen qúlaghdar bolatyn-dy. Ol az deseniz sol poezben jaghalasa jarmasa tozyghy shyqqan arbasymen kolhoz arbakeshi Abram aqsaqal da «ólekselerdi jinaugha» asygha-aptygha shal qúiryghyna qamshysyn basuda.

Vokzal manyndaghy qayyndy alanqaygha at tizginin tartqan Abram әr jerde qaz qatar úzyn-yrgha súlap jatqan beybaqtardyng tiri ne óli ekenine kózin tolyghymen jetkizu ýshin qolyndaghy qamshysymen bolar bolmas núqyp- núqyp qoyatyn dy. Jany shyghar shyqpas jatqan jansebilderine jón-josyqsyz shýilige tiyispeytin, al baqilyq bolghandaryn esh asyqpastan arbasyna taza bir otqa jaghar bórenedey qaz qatar qalap artatyn dy.

Shayqalaqtaghan arba donghalaqtarynyng ýreyli shiqyly úiqydaghy auyldyng esin jighyzghanday. Jan alghysh arba dausy jym-jyrt tirshilikting shyrqyn búzyp, ómir tynysyn taryltyp jibergeni sonshalyqty – kókte úshqan qústyng dausyn estuding ózine zar bolghandaysyn. Tap sol mezette qalypty tynyshtyq ýilesiminen de maza ketkendey... «Kókek! Au, kókek, aitsanshy endi! Myna aldynyzdaghy paqyrynyzdyng peshenesine jaratushymyz qansha jyl jer basyp jýrudi nәsip etken eken...». Taza pendeshilik menmendikke salynyp, sonyng anyq-qanyghyn bilmekke sonshalyqty ynta-shyntammen degbirsizdenuimning qanshalyqty qajettiligi bar eken desenizshi? Mynau jauar búlttay týnergen qara týnek meyirimsiz әlemde úzaq jyl ghúmyr keshuinning anau aitqanday rәuishti mәn-maghynasy bola qoyar eken? Tipten enseng eziler múnartqan kýnderi úzaq ómir sýruge degen qúlshynysym sheksiz әri bek ghajayyp bolatyn dep nyq senimmen aita alamyn ba desenizshi?!

Oqystan jaughan ala qúiyn nóserletken jauynday shatyr ishinen tosynnan úshyp shyqqan torghaylaryng al kep tópep bersin. Qatyn-qalashtyng oibaylaghan dauysy jer kókti basyp, qúlaghyndy kernegendey boldy.

- Ýy shatyrlaryn jóndeymiz! Aghash kesip, otyn dayyndaymyz! Qora-qopsyny kýl-qoqystan tazalaymyz! Kez kelgen júmys týrlerin atqaramyz! – dep gýrildegen juan dauys japandy janghyrtty.

Búlar arqa eti arsha, borbay etin borsha bolyp kýndelikti nәpaqalaryn tyryshtana tauyp jýrgen әkeli balaly jer audarylyp kelgen jandar bolatyn. Bizding әr kýngi atar tanymyzdyng mazasyz tynys-tirshiligi olardyng «kýl-qoqys tazartamyz» degen ólermendene shyqqan jan aiqaylarynan bastalatyn-dy.

IYә, osynday jan qúlazytar súryqsyz kýnderding birinde «týski asymdy bir tilim qara nan men qara sugha múqtaj beybaqtarmen mindetti týrde bólisuim kerek» degen tastýiin sheshimge keldim. Oghan óz ózimdi kýshtep mindettegendey boyymdaghy bar jigerimdi janyp, namysymdy qayray týstim. «Naghyz azamatqa tәn óte oryndy batyl sheshim delik. Alayda bir ýzim nandy kimmen, qanday adammen bólispekpin» degen qalyng oy mazamdy alumen boldy... «Ashtyqtan jýdep-jadaghan en, eng degen ash qúrsaq mýskininiz naghyz qas jauymyzdyng naq ózi bolghan kýnning ózinde... olardy bóle-jarmastan ishken-jegen taghamdarymmen mindetti týrde shama sharqymsha bólisuim kerek» degen kýrmeuli oy sanamnan shyqpay qoyghany... Al sol ólim halindegi eng ashyqqan mýskindi qaptaghan jýdeu jadau, ash aryq qalyng nópir ishinen qalay ajyratyp almaqpyn? Ashtyq aranyna jútylugha shaq qalghan qaymana pendening atyn atap, týsin qalay týstemekpin? Bir qaraghanda búnyng ózi jan qinalarlyqtay asa qiyn sharua emestey bolyp kórinetin di.

«Anau bir ýrey tudyrar qayyndy alangha tezirek jetip, alghash kezdesken beybaqqa oilanbastan aq ózek jalghar azyn aulaq azyqpen der kezinde jәrdemdeskenim jón bolar au». Osynday talmauyt mәselede qatelesuim yaky tipten jaza basuyma bolmaytynyn barynsha pysyqtap, onyng mindetti týrde qaltqysyz oryndalu qajettiligin  ishtey kesimdi ýkimdey qabyldadym. Óitkeni ondaghylardyng barlyghy derlik basy býtin en, en.. ash aryq ólim auzyndaghy qorghansyz qaymana jandar ghoy. IYә, iyә, basqasha boluy da mýmkin emes tin?!. Solardyng biri bolmasa birine shama-sharqymsha kómek qolyn sozghanymmen, qayyr-yqsangha zәru ózge de mýsәpirlerdi taza eskerusiz qaldyrghanyma jol bolsyn! Sonda bir beybaqty barmaqtay baqqa bólegenimmen, qalghan on mýskinge bir mysqyl qayyr-shapaghytym tiymese ne bolghany? Kisiligim qayda? Onsyz da osynau beydaua ómirde qasiret torlaghan kónilderine qayau týsirip almaymyn ba? «Aqyl altau, oy jeteu» bolghan sana sorabym janymdy jegidey jeumen boldy. Asyly búl jerde pendelik ókpe-renish turaly sóz qozghaudyng ózi mýmkin emestigin, tipten óktem de ýstem qiyanatpen jón josyqsyz jәbirlenuding qúny eshnәrsemen ólshenbeytinin siz bilseniz ghoy?! Onyng qúny... ashtyq pen joqshylyqtyng qandy auzy ayausyz jalmaghan it ólim bolmaq!!! Bile bilseniz ajal alqymnan alghan ash-jalanash mýskinderdi...iyә, iyә, tap sol janalghysh Ázireyildey bolghan atqosshy Abram shal arbasyna aram qatqan malsha qaz qatar tiyep әketpekshi ghoy.

Qajetti kómekke asa zәru ash aryq shúbyryndylar sening tek qana meyir shuaghyn tókken kónil qoshynnyng qalauymen basy býtin kelise qoyar ma eken desenizshi?

