Búl maqala kólemdiligine baylanysty Egemen Qazaqstan gazetine (№21 01.02.2019j) yqshamdalyp shyqqan eken. Avtordyng ótinishi boyynsha biz tolyq núsqasyn jariyalap otyrmyz.

Tarih ghylymynyng kandidaty Júmajan Sýleymenning «Sәkenning Stalinge haty» atty maqalasy «Aqiqat» jurnalynda (№ 10  Qazan. 2018 j) ýsh aidan beri «saltanat» qúryp túr.  Avtor: -  «Erte me, kesh pe jariyalanbay qal­maytyn búl hat tól tarihymyzdyng bir qyzyq deregi. Tómende alghash ret baspa betin kórgeli otyrghan Sәken Seyfullinning Stalinge jazghan bizge belgili jalghyz haty» - dep bastaydy. Nege alghash ret? Búl hat 2007 jyly «Alash qozghalysy» degen kitapqa, odan keyin de bir-eki jinaqqa engen. Ghylymy ortada  neshe mәrte taldanghan. Sonda ghalymdar qúrastyrghan kitapty, ghalym oqymaghan ba?

Alghashqyda osynday oigha keldim. Maqalany «Aqiqat» jurnalynyng sayty degen silteme arqyly  Facebook  jelisinen  oqyghan bolatynmyn. Avtoryn jygha tanymadym. «Sәkenning Stalinge jazghan hatyn» kóshirip aldym da, maghan belgisiz avtordy izdestire bastadym. Ghalamtordaghy núsqada avtory Júmajan Sýleymen, Qazaqstan Respublikasy Preziydenti arhiyvining qyzmetkeri, tariyh ghylymynyng kandidaty dep jazylghan. Sol boyynsha Qazaqstan Respublikasy Preziydenti arhiyvine habarlastym. Arhiv qyzmetkerleri «Aqiqat» jurnalyna shyqqan maqaladan habardar eken.  Olar mening Júmajan Sýleymen myrzany izdegenimdi estip tang qaldy. Aytularynsha ol kisi birshama uaqyt búryn baqilyq bolypty. 1997 jyldan keyin QR Preziydenti arhiyvinde qyzmet istemegenin bilip men de qayran qaldym. Sebebi ghalamtordaghy núsqada avtordyng ómirden ótip ketkenin bildiretin esh belgi joq edi. Búdan keyin jurnal qolyma tiydi. Áyteuir onda avtordyng baqilyq jan ekenin kórsetip, qorshaugha alypty. Ári qoljazbanyng bir-eki túsyn suretke týsirip basypty. Tek maqalany J.Sýleymenning qay uaqytta jazghany  jayly derek joq. Qazirgi uaqytta oqyrmandardyng kóbi sayttardan oqitynyn eskersek, talay adam «kózi tiri» J.Sýleymenning «janalyghyn»  týsine almay, men sekildi izdep  jýrgen bolar. Ile-shala maqalany «Jas Alash» gazeti (№ 84 23 qazan, 2018 j) kóshirip basty. «Aqiqat» jurnaly men «Jas Alash»  gazetine silteme  jasap,  әleumettik jeliler jarysa shulady. Neshe myndaghan pikirler Alashorda azamattaryn jamandapty dep S.Seyfullindi jerden alyp, jerge saldy. Atalmysh hat jayly songhy jyldary jii aitylyp ketkendikten, birte-birte kýmәndi tústary  ózinen-ózi shygha bastady. Sonyng izimen Almaty qalasyndaghy Qazaqstan Respublikasy Preziydenti arhiyvine bardym. Múraghat qyzmetkerleri súraghan qújatty úzatpay tauyp berdi.  F.811, On.,24, D 243.  dep nómirlengen papkanyng 7-17 betterinde túrghan «Sәkenning Stalinge jazghan haty» J.Sýleymen jazghanday eshqanday kenselik tirkeu belgileri qoyylmaghan, mashinkamen basylghan on bettik fotokóshirme eken. Sәkenning qoly joq. Biraq «Aqiqat» jurnaly «hattyn» sonyna S.Seyfullinning qoly dep belgi qoyghan («Jas Alash ta» da solay). Múny qalay týsinuge bolady? Sәken ýshin redaksiya qol qoyghan ba? Osy hatty arhivten kórdim dep soghatyndardyng qarasy kóp edi. Anyghynda «List ispolizovaniya edinis hraneniya 811-24-243» paraqshasynda 19.08.1983j. Qozybaev, 22.01.1997j. J.Sýleymenov, 09.02.2005j. Gribanova (shamasy bayandau hatty 2007 jyly «Alash qozghalysy» jinaghyna osy ghalym engizse kerek), 18.05.2016 j. A.Tuletbekov degen ghalymdardyng ghana 811-shi qordaghy «Sәkenning hatyn» (7-17 b.) qaraghany turaly kenselik belgiler men qoldary túr. Papkadaghy naqty qay betterdi qaraghany jayly jazbaghan taghy eki-ýsh adamnyng qoly bar. Qalghan bes-alty adam basqa derekterdi oqypty. Bayandau hat pen tirkeu paraqshasynyng kóshirmesin týsirtip aldym. Endi atalmysh bayandau hattyng  kýmәndi tústaryna  nazar audarayyq. Birinshi, hat 1925 jyly 22 mamyrda jazylghan degen boljam jasalghan. «...Sәken Seyfullin 1925 jyldyng 25 mamyrynda Stalinning qabyldauynda bolghan. Tirkeu tizimine «byv.pred. Sov­narkoma Kirgizii» dep qaghazgha týsken. Ekeuara qanday mә­sele qozghalghanyn dóp basyp aitu qiyn. Sәuegeylik jasau abyroy әpere qoymas.» («Stalinning  qabyldauynda bolghan». Zarqyn Tayshybay, professor.  