Suret ia-centr.ru saytynan alyndy

Qazaqtyng qarasynyn, onyng ishinde qazaq tildi alash balasynyng sanynyng kóbengi, әri biyl sanaq jyly bolghandyqtan pikiri aram BAQ betterin qazaqtyng «Azamattyq últshyldyghyn» kózge ilmey, «Etnonasionalizm» taqyrybymen óz oqyrmandarynyng sanasyn ulap, ruhany jaulap aludy dәstýrge ainaldyryp jýrgender az emes. Ári Qaraghandydaghy oqighadan keyin olar orys tildi pighyly jat qandastarymyzdyng auyzymen qazaq halqyna aqparattyq qandy joryqty bastap ketti.

Tituldy últtyng memlekettik dengeydegi últtyq biregeyligin izdeuge úzaq etnoúiqydan keyin peyli jat, pighyly aram keybir orys tildi qazaqtarsyz jәne ózge halyqtarsyz izdeuge den qoyy, bir barmaghyn ishine býkkenderding talayynyng shamyna tiyip otyrghanyn jasyryp jabugha bolmaydy. "Qazaq jerinde bәri qazaqsha boluy kerek" degen ómir talaby kýn tәrtibine endi shyqty. Búl әngime erte me, kesh pe әiteuir bir kóteriluge tiyis bolatyn. Endi sonyng uaqyty tughan shaqta, orys tildi BAQ qazaqtyng joghyn joqtap, jyrtyghyn býtindeuding ornyna basqasha әnge basyp shygha keldi.

Olar qazaq túrmysy men qazaqy kelbetke pysyqyryp qaramaytyn azamattyq pozisiya degendi ústanyp, sayasy alang qúryp, býkil últqa topyraq shashudyng jana kezenin bastady. Al, qazaq túrmysy men qazaqy kelbetke beyim etnikalyq pozisiyadaghy el túrghyndaryn "әikәpir" atandyryp, ala qoydy bóle qyrquda.

Qazaqtyng últtyq derbestikke úmytylyp, óz elinde agha últqa ainaluyna ne kedergi? “Toleranttyqtyn” dәuiri ótkenin de, orys tildi BAQ moyyndap otyr. Biraq qazaqtardy últtyq problemalar emes, otbasyndaghy kýibeng tirlik tolghandyruy kerek dep aqyl aitqansidy.

Diny jәne etikalyq faktordy esh eskermey, birjaqtylyqpen elimizdegi búqara halyq әlemdik jәne aimaqtyq meyramdardy birigip ótkizuge kóndikken dep: kenestik jana jyl, kireshen shomyluyn,  Hellouindi, әulie Valentin kýnin mysalgha keltirip mýәiimsiydi.

"Últ sanynyng kóbengine etnonasionalizm nemese ksenofobiya syrttan tanylyp otyr" dep kólgirsiydi de oghan balama retinde qazaqtar arasynda qazaq tilinde keninen ornyqqan «azamattyq últshyldyqtyn» ónin ainaldyryp, orys tildi «azamattyq últshyldyq» degen jana termindi ómirge әkeluge baryn saluda.

Osy orayda alash dýniyetanymy men qazaq mәselesine qatysty kejegesi keri tartatyn (BAQ Kokshetau.Asia (https://kokshetau.asia/obshchestvo/36917-etnonatsionalizm-eto-put-k-razvalu-kazakhstana shakbaev?) qandasymyz Rahim Oshaqbaevtyng pikirin keybireulerdi imanday úiytyp, qúran sózindey etip, jariya etipti. Búndaghy qorqynyshty oy «qazaq mýdesin qorghau» nәsildik kemituge bastaydy. Ári qazaq eli kópúltty memleket degen sandyraq pikirdi qandasymyzdyng auzymen aitqyzudyng ar jaghynda ne jatyr?

«Sootvetstvenno, kogda my govorim pro etnonasionalizm, nasional-patrioty vystupait za iskluchiytelinosti y prevoshodstvo kazahov v Kazahstane. Esly uj govoriti pro tochnosti terminov, eto popadaet pod opredelenie rasovoy diskriminasiy soglasno Konvensiy OON o likvidasiy vseh form rasovoy diskriminasii. Davayte ya prositirui eto opredeleniye: “Rasovaya diskriminasiya — luboe razlichiye, isklucheniye, ogranichenie ily predpochteniye, osnovannoe na priznakah rasy, sveta koji, rodovogo, nasionalinogo ily etnicheskogo proishojdeniya, iymeiyshie seliu ily sledstviyem umalenie prav cheloveka y osnovnyh svobod v politicheskoy, ekonomicheskoy, sosialinoy, kuliturnoy ily lubyh drugih oblastyah obshestvennoy jizniy”. Esly my govorim o grajdanskom nasionalizme, o tom, chto interesy kazahstansev prevyshe vsego, to v etom smysle ya priznai sebya grajdanskim nasionalistom. Poetomu ya, napriymer, kategorichesky protiv edinoy valuty v EAES, ya vystupau za bolee naporistui zashitu nashih interesov v etom integrasionnom obediynenii. No vse my, vne zavisimosty ot nasionalinostey, iymeem absolutno ravnye moralinye, grajdanskie prava y ravnye obyazannosti. Komu nujen osobyy status?».