Áriyne ol kezdegi mening balausa balghyn oilau mashyghym baqanday 36 jyl әp sәtte zulap óte shyqqan qazirgi aqyl toqtatqan kezimdegidey ótken kýnderding búlynghyr elesin beyneli sózben kelistire otyryp aq qaghazdyng betine shashauyn ketirmesten móldirete týsirerdey órede emes tin. Tas bauyr qoghamnan zorlyq-zombylyqpen kýshtep alastalghan jandargha kómek qolyn sozuda sol kezderi maghan saliqaly oilanu, parasatpen tolghanu qasiyetteri tәn edi desem shyndyqqa qiyanat jasaghan bolar edim. Dúrysy ózim kózimmen  kórip, jan tәnimmen sezingen júmyr basty ash jalanash pendelerge tóngen qauip-qaterdi tek tórt ayaqty hayuandarsha tabighy týisikpen úghynu ghana tәn edi. Sodan da bolar bir ýzim qara nangha asa múqtaj mýskinderge qal qadirimshe jәrdemdesuim júmbaq kýide jýzege asuy kerektigin ishtey týisingendey boldym. Olargha qolymnan kelgenshe úsynatyn azyn aulaq azyq týlikti sham sharqymsha jinastyru barysyn qulyghyna qúryq boylamaytyn әkki úry-qaralarday jýz ret piship, bir ret kesetindey terennen oilastyru kerektigin  úghynghanday edim. Sóitip kómekke múqtaj jandargha úsynar ózek jalghar tamaqty barynsha qúpiya týrde jinastyryp, kýn ilgeri qamdanyp otyruym sauapty is bolmaq degen sheshimge keldim.

Ádette dastarhangha jayylghan tanertengilik asty jau qughanday apyl-ghúpyl asygha jәukemdeuge beyimdeu bolatynmyn. Búl joly sol qalpymnan bas tartyp, búiyrghan dәmdi asyqpastan «siniruge» kiristim. Ol óz «nәtiyjesin» berdi de. Sodan ýnemdelgen ýsh tilim nan, qaghazgha býktelgen tary botqasyn jәne shaqpa qant kesegin jalma jan qaltama sýngitip ýlgerdim. Tapa tal týste úrlyqqa attanghan anghal janday nar tәuekel iske belimdi bekem buyp, asygha-aptygha qúnjyng qaghyp ýiden atyp shyqtym. Basty maqsatym kóshe kósheni kezip jýrgen aq taban shúbyryndy ash-jalanash beybaqtardy qútqaru edi.

Á degende aq qanghalaqtap jýrgen synyptasym Pashka Bykovty jolyqtyrmasym bar ma?! Bir kóshe túrghyndary bola túra bir birimizge keremettey aqjarqyn dostyq peyil tanyta qoymaytynbyz. Sodan da bolar oqystan shekisip qaludan qashqaqtaytynbyz. Jýdeu-jadau Pashkanyng qúdaydyng qútty kýni ýnemi ash qúrsaq jýretinen jaqsy biletinmin. Joqshylyq túralatqan Bykovtar otbasynda úlarday shulaghan baqanday jeti jan bar. Olardyng bәri derlik temir jolda tirkeushi bolyp júmys isteytin әkelerine auyzdaryn ashyp, júmys kartochkasyna beriletin azyn-aulaq tamaqpen ólmesting kýnin kóretin-di. Alayda mening tap sol Pashkamen bir tilim nanymdy bólisuge zauqym esh soqpady. Óitkeni ol mening túnyq túma kónil payymymdaghy en, en... ash qúrsaq mýskinning naqy ózi emestey bolyp kórindi.

Jolshybay orman jiyegindegi shóp-shalam, qabyq-janqalardy terip, olardy keptirip te qaqtyryp, qaynatyp ta búqtyryp talghajau etip jankeshtilik tanytyp jýrgen kezbe kempir Obnoskovany keziktirdim. Osynday jalghyz basty ólmeli kempirlerding bәri bayaghyda aq tyrapay asqan... Oghan esh qaraylamastan әri bir tilim nan tatyrmastan әri qaray jýre berdim.

Qasymnan kýs-kýs siraghyna kir-kir jippen shimaylay baylanghan galoshyn ilgen Boris Isaakovich Ziliberbruner ilmiygen qalpynda sýiretile ótti. Búl mýsәpirdi sәl de bolsa erterek úshyrastyrghanymda mýmkin mening týsinigimdegi en, en... ash adam osy bolar degen baylamgha keler me edim, kim bilgen? Kýni keshe ghana qu sýiegin әzer sýirep, ashana aldynda ótken-ketkennen qayyr-sadaqa súrap jalbyrynyp jýrgen ol jankeshtiligining arqasynda jaghdayyn azdap jaqsartyp aldy. Symnan balyq aulaytyn ilgek jasap ólmeli tirshiligine qan jýgirtip jantalasuda. Tәuba, ilgek óteuine tauyq júmyrtqasyn úsynghandar da barshylyq eken.

Jýikem taza syr bere bastaghan kezde әiteuir kózinen jasy sorghalap, ondy-soldy sendelip jýrgen bir beybaqty jolyqtyrdym au, әiteuir. Basyna zaporojelik kazak malaqayyn ilgen keng jauyryndy ol jýrgen sayyn entige tәltirektep, shatqayaqtaghan ayaghyn әzer basady. Mýmkin ol mening ala qúiyn kónilimmen ýzdiksiz alasúra izdep, jedel kómek qolyn úsynsam degen en, eng ash-jalanash qan qúsqan adamym emes te shyghar...Kim bilgen kýn úzaq sonar sendele jýrip sandaluym osylay jalghasa berer me edi... Mine, joyqyn ashtyqtan әbden tityqtap taza jýdep-jadaghan júlym-júlym ólmeli bir mýskindi jolyqtyrdym – au aqyry.

- Aghatay...

Ol auyr kýrsingen kýiinde ónmeninnen óter ótkir kózin súqtana qaday shatqayaqtana toqtady. Isingen súp-súr betterding úsqynsyz siqy adam balasyn shoshytyp, qúiqasyn shymyrlatady. Onyng qan-sólsiz tilim tilimi shyqqan betinen qorqynyshtyn, ýmittin, kýdikting eshqanday nyshanyn anghara almaysyz...

Beyne bir jar astynan jau qughanday jalma jan qaltama qolymdy sýngitip jiberdim de bir tilim nandy alyp shyqtym. Kókten shúgha jaughanday tosyn jarylqaudyng tylsym qúdyretti kýshinen taza esengiregendey bolghan ol jansyzdana bastaghan kýs-kýs taramys qolymen úsynylghan nandy asyp-saspastan aldy.

- Rahmet, qaraghym, órkening óssin, qúdaydan qaytsyn – dedi ol asa bir sabyrly ústamdylyq tanytyp.