13.04.2016j. Egemen Qazaqstan). Professor Z.Tayshybay jazghanday 25 mamyrda Stalinning qabyldauynda bolghan adam 22 mamyr kýni Qazaqstanda otyryp bayandaghanday osynsha  úzaq hat jaza ma? Ekinshi, «Hattyng bizding arhivtegi nús­qa­synda Stalinning ony oqyghan-oqy­maghandyghy jóninde belgisi joq. Ádette qoyy­latyn kenselik tirkeu belgileri qoyyl­maghan.» (J.S). Tirkelmegen qújat aighaq pa? Ýshinshi,  bayandau hatta tek «kirgiziya» degen atau qoldanylady. Bizde 1925 jyly  15-19 sәuir aralyghynda Aqmeshitte ótken Qazaq Sovetterining V sezinde Qyrghyz ASSR –in Qazaq ASSR dep ózgertuge sheshim qabyldanghan. Qyrghyz degen ataugha әubastan qarsy bolyp, «Qazaqty qazaq deyik, qateni týzeteyik!» dep «Enbekshi qazaqqa» toghyz mәrte maqala jazghan S.Seyfulliyn,  QAZAQ  atymyz qaytarylghan tústa nege bastan-ayaq «kirgiziya» dep kósilgen? Tórtinshi, búl hattyng eki fotokóshirmesi Astanadaghy S.Seyfullin múrajayynda bar. Arhivtegi núsqamen qosqanda ýsheuining mashinkagha basyluy, hattyng resmy adresteri men songhy avtor jayly qysqasha mәlimet ýsh týrli. Birdey kóshirmeler emes. Ýsheui de Stalinge jazylghanymen, ýsheuinde de Sәkenning qoly joq. Beyne bir ýsh Stalin bolyp, solargha ýsh Sәken hat jazghan sekildi. Hat bir adamnyng atyna jazylghandyqtan (ras bolsa), sezge dayyndalghan tezis deuge de kelmeydi (Sәken 1925 j mamyr aiynda Mәskeude eki sezge qatysqan).   Besinshi, hatta naqtylyq pen jinaqylyq joq. Sәkendey ýkimet basqarghan sauatty adamnyng osynsha kópirme bos sózdin  gensekke týkke keregi joq ekenin bilmeui mýmkin emes. Stalinge qyrghyzdar meni aqyn dep moyyndamaydy dep múng shaqqan tústary tipti qisynsyz. Altynshy, búl hat jayly Sәken óz enbekterinde  nege jazbaghan?  Jetinshi, eng negizgisi! Jaqynda Mәskeudegi múraghattardyng birinen  Sәkenning Stalinge 12.07.1923 jyly óz qolymen jazghan qyzmettik haty tabyldy. Bir qyzyghy búryn belgisiz bolghan hatta Sәken Stalinge búghan deyin hat jazbaghany jayly aitady. Al 1925 jylghy hatta Sәken Stalinge taghy da  birinshi ret hat jazyp otyrmyn deydi mys. Múny «Al, búghan deyin Stalinge eshtene jazbaghanyn Sәken ózi jazady» - dep J.Sýleymen de rastaghan. Sonda Sәken eki jyldan song Stalinge qaytadan sizge birinshi ret hat jazyp otyrmyn dep bayandaghan ba? Jalpy hattyng osy sekildi qisynsyz tústary jeterlik. 1923 jylghy qyzmetik hat Ýkimet tóraghasynyng arnayy blankisine  Sәkenning óz qolymen jazylghan (suretterdi qaranyz).  1925 jylghy  bayandau hat mashinkagha basylghan. Eshqayda tirkelmegen, qol qoyylmaghan. Jobasy arnayy dayyndalghan falisifikasiyagha úqsaydy. Olay deytin sebebim, S.Seyfullinge qatysty basqa da falisifikasiyalar bar. Bir qújatta Sәken 25.02.1938 jyly atyldy dese, ekinshisinde  09.10.1939 jyly qaza tapty dep berilgen. Sol siyaqty, Sәkendi tergeu kezindegi hattamalarda da sәikes kelmeytin eki týrli mәlimdeme bar (T.Kәkishev «Sәkenning soty» 1994 j «Baspager» bas). Bәri de arhivten alynghan qújattar. Al qaysysyna senuimiz kerek?  Qazaq ziyalylarynyng arasyna syna qaghu ýshin NKVD ne jasamady?  Múraghat qyzmetkerleri fotokóshirmening qashan, qalay kelgeni jóninde esh mәlimet tappady. Sonyndaghy siltemeler arqyly Mәskeu múraghatarynan izdestirip edik, ol jaqtan da shyqpady. S.Múqanov «Esen jyldarynda» Marksizm-leninizm institutynan tabyldy dep, 1925 jylghy hattan ýzindi keltirgen. J.Sýleymenning audarmasymen sózbe-sóz kelmese de, maghynalas. Biraq taratyp jazbaghan. Akademiyk, sәkentanushy T.Kәkishev aghamyz da enbekterinde búghan qysqasha ghana toqtalghan. Soghan qaraghanda, әigili jazushy da, әigili ghalym da hattyng kýmәndi tústary kóp bolghandyqtan, indetpegen sekildi. Sәbeng men Túrsekeng Mәskeuden kórgen týpnúsqanyng qayda ekeni belgisiz. Al S.Seyfullin múrajayyna fotokóshirmelerdi 1989 jyly Túrsynbek Kәkishúly tapsyrypty. Soghan qaraghanda Mәskeudegi týpnúsqanyng naq kóshirmesi, ne tirkeu belgisi, ne Sәkenning qoly joq múrajaydaghy núsqa bolu kerek.