Kópti tolghandyrghan «Az últtyng tilinde sóilep jýrgenimiz jetistigimiz be, kinaratymyz ba» degen saualdyng jauabyn qandasymyz qaby qanyp bylaysha beredi:

«Bez provozglasheniya osobogo statusa kazahov v Kazahstane my jiti ne mojem? Mne kajetsya, nam gryaznyy vozduh gorazdo bolishe meshaet, chem nekiy status. No v tom, chto kazahy nazovut sebya gosudarstvoobrazuyshey nasiey y tem samym vozimut na sebya otvetstvennosti za sudibu strany, net je nichego plohogo? Pochemu drugie nasionalinosty ne mogut brati etu samuy otvetstvennosti, esly ony toje grajdane Kazahstana? Esly nas bolishinstvo, naprotiyv, my doljny eshe bolee taktichno podhoditi k voprosam naspolitiki, daby ne ushemlyati interesy menishinstv U publiki, iymeiyshey tribunu y nahodyasheysya seychas v trende, moya pozisiya seychas nepopulyarna. No ya gotov ozvuchivati ee postoyanno y tverdo otstaivati. Net ny u kogo ny prevoshodstva, ny iskluchiytelinosti! Dlya menya eto prinsipialinyy vodorazdel. Kazahstansy — narod mnogonasionalinyi»

Ózining qogham qayratkeri emes, kәsipker ekeni oiyna oralyp, osy súhbatymen jatqan jylannyng qúiryghyn basyp, eldi alatayday býldirip otyrghanyn jorta úmytyp, men eshkimmen pikirsayysqa týspeymin dep mәlimdeydi de: «...Chiy prava, ya schitai, stavyatsya pod ugrozu apologetamy mononasionalinosty — napriymer, moim drugom Aydosom Sarymom. Ya sovershenno ne razdelyay tezis Saryma o tom, chto my ne mnogonasionalinyy narod U nas esti russkiye, tatary, uzbeki, koreysy, ukrainsy y t. d. Ya perechislil toliko krupnye etnosy. U nas mnogo metisov ot mejnasionalinyh brakov, kotorye gordo schitait sebya kazahstansami. Pochemu my obyazatelino doljny prositi ih nazyvati sebya kazahami? U nas chto, takoy bolishoy kompleks? Dlya etih ludey ih nasionalinaya iydentichnosti mojet byti takje vajna, kak dlya nas nasha. Prinujdati drugie nasionalinosty samoindentifisirovatisya kazahami, a ne kazahstansami, eto grubo narushati ih prava Y eto vyglyadit absurdno. Togda na chem my budem stroiti nashu obshui mnogonasionalinui iydentichnosti? Moya versiya — ona uje esti y ee nujno stroiti v pervui ocheredi na baze sennostey gumanizma y priznaniya absolutnoy sennosty nashey obshey gosudarstvennosti. Etnicheskaya samoiydentifikasiya — delo lichnoe Obshie sennosty v tom, chto u nas prava cheloveka doljny byti nadejno zashiysheny, doljno byti verhovenstvo zakona, chto my iymeem pravo dyshati chistym vozduhom, my protiv korrupsii, stremimsya k progressu y hotim iymeti v nashey strane luchshie mirovye praktiki, chtoby nasha jizni byla bolee bezopasnoy y komfortnoy...».

Oshaqbaev búdan ary últtyq biregeylik әrkimining jeke basynyng isi men oghan aralaspaymyn deydi de, qazaq elindegi orys tilindegi BAQ qoldan ýrlep jýrgen Qazaqstandaghy fashizmge elimizde joq dep oryndy jauap beredi. Ári ózining orys tildi «azamattyq últshylydyghy» ýshin  әleumettik jelidegi qaralanuyn qazaq tildilerding kórgensizdigine balaydy. Qazaq mýddesine qyzmet etip jatqan, әri últtyq partiyanyng mindetin moyyna alyp otyrghan Facebook-ty  aqparatty búrmalaydy dep shaghynady.

«Etnonasionalizm — eto puti k razvalu strany Ya ne schitai vozmojnym nahojdenie rasistov v publichnom pole Kazahstana. Etnonasionalizm vozbujdaet peshernyy arhetip — estestvennui organicheskui potrebnosti cheloveka v sisteme «svoy-chujoy». Tem samym nanositsya bolishoy usherb nam, kazaham. Iz nas delaIt kakiyh-to peshernyh nasionalistov. No eto sovershenno ne tak. U nas svoy istoricheskiy puti — pusti neprostoy, no my ego doljny samostoyatelino proyti. No rasizm, etnonasionalizm, ksenofobiya, ya uveren, eto ne nash puti».