Onyng syr aldyrmas syrbaz minezi meni ózine eriksiz matap alghany sonshalyq, jan dәrmen asygha aptygha barlyq tamaqty onyng aldyna jayyp salghanym.

- Erten...Qayyndy alanqaygha...talghajau eter azyn-aulaq tamaq bolsa mindetti týrde ala kelermin... dep mingirlegen dauysymmen tauday uәdemdi ýiip tóktim de aldy-artyma qaramastan beze jóneldim. Tap sol sәtte qarystay boyym qaltama tyghyndalghan az kem taghamdardy ash aryq beybaqqa bergen sәtte qalay jenildegendey bolsa, jan dýniyem alapat kýshtey kernegen ar-újdannyng zil batpan jýginen arylghanday erekshe kýige bólenip sala bergeni...

Sol bir esten ketpes shuaqty kýni ózimdi baqyt besiginde terbelgen erekshe kónil-kýidegi jan retinde sezindim. Ar azaby sergeldeninen búlqynghan beymaza jan әlemimning asau tolqyny tynshyqqanday boldy...

...Búl jolghy joryghyma ala shyqqan azyq-týlik «qorym» barynsha qomaqtylau edi. Segiz tilim nan, eki kesek et, búqtyrylghan kartop degendey. Ras, olardy mashaqaty kóp týrli-týrli joldarmen, әdis ailamenen «oljalaghanym» da bar. Birin sheshemning kózin ala mol dastarhannyng shetinen bayqatpay jymqyrsam, endi birin auzymnan jyryp sary mayday saqtaghan bolatynmyn.

Qoyny qonyshyma asa múqiyat kýide tyghyndalghan taghamdardy zor medeu tútyp, ýirenshikti bolghan alanqaygha jýregim alabúrta entige jettim. Toqtap ýlgergenim sol edi, ózime jýzi beytanys úzyn túra jannyng tesireye qaraghanyn sezgendey edim.

- Aynalayyn, qúlynym, qúlynshaghym sol! Aldyndaghy qúlaq kesti qúlyna altyn uaqytyndy az da bolsa bóluindi qiylyp súraymyn!

Osynau jangha jayly bolghanymen, qúlaqqa týrpidey tiyer oghashtau sózder maghan qarata aitylyp jatty...

Jol boyyn kese-kóldenendey býiim júrtqa Otryjka atymen mәlim tilenshi әiel asa bir jalynyshty ýnimen qayyr-sadaqa súrap túr. Ol ashtyq tityghyna jetip arsa-arsasy shyqan qu sýiek, aurudan jýdep-jadaghan shor ayaqtar qatarynan emes-tin. Anyghy dauasyz beymәlim dertke shaldyghyp, jarymjan bolyp qalghan kóp gharipting biri dersin. Onyng shaqshaday basy qúnysqan ýlkendeu denesimen esh ýilespeytindey bolyp kórinedi.

-  Qaraghym, altynym menin, myna mendey myjyrayghan mýsәpirge kóz qiyghyndy dúrystap salshy. Búryn-sondy tap osynday beyshara kýige týsken jarymjan gharipti kórip pe ediniz? – dedi asa bir jalynyshty dausymen.

Ol maghan qaray ónmendey týskende shoq basqanday yrshyp týstim.

- Men auru-syrqau qajytqan, tórinen kóri jaqyn qorghansyz jannyng birimin, ýiimde jan degende jalghyz úlym bar... Tar qúrsaghymdy jaryp shyqqan ayauly perzentime degen sheksiz analyq sýiispenshilikting búlqynghan sezim kýshi kez kelgen qúrbandyqqa barugha iytermeleydi eken. «Shyqpa janym shyqpa» dep kózinen jas emes, qan aghyp jýrgen myna bizderding nannyng dәmin sezinuden qalghany qashan! Ólerdegi jan sózimdi aityp, sonshalyqty qiylyp súraytynymyz da sol bir tilim nan ghana ghoy, qaraghym! Ony ózing de esh aitqyzbay aq sezip túrghan bolarsyn...

Ana bir «qu sýiek» pen «shor ayaqtargha» dep tyqqan-tayanghan azyn aulaq nannyng baryn myna gharip qaydan bilip qoydy degen kýmәndi oiymdy san saqqa jýgirtip, esengirep qalghanym ai. «Áytse de búl jәitting shet jaghasyn biletin әri meni taghatsyzdana kýtip jatqan jansebil beybaqtyng beymәlim Otryjkagha ishki syryn jayyp salmasy anyq qoy» dep óz ózimdi júbatqanday boldym.

-  Bet jýzinnen ar-úyaty tógilgen aq jarqyn minezdi meyirban bala ekensin, ainaldym! Ómir boyy basymdy iyip, qúlaq kesti qúlyng bolyp ótuge әzirmin! Tek bir tilim nan bolsa jetip jatyr... Basqa eshnәrsening de qajeti joq...

Myna jel aidaghan qanbaqtay qanghyghan ash-aryq keyuananyz mende ózek jalghar nannyng baryn qaydan ghana bile qoydy eken degen oy maza bermey-aq qoyghany... Mýmkin nannyng әudem jerding ózinen-aq múryn jarar erekshe qosh iyisinen be? Álde ashtyq alqymynan alghan beybaqtyng qaytsem aman qalamyn degen jankeshtiliginen tughan ólermendigi me?

Tap sol mezette bir men emes, jýreginde meyirim oty óshpegen ózge de qayyrymdy jandardyng jer audarylyp kelgen jazyqsyz beybaqtardyng auzyna qal qadirinshe su tamyzyp, bir tilim qara nandy riyasyz kónilmen úsynsam degen iygi de izgi niyetteri bolghanyn tolyq týsinbegen bolatynmyn...

Otryjkanyng sol bir jýrek syzdatar jalynyshty ótinishin eskerusiz qaldyru taza adamgershilikke jatpas ta edi. Tek búqtyrylghan kartop pen bir ýzim nandy qaldyryp, qalghan tamaqtyng bәrin onyng qolyna basy býtin ústata saldym.

- Men basqalargha da uәde berip qoyyp edim dedim mingirlep ....

Alayda ebil debil eniregen Otryjka bolsa kartop salynghan ydystan ótkir kózin esh almastan:

- Sen bilseng ghoy...Biz týp túqiynymyzben túzday qúryp baramyz! Tigerge túyaghymyz qalmastan taza joyylyp bituge tayandyq! Jan degende jalghyz úlymmen adam aitqysyz auyr kýige týsip, toz-tozymyz shyqqaly qashan!

Say sýiegindi syrqyratar súrapyl sózderden song oghan búqtyrylghan kartopty da esh oilanbastan úsyndym. Ony toz tozy shyqqan eski-qúsqy kiyimine jalma jan súgha salysymen qolymda qalghan songhy bir ýzim nannan kózin almastan súqtana qaraghany. – Shirkin-ay, «úrysta túrys joq» dey me, qalay ózi, ólsem de bir biylep óleyinshi! – dep tәltirektegen qalpynda ayaghyn sýirelep alystay berdi...