Óz basym 1923 jylghy hat tabylghangha deyin 1925 jylghy hatty joqqa shygharghan emespin. Aytuly ghalymdar qúrastyrghan jinaqtardyng birinen song birine «jónkilip» jýrse  qalay joqqa shygharasyn? Ol jóninde ótken jyly «Arystargha atylghan oq az ba edi?» (Ádebiyet portaly 22.11.2017 j) degen maqalamda jazdym.  Bayandau hatta Sәken «onshyldar» jayly ashylau jazady. Qazaqstandaghy hal-jaydy bayandaydy. Mendeshovting orysshyl ekenin, ózining akademiyada bilimin jetildirgisi keletinin mәlimdeydi. Biraq Stalinnen atalghan adamdardy týgel týrmege tyghynyz, bolmasa atu jazasyna kesiniz degen sekildi auyr jaza súramaydy. Tek qúrghyrdyng «donos» degen aty jaman.  Kónil shirkin kórnekti túlghany onday úsaq tirlikke qimay jýrgende, 1923 jylghy hattyng tabyla ketkenin qaranyzshy! Endi mine, bayandau hattyng jalghan ekenine dәlelder jetkilikti emes pe.  Últ-azattyq kóterilis kezinde enbekshi halyq jaghyna shyghyp, sol ústanymynan ainymay, kedeyding kósegesin kógertemin dep ótken aqyndy  kinәlau - әdiletsizdik. Aq pen qyzyldyng aiqasqan zamanynda, iydeyalyq, taptyq tartystar kezeninde ne bolmady, ne aitylmady? Akademik M.Qozybaevting myna bir tújyrymy soghan aiqyn dәlel. «Alash» jetekshilerining 1916 jylghy kóterilis kezindegi pozisiyasyn Túrar, Sәken t.b týsinbedi dep kinәlau qiyn.  Túrar, Sәken, Beyimbet dýrkirey kóterilgen qalyng halyqpen boldy, onyng tragediyasyn kózimen kórdi. Olar otarshylyqqa qarsy shyqqan qalyng elmen boldy. Ol bolisheviktik ýgitting nәtiyjesi emes edi. Ol atadan balagha múra bolghan jol edi. Al Qazan tónkerisinen keyin Resey qoghamy ekige bólinip, eki úday atysyp, shabysyp jatqan uaqytta әdildik tek aqtar jaghynda boldy dep aitu qiyn. Eger Annenkov kelip, orys-qazaghyn qyryp, әielin qorlap, qyzyn zorlap, malyn tartyp qanjyghalap jatsa, al «Alash» osy Kaledin men Kolchakpen birlesip jatsa, Kolchaktyng ajal vagonynda otyrghan Sәken qalay olardy  ayalauy kerek? Endeshe biz ótkendi saralaghanda dialektikalyq ólshemmen qaraghanymyz abzal. Sóz joq Alash ústanghan reformalyq baghyt strategiyalyq jaghynan dúrys. Ony tarih kórsetti. Biraq sol dәuir ony dәleldey almady...» («Ghasyr qasiretin arqalaghan arystar». M.Qozybaev,  akademiyk.  «Egemen Qazaqstan», №125 12.08.1994 j).  Rasynda Annenkov tek bolisheviktermen kýresken joq,  asqan qatygezdikpen qazaqtyng bala-shaghasyna deyin kólikpen taptap, baylyghyn tonaumen ainalysty. Sol landy kózimen kórgen Sәken bir kezenderde onymen odaqtas bolghan keybir jandargha saqtyqpen, synmen qaraghany shyndyq. Biraq eshkimge ólim tilemedi, keyin kompartiya qatarynda kóbimen qyzmettes boldy. 