Osy súhbatty alushy tilshining «Siz shyn mәnisinde antiyúltshyldyq qoghamdyq birlestigin qúryp nemese onyng qúramyna kire alasyz ba?» degen saualyna  «Ono uje esti — eto partiya Nur Otan, y ya ee aktivnyy chlen. Ya ubejden, chto nash preziydent vse ety gody vel iskluchiytelino pravilinui y sbalansirovannui politiku Sennosty mira y soglasiya propisany vo vseh nashih kluchevyh dokumentah. Eto osnova nashego razvitiya, bez nih my poteryaem gosudarstvennosti. Gde ety populisty budut, kogda vneshnie sily prediyavyat Kazahstanu svoy pretenziy y prava, obosnovyvaya ih zashitoy ot fashizma? Posmotriyte, kakoy obraz sozdaly Ukraiyne y k chemu priyvelo ispolizovanie obraza fashizma dlya dostiyjeniya geopoliticheskih seley. V yugo-vostochnoy Ukraiyne 2,7 milliona bejensev. Eto katastrofa! Ya absolutno ne ojidal ot svoih tovariyshey y druzey zayavleniy, chto “my ne mnogonasionalinaya strana”, chto vesi narod Kazahstana eto kazahi, a vse ostalinye nasionalinosty – diaspory, y yakoby u nih esti vtoraya rodina. Net u nih drugoy Rodiny! Ony zdesi rodilisi y ony polnopravnye grajdane Kazahstana. My vse obediyneny obshey istoricheskoy sudiboy na “iskonnoy kazahskoy zemle”. Vlasti ne doljna zaigryvati s nasionalistami» dep jauap beredi.

Arnayy tapsyrmamen súhbat saualyn týzgen tilshining aram pighyly qazaq tildi alash balasyna qarsy antiyúltshyl qozghalys qúryp oghan qazaqtardy tartu әm osy iydeya tónireginde orys tildi qandastarymyzdyng tamyryn basyp kóru.

"Bar mәsele últtyq birgeylik emes, azamattyq biregeylik tónireginde sheshilui kerek" deytin orys tildi BAQ el ishin osylaysha ala tayday býldirudi qalap otyr. Tipti jer-su ataularynyng tarihy atauyn iyelenui orynsyz shu kóterude. Tilshining songhy sauly Qazaq Respublikasy degen ataudyng tónireginde órip, oghan Oshaqbaev myrza: «...Eto ocheni chuvstviytelinaya tema, kotoraya trebuet bolishogo obsujdeniya. Prinimati reshenie o pereiymenovaniy strany nujno posle togo, kak budet ponyatno, chto ob etom dumayt nashy sograjdane. Glavnaya slojnosti vedi zakluchaetsya v tom, chto posle pereiymenovaniya daje sam fakt grajdanstva budet priravnen k prinadlejnosty kazahskoy nasii. Drugoy vopros eshe y v tom, chto etu povestku raskachivait opredelennye ludi, y ony hotyat obernuti pereiymenovanie v vygodnom im kluche Ya uveren, vlasti ne doljna bolishe zaigryvati s nasionalistami. Tem bolee, chto pomimo razjiganiya rozny y yazykovoy neterpimosti, ony pytaytsya postaviti pod somnenie ily daje svernuti osnovnye dostiyjeniya nashego naroda y preziydenta — absolutnyy mir y absolutnoe mejnasionalinoe soglasiye. Ya daje podozrevaiy, chto iydet prednamerennaya skrytaya nativnaya kampaniya po diskreditasiy vseh dostiyjeniy 28 let nezavisimosti. Nekotorye iz nih daje pryamo nazyvait svoe viydenie budushego strany Vtoroy respublikoy. To esti ony hotyat “pereuchrediti” Kazahstan, perepisati osnovy nashey Konstitusii, pomenyati vse nazvaniya y simvoly, vkluchaya flag. Sdelati stranu mononasionalinym gosudarstvom s maksimalinymy stimulamy po vytesnenii nekazahov y lubyh ludey, ne vladeyshih gosudarstvennym yazykom. A chto budet so stranoy y sudibamy ludey, ih absolutno ne volnuet» dep jauap beredi.

Sonda osynday býldirgi súhbat berudegi Kokshetau.Asia-nyng kózdegeni ne degen saual kónildi alandatady. Biraq «Kóp qorqytyp, tereng batyratynyn» orys tildi BAQ-tyng sezinui әm baybalamdap, oibaygha basuy kónildi tynshym etedi.

Endi últ bolyp saqtalyp qalamyz desek, qazaq mýddesi ýshin óz ishimizdegi «antiyúltshyl» jәne «internasionaldyq» qozghalystarmen kýreske týsuding dәuiri tughanyn joqqa shygharugha bolmaydy. Qorghanystan kýreske auysatyn kez jetken siyaqty. Siz qalay qaraysyz!?

Ábil-Serik Áliakpar

Abai.kz