Qolymda qalghan jarym nannan kózimdi alar almastan qazyqtay qatqan qalpymda úzaqtan úzaq túrdym. Nan tilimi de asa mardymsyz bolatyn... Kýni keshe uәdeme ilanghan ash-jalanash beybaqtyng kýn úzaq meni taghatsyzdana tosatynyn oilaghanda qara terge malynyp kettim. Endi mine oghan bar bolghany bir tilim nan ghana úsynyp, taza masqara bolmaqpyn ba? Odan da úyatqa qalmaghanym jón bolar!...

Ózek órter kýiinishten te be әlde tap sol sәtte aranymnyng alabóten ashylghanynan ba qolymdaghy nandy ashqaraqtana qarbyta asaghanym... Kenetten nannyng sonday bir til ýiirerlik asa ghajayyp dәmi jәne de...u qosylghan ashy kermektey uytty әseri túla boyymdy shymyrlatyp jibergeni. Búdan song kýn úzaqqa seng soqqanday jaysyz kýide del-sal bolyp túnjyrap jýrdim. «Tek qana ash-jalanash adamgha tiyesili altyngha bergisiz napaqasyn qalay ghana auzynan jyryp alugha dәttim jetti? Sonshalyqty qaraulyqpen óneshimnen ótkizuge dәtim bardy eken degen» degen qalyng oy sanamdy tilgiley jóneldi...

Tanertengilik úiqydan túrar túrmastan terezege telmire kóz salghanymda... denemning suyq su qúighanday múzdap sala bergeni. Ýy aldynda ózime etene tanys әbden ashyqqan әne bir ólermen tilenshi qalt-qúlt etip túrghan dy...

Bir jútym asqa zәru ash-jalanash mýskin tannyng atysy, kýnning batysy, kerek deseniz birneshe kýn qatarynan aqtyq demi tausylghansha qaqqan qazyqtay esh tapjylmastan túra bermek. Ol esh kýmәn tudyrmasa kerek ti. Barar jeri, basar tauy qalmaghan mýskinder asyqqanymen qayda barmaq? Bile bilseniz, sabyr saqtap miz baqpastan úzaq sonar shydamdylyq tanytudyng óteui saf altyngha bergisiz bir tilim qara nan bolmaq qoy!!!

Anamnyng ýiden syrtqa shyghuyn taghatsyzdana kýtip, kezekti bir qolayly sәtte jalma jan as ýige túra úmtyldym. Taba nannan barynsha molyraq kertip alyp, birneshe kartopty qaltama asyghys-ýsigis toghyta sala syrtqa jýgire jóneldim...

Ýstime jelbegey jamylghan keng qoltyq shekpenning qaltasy da sonshalyqty syiymdy bolatyn. Oghan bizing berekeli otbasymyzdyng bar jighan-tergen ne bir tәtti taghamdary, azyq-týligi tútasymen siyp keterdey edi.

- Áy, balam au, sayqal әielding auzynan shyqqan mәn-maghynasyz sózderine riyasyz kónilmen әste sene bermeu kerek siyaqty, bile bilseng ol tigerge túyaghy joq, tilimen oraq orghan naghyz ekijýzdi naysaptyng naq ózi ghoy.

Onyng býkpesiz aitylghan aq adal sózderine onsyz da ilanghanday edim. – Otryjkanyng qalay degenmen meni aldap týsirgeni ayan, alayda janyndy týrshiktirer taza mýsәpirlik keyiptegi oghan qol úshyn sozbay túruyng әste mýmkin emes ti.

- Búl dosyng týgil qas dúshpanyna tilemeytin alasapyran zaman boldy ghoy, úlym. O zaman da bú zaman jaratqannyng aq ólimine de tilenetin boldyq qoy...Áy, qily kezen-ay, beyuaq uaqyt-ay... – degen ol qarlygha demin alyp, jol jiyegimen ayaghyn sýirete jylystay berdi...

- Áy, qily kezen-ay, qily dәuir-ay...

Jan әlemimdi ayazday qaryghan astan-kesten oidan aryla almaghan del-sal kýiimde ýige bet búrghanym sol edi, oqystan shoshyna yrshyp týskenim. Shashyn taza taqyrlatyp alghan bet jýzi jadau әkemning aldymnan kóse kóldeneng shygha kelgeni.

Maghan qaray birer qadam adymdap, alystan kózin almastan bayau ghana ýn qatty:

- Úlym au, oghan qolyndaghy nanynnan bir ýzim bolsa da bere aldyng ba, qaytting ózi?

- IYә, iyә, qolymdaghy baryn bergenim ras.

Ákem kózin taghy da alysqa qadady...

Mening asqar tauday әkeme degen perzenttik sýiipenshiligim alabótten bolatyn. Sondyqtan әkemdi әrkez jәne әrqashan erekshe sezimde maqtan tútatynmyn!

Býginderi úly revolusiya, azamat soghysy jayynda ne bir әsem de әserli ólender aitylyp, ghajayyp ta siqyrly ertegiler shygharyluda. Asyly, sol ólenderding bәri derlik mening asyl әkeme arnalyp shygharylsa kerek!

Ol qandy qol patsha biyligi ýshin mәn maghynasyz soghysudan bas tartqan alghashqy soldattardyng qatarynan, halqyn satyp patshagha jaghynghan shenqúmar sodyr ofiyserlerdi tútqyngha alghan soldattardyng birinen.

Ákeme Fin vokzalynda Leninning ot jalyndy qúrysh sózderin tyndap, onyng tas mýsin jansyz eskertkishin emes, bronevik ýstinde qasqayyp túryp sóilegen ór túlghasyn kóru jazypty.

Azamat soghysy jyldarynda 416 revpolkta komissar bolghan әkemning moynynda Kolchak әskerimen bolghan úrystan qalghan oq jaryqshasynyng tyrtyghy bar. Eren erligi baghalanyp, baghaly syilyq retinde atauly kýmis saghat ta berilipti. Sol altyngha bergisiz saghat keyinnen qoldy boldy, alayda ony óz qolymmen ústau baqytyna ie bolghanym bar. Kýmispen kómkerilgen qaqpaghandaghy «Revolusiya jaularyna qarsy jýrgizilgen qajyrly kýreste qaysarlyq kórsetken batyrlyq eren erligi ýshin» degen jazudy maqtanysh sezimmen maghmúrlana oqyghan bolatynmyn.