1917 jylghy 2 qarashada bolishevikter partiyasynyng shyghystyng barlyq músylman halyqtaryna ýndeu jasap, ezilgen últtargha ózin-ózi biyleu qúqúghyn beremiz degenine  tek Seyfullin  emes,  milliondaghan adam sendi. Az últtargha shekara belgileuge, avtonomiya alugha mýmkindik berip jatsa, qalay senbesin? Halyqtyng kósegesin kógertemiz degen úranymyz  onshaqty jyldan keyin jalmauyzgha ainalady degen joq kósemder. Ári Sәken múzday qúrsanghan Kolchaktyng ózin tónkerip tastaghan jýiege qazaq qarsy túra almaytynyn da týsindi. Sovet ýkimeti arqyly eline baqyt әkelgisi keldi. Birte-birte ortalyq alghashqy baghytynan auytqyp, otarshyldyq sayasat ústana  bastaghanda Sәken últ mýddesi jaghyna shyqty. Partiyalyq tazalaudan ótti. 1924 jyldyng sonynan bastap biylikte bolghan joq. Ókinishke oray, kóp adam Sәken ómir boyy basshylyq qyzmette istep, súrapyl nauqandargha atsalysqan dep qate tújyrym jasaydy. S.Múqanovtyng «Ómir mektebinde» Sәken men Iliyastyng tәrkileu men kolhozdastyrugha ýn qatpaghany ýshin basshylar  tarapynan qatang syngha úshyraghandary aitylady. Onyng syrty kommunist, ishi, isi últtyq sipatta ekenin jogharghy jaq sezbey qalghan joq. Sol kezde Sәkendi synaghan qayratkerlerding bәri onyng naghyz kommunist emes, últshyl ekenin aityp, qaralaghan. Aqyry últjandylyghy ýshin atylyp kete bardy. Solay bola túra aqyngha kýie jaghushylar kýn sanap  kóbeide. Sәkentanushy f.gh.d., professor T.Kәkishúly,  akademik S.Qirabaev, f.gh.d. K.Ahmetova, t.gh.d. M.Absemetov, ÚQK qúrmetti zeynetkeri, jazushy-jurnalist A.Kәken syndy ghalymdar arhiv derekterinde Sәkenning bireudi qaralap kórsetkeni jayly birde-bir qújat joq ekenin san mәrte jazdy, aitty.  Biraq býkil ormandy órteuge bir shyrpy jetetin sekildi, «Aqiqat» pen «Jas Alashta» jariyalanghan osy bir kýmәndi «hat» qoghamda  Sәkenge degen әdiletsiz pikirlerdi órshitip jiberdi. Olargha silteme jasap, «Stalin joldas, Alashorda әli de qauipti» degen taqyryppen otqa may qúighandar shyqty. Keybir ólermen pikirlerdi oqyghanda, jýz mynnan asa ziyalylarymyzdy ústatyp, jiyrma bes  myndayyn atqyzyp jibergen ózimiz ekenine shýbәlanbaysyn. Oghan deyin de, Seyfullin qazaqty qazaq basqara almaydy dep «bayandau hat» jazyp Goloshekindi aldyrghan  degen jala jabylghan bolatyn. Al, f.gh.k. S.Ásipovting 2002 jyly jazylghan   «Biz bilmey kelgen shyndyq az emes» (2.07.2012 j E.Q) atty maqalasynda 1920 jyly qazaqty qazaq basqara almaydy dep mýlde basqa qayratkerler  aitqany jayly jazady.  1930 jylyghy 4 qazanda «Sovetskaya stepi» gazetine shyqqan S.Pestkovskiyding Qazrevkomnyng qúryluy jayly esteligine silteme jasaydy. Qazrevkomgha  tóraghalyqqa qalayda Á.Jangeldindi saylatpau ýshin, «qazaqty qazaq basqara almaydy» dep tabandylyq tanytyp,  aidaladaghy polyak S.Pestkovskiydi saylattyrghan qazaq qayratkerlerining әreketi el ishinde búrynnan aitylatyn. Búl kezde Sәken «azap vagonynan» keyin sýzekke úrynyp ajal auzynda jatqan. Endi  sóz tórkini qaydan shyqqanyn baghamday beriniz. Sol sýrensiz әngimening jelisimen ghalamtorda týrli rolikter qaptap ketti. Ásirese jastar jaghynda Sәken Stalinge hat jazudan basqa týk bitirmegen degen týsinik  qalyptasa bastady. Sondyqtan Memleket jәne qogham qayratkeri, dauylpaz aqyn, jazushy-dramaturg, publisist, әnshi-sazger, úly suretker S.Seyfullin atqarghan úly isterge qysqasha toqtala ketken jón bolar.