Mening bolmysy býtindey bólek jaratylghan әkeme degen perzenttik qúrmetim alabóten sheksiz di. Onyng tas týiin qalyptaghy keypinen key-keyde óz ózimnen ýreylene seskenetinim de bar. Mine, qazir de sәl ýnsizdikten song «Barsha sanaly ghúmyrymdy revolusiya jaularymen ayausyz kýresuge arnaumen kelem, al sen bolsang jarly-jaqybay, kedey-kepshikti qúlsha janshyp kelgen olargha aq adal asyndy auzynnan jyryp berip, tayly tayaghyn qaldyrmastan jarylqamaqsyng ghoy. Áy, Volodika úlym-ay, osy sen taza satqyndyq jasap, birynghay opasyz ospadarlyqqa salynyp otyrghan joqsyng ba?» dep kesip aitar degen kýdik te kese kóldenendep túryp alghany. Alayda әkem ózine ghana tәn asqan ústamdylyqpen:

- Tap sol bir ash aryqty kózdegening qalay bolghany?

- Áy, bayqaymysyng mynauyng beri búryldy ghoy...

- Basqalary da japa tarmaghay qoldaryn sozyp, tayly túyaghy qalmastan ólermendene qayyr yqsan súrasa, ne istemeksin?

- Tyghyryqtan shyghar jolyng qanday bolmaq, sony oilastyrdyng ba, batyrym?

- B-b-bilmedim, mýmkin barymen bazar degen, ózimde baryn berermin, barynsha bólisuge tyrysarmyn...

- Úlym-au, barlyghyn jappay jarylqaugha, tegis as-sumen qamtamasyz etuge bizding shama-sharqymyz keler qoya ma eken?

Men sharasyz kýiimdi tanytqanymday esh ýndemesten jerge qaradym...

- Olardyng bәrine derlik kómektesuge tap qazir elimizding mýmkindigi kele qoymas. Shay qasyghymen týpsiz tereng teniz suyn týgese almasyng anyq qoy, úlym. – Ákem iyghymnan ústaghan qalpynda «bara ghoy, balam, bar, oiynynnan qalma» dedi bayau ghana qonyr dauysymen.

IYә, jýdeu-jadau kýrenitken jýzi az kem tanys sol bir ashyqqan beybaqtyng ýiimizding aldynda esh tapjylmastan úzaq sonar túryp alghany. Ýnjyrghasy týsken úsqynsyz keyiptegi ol qazghan qazyqtay tannyng atysy, kýnning batysy miz baqpastan túrudan әste jalyqqan emes. Onyng adam ýreyin alar qan sólsiz synyq jýzine qaramaugha tyrysyp aq baqtym. Alayda múnday úzaq sonar arbasularda ýnemi sol bir jankeshti jannyng mysy basyp, mereyi ýstem týsip jatatyn dy. Sodan da bolar oghan ýnemi býiregim búryp, qol úshyn sozugha peyil tanytyp jýrgenim...Onyng qanaghatshyl kisilik bolmysy da jýregimdi eljiretkendey bolatyn.

Birde bir tilim nanym men ystalghan balyghymdy ala onyng aldynan entige jýgirip shyqtym. Ol әdepkidey tek ózine ghana tiyesili ýlesin alghan qalpynda bayau jylystap kózden tasalandy. Birde oghan dastarhannan jasyra jymqyrghan kezekti azyn-aulaq taghamdardy ala shyqqanymda, ýy sharbaghy janyndaghy shandauyt jerde temir jolshy shiynelin jamylghan taghy bir ash qúrsaq mýskinning siresip jatqanyn bayqadym. Ol qotyr basqan kýs-kýs basyn kóterer-kótermesten ynyrsynyp, ayanyshty dausymen:

- Úl-ym, úlym au, ól-ip ba-ra-myn! – dedi.

Onyng birneshe kýn nәr tatpastan ashyqqan jan shoshyrlyq mýshkil haline qaraugha dәtim shydamastan ystalghan balyqty oilanbastan basy býtin qolyna ústattym.

Erteninde tang atar atpastan bizding ýiding sharbaghy týbinde... ashtyqtan әbden tityqtaghan baqanday bes beybaqtyng úzynnan úzyn súlap jatqanyn bayqadym. Olardyng jan shoshytarlyq syqpyttarynan ýreylengenim sonshalyqty, ýiden asyghys-ýsigis qúr qol shyqqanyma qalay aqtalarymdy bilmey del sal kýige týskenim...

Auzy aranday ashylghan bes birdey ash-jalanash mýskindi ózime tiyesili tanertengilik aspen, tipten týstikpen de tolyqtay jarylqay almasyng anyq. Myna bizderdi asqar tauday pana tútyp kelgen olargha ayauly anamnyng jighan-tergen aq adal azyq-týlik qory da tegis jetpesi beseneden belgili.

Ýiden menimen jaghalasa jarmasa shyqqan teteles bauyrym sharbaq týbine osharlana jinalghan «shaqyrylmaghan» beymezgil qonaqtardy kóruge jedel jýgire jóneldi de kóterinki dauysymen aiqaylap:

- Al kerek bolsa, taghy bir jýdeu-jadau ólmeli ash-aryq bizding Volodikany pana tútyp kelip qalypty ghoy, qaranyzdarshy tezirek, qarasandarshy! – dedi.

Sheshey bolsa kýiip-pisken qalpynda «Tapqan eken teginnen tegin jatqan batpan qúiryqty, tap bizdi alabóten bay-baghylan kóredi-au, tegi. Auyzdaryna jyly-júmsaqtyng bәrin tosyp, dәndetken ekensing aramtamaqtardy!» dep dýrse qoya berdi.

Qanshalyqty jerden alyp jerge salyp jekirgenimen de qorghansyz beybaqtardy tyrqyrata quyp jiberuge jany jibek ayauly anamnyng dәti barmasy anyq ty. Kәrip kýidegi qalyng nópir janynan әkem de túnjyray ótti. Maghan jón-josyqsyz kinә taghatynday qynyr minez kórsetkeni joq...

- Áy, týbing týskir jýgirmek, mine, qúmyra, tezirek bar da ashanadan kvas alyp kelshi – dedi anam maghan búiyra sóilep.

Shyny qúmyrany qolyma ústay salysymen ashanagha qaray jýgire jóneldim. Kózderin súqtana qadaghan ash-jalanash ólermen beybaqtargha kóriner-kórinbesten sharbaq arasymen jylystaghan qalpymda esh qiyndyqsyz óte shyqtym.

Asa dәmdi nannan jasalghan naghyz babyndaghy kvasqa súranys joghary bolghandyqtan, arnayy tizimmen ghana beriletin di. Ashanada ony-múny qyzyqtap, úzaghyraq ainalshyqtap jýrip alghandyqtan, ýige qaytatyn uaqytymnyng bolghanyn sezbey qalyppyn.

Syrtqa asa bir saqtyqpen úrlana qaraghanymda, ash-jalanash beybaqtardyng meni asa taghatsyzdana kýtip, ózek jalghar az-maz azyq búiyryp qalar degen zor ýmitpen kózderin sýze qarap túrghandaryn bayqadym. Jer jerde súlap-súlap jatqan jansebilderding bәri derlik meni kórgen bette-aq janúshyra ayaqtarynan tik túra bastaghany. Bir kýndik jaryq sәuleden ýmit oty óshpegen múndy jýzderimen, jas shylaghan janarlarymen taramys qoldaryn ólermendene sozghany...

- Balam-au, bir tilim nan bolsa...

- Bir ýzim ghana...

- Úlym-au, óletin boldyq qoy, aranyn ashqan ashtyq azabynan qútqara kórshi, aqtyq demim ýziler osy bir zaualdy shaqta nan dәmin alyp jantәsilim eter bolsam armanym joq qoy...

- Qarghys atqyr joqtyq taza dinkeletip, ashtyq әbden túralatty ghoy, adamdyq keyipten býtindey arylyp bittik, qaraghym...

Jankeshti qaymana jandardyng aldynda ne isterimdi bilmegen sharasyzdyqtan bolar miz baqpastan qazghan qazyqsha qattym da qaldym.

- Bir tilim nan...

- Bir-aq qana ýzimi bolsa ghoy...

- Aranyn ashqan súm ajaldan qútqara kórinizshi...

Kenetten tu syrtymnan ghayyptan tayyp qolyndaghy bas kiyimin ebedeysiz silkilegen alba-júlba ash aryq Otryjkanyng shygha kelmesi bar ma?!

- Ayaghyna bas úrayyn, qúlaq kesti qúlyng bolyp óteyin, altynym!

Ol shynymen de ayaghymdy qúshyp tizerley qúlady, qúlaghan betinde jantalasa erbendep, haq jaratushygha jalbyrana minәjat aitumen boldy...

Múnyng bәri jýikege ala-bóten salmaq salar qiyamet-qayym kýige týsirip, esimdi odan әri tandyrdy. Kóz aldym qarauytyp, basym zenip ketti. Óz ózimdi ústay almaghan qiqar da doly minezimben jylap-syqtap, jer tepkiley:

- Qúryp qalghyrlar sol! Qaralaryndy óshirip, tegis qúryndar, dereu kózderindi joghaltyndar! Ónsheng onbaghan, jeksúryndar! Qanisherler! – dep jan balasyn shoshytarlyq alabóten yshqynghan meylinshe jat әri jabayy derlik alapat dauysymmen janúshyra aiqaylay beruge ghana shamamnyng kelgeni.

Tap menen múnday tosyn minezdi kýtpegen Otryjka ornynan túrar túrmastan beldemshesindegi qyl-qybyrdy jalmajan jón josyqsyz silkiley berdi. Basqalardyng da birden ýnderi óship, jan-jaqqa japa tarmaghay jylystady. Birer sәtte týgel derlik qaralaryn batyryp ýlgerdi.

Óksigimdi basa almay ebil-debil kóz jasymdy sorghalatqan púshayman kýiimde «Shetterinnen qúryndar! Kózimnen joghalyndar!» dep jan dәrmenmen aiqaylay berdim.

Sol sәtte bel qayystyrar qara júmyspen kýndelikti napaqasyn tauyp jýrgen jaldamaly kóp jataqtyng biri ilmiygen aryq-túryq úlymen janyma kelip kidirdi. Jan-jaqqa pyshyray bastaghan ash-jalanash beybaqtargha júdyryghyn týigen sary ýrpek bala jón-josyqsyz «qorqaular» dep tisin qayray kijinedi. Isting aq pen qarasyn ajyratugha qúlyqsyz әkesi de keliskendey basyn iyzedi.

Olar bodau-bodauy shyghyp jylaghan úsqynsyz syqpytyma jaqtyrmastan tyjyryna әri timiskilene qarap úzaqtan úzaq túrdy. Kýn úzaq tynymsyz júmys qajytqan kózderine kónili qúlazyghan jany jara qara siraq bala beynesinde emes, qútty bir shiybóriler talapayyna qatysqan jaman jәutiktey bolyp kórinsem kerek. Bәtuasyz isting bereke әkelmesin týisingendey sәlden song olar óz sharualarymen kete berdi. Al anau bir әudem jerde iyghynda qol arasy iyerelendegen әkem kele jatqanyn kózim shaldy.

Mening es tandyrarlyq asa ýreyli jan aiqayym ispettes qarlyghynqy ayanyshty dauysym ashtyq әbden janshyghan beybaqtar tarapynan beykýnә balanyng qoldan keler qayrany joq sharasyzdyq is-әreketi dep qabyldansa kerek. Sodan da bolar búdan keyin sol bayghústardyng bizding qara shanyraq qaqpasy aldyna qaz-qatar tizilip, qayyr sadaqa súraugha jýrekteri daualamaghanday kóringeni bar...

Sol bir tosyn jәitten song boyyma qúdyreti sheksiz úly jaratushy asqan meyirimimen darytqan adamgershilik sezimnen júrday, tipten kisilik qasiyetterden taza aiyrylghan tas jýrek bógde bir jat bauyr qanpezerding kýiine týse bastaghandaymyn ba?... Tap solay boluy da bek ghajap emes-au, sirә... «Qap bәlem, qaqaghan qystyng ýskirik ayazy men aq týtek boranyna qaramastan kýni-týni qaqiyp túrudan esh tayynbaytyn atyng óshkir tilenshiler ashtyqtan tityqtamaq týgil ómirem qapsa da bir ýzim nan tatyrmaspyn endigide» degen ózimshil jat peyilden tughan óktemshil qara niyetting jan әlemimdi ala qúiynday tónkergeni ai...

Kónil-kýy auanyn qas qabaghymnan úghatyn sheshey kýrsine jýrip kýndikke birneshe ret qatarynan qoyylatyn ýirenshikti súraqtarymen tópelep, qúddy bir tergeushidey qyspaqqa alumen bolatyn dy:

-  Úlym au, kózing shýnireyip, bet auzyng ýnireyip aldyndaghy ydys- ayaghyna sonshalyqty telmirgenine jol bolsyn? Kónilindi qalay tapsam bolady, aitsanshy endi? Az da bolsa aldyndaghy astan auyz tiyip, ash ózegindi jalghasanshy! Jә, jeter endi, qoysanshy deymin endigi! Sýtpen búqtyryp, sary maydan molyraq saldym. Endi bas tartyp kórshi, kózine kók shybyn ýimeletpesem be senin!

Sheksiz analyq asyl niyetin sala jýrip aituly mereke kýnderine oraylastyra sary mayday saqtap kelgen únnan óte dәmdi samsa pisirip te berdi. Til ýiirer samsadan bas tartu әste mýmkin emes ti. IYә, sol samsany qarbyta asaghanymmen de, sol bir qonyr múngha toly qam kónil oy oramynan shygha alsamshy...