Sәken 1922-24 jyldar aralyghynda Sovnarkom tóraghasy qyzmetin atqardy. Ýkimet basshysy  halyq sharua­shylyghynyn, ónerkәsiptin, ekonomikanyng ilgerileuine tikeley yqpal etti.

1923 jyly 22 qarashada  kense isterin qazaq tilinde jýrgizu turaly dekret shyghardy.

Kirgiziya  bolyp ketken memleketimizdin  QAZAQ  degen   tarihy atauyn qaytarugha kýsh saldy.

Últymyzdyng dinin, dilin, ruhyn kóteru maqsatynda Yassauy kesenesin qalpyna keltiruge qarjy bóldi. A.V.Zataevichke «Qazaqtyng 1000 әn-kýiin» jinattyrdy. Jer-jerden kóptegen  mektepter ashty.  1922-24 jyldary qazynanyng teng jartysyn bilim salasyna bólip, qazaq jastarynyng tegin bilim aluyna mýmkindik jasady.

1924 jyly qarasha aiynda ýkimet basshysy qyzmetinen ketkennen  keyin bilim-ghylymmen, aghartushylyq qyzmetpen ainalysty.

1932 jylghy asharshylyq kezeninde «Qyzyl at» poemasyn, «Bizding túrmys» dramasyn jazyp, baspasóz betterinde Goloshekinge qarsy shyqty. Sovet ýkimetining mýshkil halin jetkizdi.

Últtyng ústazy dep A.Baytúrsynovtyng 50 jas mereytoyyn ótkizdi. M.Júmabaev týrmeden shyqqanda kómek berdi. Shәkәrim qajynyng kitabyn shyghardy.  Al ol kezde, keshe ghana Alashtyng kósemi bolghan Ahandy, alash sotynyng bii bolghan Shәkәrimdi, alashshyl Maghjandy qúrmetteu,  naghyz azamattyq, naghyz erlik edi!