Endi mine, jyghylghangha júdyryq degendey, tang atar atpastan ep-erte oyanyp aludy qalypty әdetke ainaldyrghandaymyn. Sodan beri atshy Abram shaldyng vokzal manyndaghy alangha bet alghan janalghysh syqyrlaq arbasynyng ýreyli dybysyn qalt jibergen emespin.

Taghy da sol ýrey tudyrar arbanyng jer jarghan dóng aibat dauysy sonadaydan emis-emis qúlaqqa keledi...

IYә, iyә, aibyndy revolusiyanyng qyzyl alau ot jalynyna oranghan aibarly Otanymyzdyng eshqashan da myzghymaytyn danq túghyryn shayqaltqysy kelgen qayyrymsyz ata jaularynyng mәiitin jinaugha asyqqan janalghysh jendet arba... Dýbirli dauys janghyryghy bitispes maydandaghy qas dúshpandarymyzdy qaqyrata kýiretken kezenning aiqyn әri bitimsiz jenisin týbegeyli әigilegendey-aq keng dalany airyqsha terbeltip jatty.

Sol bir elen-alang sәtte túla boyyndy shymyrlatar arba dybysynan aqyl-esinen aiyrylugha shaq qalghan úshqalaq әri tarpang minezdi ózimning qas jaularyma ayaushylyq sezimimdi bildirip, dәrmensizdik tanytyp otyrghan púshayman kýidegi әlsizdigimdi lajsyz moyyndaghanday boldym.

Birde kesh qúrym ýy aldyndaghy sәkide әkemmen qatarlasa otyrghan bolatynmyn. Yzgharyn tókken sústy uaqyttyng suyq taby әkeyding jabyranqy tartqan bet-әlpetinen aiqyn angharylatyn. Únjyrghasy týsken sharshanqy keskin kelbeti vokzal manyn ondy-soldy shiyrlap jýrgen stansiya bastyghynyng múndy beynesin eske salghanday edi...

Kenetten beyne bir jeti qat qara jerdi jaryp shyqqanday qúiryghyn búlghaqtatqan búralqy itting jyltyng ete qalmasy bar ma?

Ghayyptan tayyp payda bolghan әlgi maqúlyqtyng qas-qaghym sәtte qaytadan kóz ilestirmes ekpindegi jyldamdyqpen birden tasalanyp ýlgergeni.

- Onyng ýrey men qorqynysh tudyrarlyq esh sýikimi joq sabalaq jýni tap osynday úsqynsyz kýide óskeni qalay? – dep súradym әkemnen.

Oghan sonshalyqty ynta-yqylasyn tanyta qoymaghan әkem asa bir yqtiyarsyzdyqpen sýlesoq týsindiruge kiristi.

- Alabajaq jýnining osynshalyqty týlep týsui... itayaghyna kýndelikti qúiylatyn juyndy, tastalatyn sýiek-sayaqtyng azdyghynan, kerek deseng joqtyghynan ghoy. Bile bilsen, onyng iyesin de ashtyq zardaby әbden tityqtatqan bolar...

Jan tәnimdi tosynnan kernegen ala qúiyn alapat kýsh tylsymynan qara terge malshynyp sala berdim. Tap sol sәtte ózimdi úzaq sonar auyr azap pen mehnatqa salyp, ensemdi ayausyz janshyp kelgen súrapyl súraq jauabynyng týiindi sheshimin tapqanday da edim... IYә, iә men úzyn-úrgha stansiya boyynan ýnemi alang kónilimmen ondy-soldy saryla izdep kelgen en, en... ash-aryq túralaghan sory bes eli talaysyz tirshilik iyesin tapqanday boldym.

Ash-jalanash tentiregen sorly gharipterge ar azabyn shekken imany bar aq jýrek jandardyn, aqyl esi tolyghymen tolysyp ýlgermegen mendey qara siraqtardyng jasyryn týrde búqpantaylap bolsa da tyqqan-tayanghan bir tilim nandaryn úsynghany, qal-qadirinshe qol úshtaryn sozghany aiqyn. Al qúdaydyng qu maqúlyghy anau bir tórt ayaqtygha qaraylasqan qay pendening atyn atap, týsin týster ediniz... Tipten jón biledi degen әkemning ózi aryq-túryq sabalaq jýndi itti emes, júmyr basty iyesine ayaushylyq tanytyp mýsirkey qalghanyn qaytersing tegi?! Tiri jangha tittey de ziyany joq sol iyesiz qalghan qanghybas iytiniz ashtyqtan andausyzda qara tastay qata qalsa, tap sol sәtte óleksesin tiyep әketetin arbakesh Abram shal da tabyla qoymaydy-au, sirә.

Erteninde ýy aldyndaghy sәkide qaltamdy nangha toltyrghan alang kónil kýiimde әlgi bir maqúlyq sau ete qalmas pa degen aldamshy ýmitpen asa taghatsyzdana kýtumen otyrdym...

IYә, kenetten u-shusyz payda bolghan әlgi sabalaq tap keshegi keypin ózgertpesten iymengen mýlәiim kózin jasqanshaqtay tikteumen boldy. Nandy jalma-jan úsynugha ynghaylanghanym sol edi, ýrey biylegen kózin almastan miz baqpastan qadala qatyp qalghany.

- «Kә, kә, kelsenshi beri, kel dedim ghoy, sonshalyqty qoryqqanyna jón bolsyn, jә, jeter endi, beri jaqyndasanshy» deymin ózimshe jan dәrmen alasúra.

Kez kelgen ontayly sәtte qarasyn batyrugha dayyn túrghan saqqúlaq bolsa sol bir súqtana qarau әdetinen әste janylghany joq. Asa bir meyirim shuaghyn tókken zilsiz dauysqa, riyasyz kýlkige, tipten qoldaghy nangha mәn bermegen sekemshil qalpyn esh ózgerpesten tapjylmastan úzaqtan úzaq túrghany. Qansha dauystap shaqyrsam da ózine tәn asa bir iyisshil saqtyghymen juyq manda janyma juy qoymady. Dese de taza syrt ainalyp, sonshalyqty әudem jerge alystap ketkeni de joq.

Jarty saghatqa derlik sozylghan ózara úzaq arbasudan song sharasyzdyqtan qolymdaghy nandy jerge tastadym au aqyry. Ol menen kózin alar almastan barynsha jedel qarqynymen jaqynday týsti. Adam aitsa nanghysyz úshqyr da útqyr joyqyn sekirisimen jerdegi nandy oljalaghan qalpynda kózden әp sәtte ghayyp bolghany. Ertengilik tanghy tosyn kezdesude de sabalaqtyng adam ataulygha degen sol bir senimsizdigi, nan úsynghan maghan degen sekemdigi bәz bayaghy esh ózgermegen qalpynda edi... Tek nandy birden jantalasa qaqshyp alghan sәtte denem birtýrli titirkenip, alabóten jýreksinip qalghanym bar. Sodan da bolar aldyn ala dayyndap qoyghan nannyng ekinshi jarty bóligin berip ýlgermedim de... Osynday súryqsyz kórinister ýshinshi, tórtinshi kýnderi de qaz-qalpynda qaytalanyp jatty...