1931-35 jyldary «Eski әdebiyet núsqalary», «Biyler dәuiri әdebiyeti», «Batyrlar jyry», «Aqan seri ólenderi»   jinaqtaryn,   Shәkәrimning «Enlik-Kebek» dastanyn, Y.Altynsarinnyn, J.Jabaevtyn, Aqmola óniri aqyndarynyn  ólenderin kitap qylyp bastyrdy.  Qazaq әdebiyeti tarihyn alghash jazghandardyng biri boldy. «Qazaq әdebiyeti» oqulyq-hrestomatiyasyn qúrastyrdy.

Kәsipqoy teatr ónerinin  órkendeuine  ýlken ýles qosty. Qazaqstan Jazushylar odaghyn qúrdy. 1936 jyly mamyr aiynda Mәskeude ótken qazaqtyng kórkem óneri men әdebiyetinin  on kýndiginde kórkemdik jaghyn basqardy. Baspa isi men jurnalistikanyng damuyna orasan zor ýles qosty. «Enbek Qyzyl Tu» ordenimen marapattaldy. Ádebiyet pen mәdeniyetke qosqan ýlesi úshan teniz! Ólenderi qazaq poeziyasyna jana forma әkeldi, әnderi últtyng ýnine ainaldy.

Osynsha qyruar isterdi S.Seyfullin nebәri 43 jasqa deyin jasap ketken! 28 – aq jasynda ýkimetti basqarghan.  Bir adam ýshin az enbek pe? Jeke basynyng emes, últynyng mýddesi ýshin osylay ter tókken!

1974 jyly T.Kәkishevke bergen súhbatynda Gh. Mýsirepov «qazir Sәken anaghan qarsy boldy, mynaghan qarsy boldy» deydi ghoy. Búnyng kópshiligi Sәkenning atymen jasalghan ister» degen eken. («Túghyry biyik túlgha», 61- bet, «Ýsh qiyan» baspasy 2002 j). Demek, Alashty jekkórinishti qylu ýshin Sovet ýkimeti Sәkenning atymen talay nәrse jasaghan. Solardyng bayybyna barmay jatyp ósekke de, ólimge de onay qiya salamyz. Ol da et pen sýiekten jaralghan pende emes pe, óz jolynyng dúrystyghyn dәleldeu ýshin  keyde úrandatyp ketken bolar. Biraq ayausyz qatygezdikke baryp,  qolyn qangha malghan jeri bolsa sәkentanushylar jazar edi ghoy. Aqyndy sózge qaldyrghan  «Tar jol, tayghaq keshu» romany da keyinnen  búrmalanyp ketken. Áygili shygharma jayly pikirler de әrtýrli. Alghashqy basylymynda qoghamdyq-sayasy ómirdi, tarihy shyndyqty surettegen Sәkenning «Alash» qayratkerlerin  qazaqtyng oqyghan aq jaghalylary  dep baghalaghanyn bireu bilse, bireu bilmeydi. Roman-essening dauly tústaryna jauap izdegen adam týpnúsqasyn zerttegen ghalym K.Ahmetovanyng «Aqiqattyng anasy-shyndyq» atty maqalasynan, «Tar jol, tayghaq keshudin» taghdyry» (T.Kәkishúly, K.Ahmetova) kitabynan taba alady. XX ghasyr basyndaghy tarihy oqighalardyng ensoklopediyalyq anyqtamasy ispetti romanda Álekeng bastaghan alyptar  jayly mol derekter qaluynyng ózi ghylym ýshin, әdebiyet ýshin ýlken olja. Basqa da maghlúmattar jeterlik. Kitap jaryq kórgen kezde Alash azamattarynyng eshqaysysy Sәkenge mynauyng ótirik dep jazbapty. Tek N.Tóreqúlov «Enbekshi qazaq» gazetining 296 sanynda kórkemdik jaghyn qatty synaghan. Jalpy shyn izdengender qazaq ziyalylarynyng qudalanuynyng sebebin «Tar joldan» góri A.Bogachev, N.Martynenko, S.Brayniyn, Sh.Shapiro syndy  tynshy-jazushylardyng enbekterinen, ortalyqtyng qúpiya josparynan kóbirek izdese nәtiyjeli bolar.  Biz Kenes ýkimeti túsynda Sәkendi ózimiz әsire qyzylshyl qylyp alyp, endi sonymen ózimiz alysyp jýrgen sekildimiz. Alashorda azamattarymen arasyna «qytay qorghanyn» ornatamyz, syilastyghy jayly aitugha saranbyz. Mysaly, Sәken Ahannyng 50 jas mereytoyyn ótkizip, «Enbekshi qazaq» gazetine ýlken maqala bergennen keyin Ishki ister halkomy Á.Áytiyev aqyndy Alashordashy Baytúrsynovty dәriptedi dep baspasóz betinde aiyptaydy. Biraq Sәken ekinshi ret  «Stepnaya pravda»  gazetine «Taghy da Ahang turaly» dep Ahandy úlyqtap maqala jazady. Al búl dostyq pa, jaulyq pa? Alash qayratkeri Álimhan Ermekovtin  «Sәkendi qyzyldar jaghynda, al bizderdi «orda» jaghynda boldy demesender, Sәken bizge qaraghanda últshyl edi» degen sózin eskere bermeymiz. Ghylymnyng maqsaty aqiqatqa jetu ekeni belgili. Degenmen aitpaghandy aitty dep, jazbaghandy jazdy dep «aqiqat» jasaugha bola ma? Sovet ýkimetin ornatqandar da, «Alash» ta, «Ýsh jýz» de, M.Shoqay da óz joldarymen  halyqqa qyzmet etuge tyrysty.  Búlargha rushyldyq, jershildik prinsippen emes, últtyq prinsippen qarauymyz qajet.

Qorta aitqanda,  qoghamda dau tughyzghan, esh jerde tirkelmegen  «bayandau hat»  eshtenege  ayghaq bola almaydy. Múny falisifikasiya demegende ne dersin?!. «Alash qozghalysy» (2007 j), «Dviyjenie Alash» - sbornik materialov sudebnyh prosessov nad alashevsami» (2011j, 2016 j)  atty jinaqtardyng bәrinde  APRK F.811, On.,24, D 243.L. 7-17. Fotokopiya  - dep bir derekkózine silteme jasaghan. Biraq eshqaysysynda qújattyng kenselik tirkeu belgisi joq ekeni eskertilmegen. Áyteuir gazet pen jurnaldaghyday Sәkenning qoly degen ótirik sóz (belgi) joq. Jurnalister jariyalamas búryn osylargha  nege mәn bermegen?  Últtyq tarihymyzgha qatysty qújatqa osynsha atýsti qaraugha bola ma?  «Aqiqat» jurnaly  qoljazbany  kim bergeni jayly mәlimet berip, kóshirmesin tolyq kórsetui kerek. Sebebi, «Óshirip tastau qolymyzdan әste kelmeytin tarihy shyndyqtyng osy bir kórinisinen dúrys sabaq alayyq. Arada birneshe aidan keyin Mәskeuden Qazaqstangha aty óshkir Goloshekin jiberildi. Onymen birge qazaqqa «Bólingendi bóri jeydinin» keri keldi» degen joldaryn  J.Sýleymenning atynan ózderi qosqangha úqsaydy. Shamasy ol kisi «bayandau hatty» týpnúsqadan qazaq tiline erterekte audarghan siyaqty. Sebebi ghalym materialdy arhivten 22 jyl búryn alghan. Nege uaqytynda ózi jariyalamaghan? Tipti qoljazba naqty Júmajan myrzaniki me? Qoljazbany jariyalaugha kim rúqsat berdi? Súraq kóp. Eng bastysy redaksiya Sәkenning qoly dep jalghan aqpar taratqandary ýshin jauap beruleri qajet!

Sәkenning keyinnen tabylghan haty jayly bolashaqta taldap jazamyn. Múrajayyna tapsyramyn. Búl júmys barysyndaghy qyzmettik hat. Stalinge hat jazghan, qabyldauynda bolghan basqa da qayratkerler bar. Birge týsken suretteri de saqtalghan. Stalinning qabyldauynda bolypty degen sóz qazir qúlaqqa týrpidey tiygenimen, ol kezde qyzmet babymen bir emes jýz ret kirui mýmkin. Olardyng bәrin gensekpen jolyqqany ýshin últ  mýddesin satty dep joramalday salugha bolmaydy. El ýshin qúrban bolghan arystardyng әrqaysysy, adam qolymen alasartugha kelmeytin bir-bir shyn! Bәrining maqsaty - qazaqty baqytqa jetkizu. Sondyqtan biylghy S.Seyfulliyn, B.Mayliyn, I.Jansýgirov, T.Rysqúlov, S.Qojanovtardyng 125 jyldyghy Memlekettik dengeyde atap ótilui tiyis!

Qanat  Jýnisov

Abai.kz