Ras, bizder birde-bir kýnimizdi kezdesusiz qaldyrghanymyz joq. Dese de ózara sekemshil kýidegi senimsizdikten óristep jatqan ózara alshaqtyghymyz bәz bayaghy ózgermegen qalpynda bolatyn. Boyymdaghy kýsh qayratymdy sarqa júmsap, bar ynta shyntamdy sala tyrysqanymmen, bәribir de sol pәleketti qolyma ýirete almay-aq qoyghanym. Aybat shekken sústy yryly onyng jer basyp jýrgen eki ayaqtylargha degen tabighy týisiktegi yryqsyz jaqyndyghynan býtindey ajyraghanyn andatqanymen, kýjireygen keypinen ómirime sonshalyqty qauip tóndirerliktey jyrtqyshtyq qauipti bayqay almadym.

Ia, tap sol mezette sonau bir qayyrymsyz qara týnek uaqyttyng ayar bolmysyn jan-tәnimmen barynsha jete úghyna týskendey boldym. Zorlyq-zombylyqpen kýshtep jer audarylyp kelgen bosqyndardyng jantalasa jýrip kýl qoqysqa tastalghan ólekselerdi talghajau etkenininen, tipten it pen mysyq aulaudy kýndelikti әkki әdetke ainaldyryp alghandarynan tolyqtay habardar edim. Jar jaghalay jýrip, shyqpa janym shyqpa dep ólmesting kýnin kórip jýrgenderding talayymen sonau bir qan qasap qayyndy alanda betpe bet úshyrasqanym taghy bar. Júmyr basty adam balasyn atamaghanda maghan betteuge taysaqtap jýrgen asa sekemshil anau bir it sonday qauip-qaterge toly ne bir súrapyl kýnder men súryqsyz týnderding talayyn basynan keshkeni de haq. Áriyne, qúdaydyng qúdyretimen ghayyptan tayyp aman qalghan sol saq qúlaqtyng kez kelgen júmyr basty pende ataulygha degen tabighy týisiktegi jaqyndyghy týbirimen joyylugha shaq qalghan da bolar... Maghan asa ýiirsektenip jýrgen sol bir iyisshil nenemning eki ayaqtylargha degen senimsizdigi alabóten erekshe bolatyn.

Ilip alar sýiek sayaq emge tabylmaytyn jút jaylaghan qayyrsyz kóshede qanghalaqtaghan búralqy itting oiyna mynau qatybastanghan jer betinde eshnәrseni búldamay-aq auzyndaghysyn jyryp beretin, sol ýshin jangha shuaq shashatyn jyly sóz, tipten tiytimdey rizashylyqty talap etpeytin sary ýrpek ashyq auyz aqymaqtyng bary kirip te shyqpaghan bolar-au sirә. IYә, iyә, jangha mayday jaghar ystyq yqylas ta, kók dónendey jýirik kónildi marqaytar meyirim shuaghyn da talap etpeytin mendey boqmúrynnyn... Kim bilgen mýmkin búnyng da óz iygiligi men qayyr yqsany bar bolar?! Imanday shynym, men ýshin bar bolghany qan jútqan ash aryq beybaqtargha esh búldanbastan qol úshyn sozu, tamúq ómirine qadyry qalinshe sәule daryta otyryp sol bir qara týnek túmshalaghan opasyz jalghandy núrgha bóleuge az kem shapaghatymdy tiygizuim jetip jatqan dy... Aqiqatynda onyng tobyqtay týiini, et pen sýiekten jarytylghan júmyr basty pende retinde mening de kýndelikti tolassyz aq zer tirshilik aghymynda búiyrghan aq adal nesibemdi esh úyalyp qyzarmastan boyyma sinirip, ar-újdan ólshemining ýilesiminde ómir sýruime tolyq qúqyqyghym bar degen sóz edi...

Asyly, sol bir kónil qúlazytarlyq alaqúiyn jyldary ashtyqtan jýni taza siyreuge ainalghan búralqy itke shama sharqymsha aq adal niyettegi qayyrym yqsan tanytuym túla boyymdaghy ar-újdanymnyng taza sarqylyp qalmauyna quatty kýsh darytyp, kisilik kózining mol arnasyn ýstey týskendey tin...

Kóp úzamastan sol bir qarasha aida vokzal alanyn qyzmettik babymen kýn úzaq tynymsyz oy qúshaghynda shiyrlaumen jýretin stansiya bastyghy oqystan atylyp óldi. Shaqshaday basy sharaday bolghan onyng oiyna kóshe boyyn kezip jýrgen ash-aryq qanghybas kóp itting kem degende birin asyrap alu әri kýn sayynghy nәpaqasymen shama-sharqynsha bólisip otyru qajettiligining sonshalyqty ómirlik mәn-maghynasy bar ekeni әste kirmegen bolar...

Qalamgerding qújattarmen qaghytpasy.

Ashtyq alapaty sharyqtau shegine jetken 1933 jyldyng aqpan aiynda Mәskeude Býkilodaqtyq kolhozshy enbek ozattarynyng birinshi sezi shaqyryldy. Sol sezde Stalin keyinnen úzaq jyldar boyy nauqanshyl úrangha ainalghan «Barlyq kolhozdardy bolisheviktershe qúrayyq», «Kolhozshylardyng auqatty da dәuletti ómir sýruine mýmkindikter jasayyq» degen sózderin ortagha saldy.

Batys zertteushi mamandarynyng biri tek qana Ukrainada sol jyldary alty million adam ashtyqtan ólgenin jazady. Barynsha saqtyq saqtaytyn Roy Medvedev «tútas KSRO boyynsha... 3-4 million aralyghynda boluy mýmkin» degen derekterdi negizge alady. Alayda Medvedevting ózi manyzdy degen mәlimetterdi 1935 jylghy «Seliskoe hozyaystvo SSSR» (M., 1936. 222-bet) basylymnan alyp otyr emes pe?! Sol derekterge asa úqyptylyqpen taghy da zer sala ýnilgenimiz artyq bolmas: «1928 jyly shet elge 1 million, 1929 jyly – 13, 1930 jyly – 48,3, 1931 jyly – 51,8, 1932 jyly – 18,1 million sentr astyq jóneltilgen. Tipten joyqyn ashtyq alapaty jaylaghan 1933 jyly Europagha 10 milliongha juyq astyq shygharylghan!».

«Barsha kolhozshylardyng túrmysyn auqatty da dәuletti qylayyq!»...

1967-1970.

Vladimir Tendryakov

Audarghan Saghymbay Júmaghúl

Abai.kz