Qazaq jeri men eli talqygha týsken tústa aiqyndala bastaghan últtyq ziyalylardyng arasyndaghy búl jik osy 1921 jylghy asharshylyq túsynda bastalghan edi. Qazaqstannyng soltýstik batys aimaghyn jaylaghan ashtyq qazaq elining últ bop ómir sýruine qauip tóndirdi. Kisining etin kisi jep jatqandyghy turaly ýreyli habarlar Orynborgha suyt jetip jatsa da, negizgi qúramy qazaq emes últtardan qúralghan ólkelik Revolusiyalyq komiytetting mýsheleri ózining júmys josparyn:

1). VPK(b)-nyng HII sezine dayyndyq jasaugha 2). Reseydegi ashtyqqa úshyraghan audandargha azyq-týlik jóneltu ýshin jergilikti últtyng eng songhy qolýzdigin sypyryp-siyryp alugha (Leninning Aral balyqshylaryna Povolijiege balyq jiberu turaly jedelhatyn eske alynyz) 3). Búghan qarsy halyqtyng narazylyghyn úiymdastyryp, isti býrkemelep otyrghan «qazaq últshyldaryna» qarsy kýreske júmyldyrdy.

Mine, osynday qiyn-qystau kezende Ólkelik ýkimet basshylarynyng arasyndaghy pikir talasy sayasy jәne últtyq jikteluge alyp keldi. Bolishevikter Qazaqstandaghy tónip kele jatqan ashtyqqa qarsy shara qoldanbaq týgil, nazaryn da salmady.

Kommunister búghan ýzildi-kesildi qarsy shyghyp:

Qazaq jeri men eli talqygha týsken tústa aiqyndala bastaghan últtyq ziyalylardyng arasyndaghy búl jik osy 1921 jylghy asharshylyq túsynda bastalghan edi. Qazaqstannyng soltýstik batys aimaghyn jaylaghan ashtyq qazaq elining últ bop ómir sýruine qauip tóndirdi. Kisining etin kisi jep jatqandyghy turaly ýreyli habarlar Orynborgha suyt jetip jatsa da, negizgi qúramy qazaq emes últtardan qúralghan ólkelik Revolusiyalyq komiytetting mýsheleri ózining júmys josparyn:

1). VPK(b)-nyng HII sezine dayyndyq jasaugha 2). Reseydegi ashtyqqa úshyraghan audandargha azyq-týlik jóneltu ýshin jergilikti últtyng eng songhy qolýzdigin sypyryp-siyryp alugha (Leninning Aral balyqshylaryna Povolijiege balyq jiberu turaly jedelhatyn eske alynyz) 3). Búghan qarsy halyqtyng narazylyghyn úiymdastyryp, isti býrkemelep otyrghan «qazaq últshyldaryna» qarsy kýreske júmyldyrdy.

Mine, osynday qiyn-qystau kezende Ólkelik ýkimet basshylarynyng arasyndaghy pikir talasy sayasy jәne últtyq jikteluge alyp keldi. Bolishevikter Qazaqstandaghy tónip kele jatqan ashtyqqa qarsy shara qoldanbaq týgil, nazaryn da salmady.

Kommunister búghan ýzildi-kesildi qarsy shyghyp:

«Partiya sezining nazaryn basqa jaqqa audarugha, taptyq kýresti әlsiretuge jol bermeymiz» - dep órshelendi.

Múny - últshyldardyng dauryghuy dep baghalap, sayasy kýresti odan әri qatang jýrgizuge, partiya qataryn tazalaugha rúqsat súrap, Mәskeuden jarlyq kýtti. Ýkimet biyliginen aiyrylyp qaludan qauiptengen S.Mendeshev bastaghan bolishevikter de Mәskeuge:

«Asharshylyq turaly qauesetti taratyp jýrgen últshyldar. Olar qarapayym sharuanyng mún-múqtajyn joqtaghansyp, enbekshilerding nazaryn ózderine audaru ýshin qasaqana baybalam saluda», - dep jedelhat joldady.

Shyndyghynda, tura sol kezde S. Mendeshevting ózining tughan auylynda týtini tik shyghatyn birde-bir ýy qalmap edi.

Taq pen baqty kózdep, últ mýddesin satqandar ghana eki jaqqa birdey jaltaqtap, jaghympazdyqpen kýn kórdi. Egerde solar óz isterin dúrys atqaryp, últ aimaqtaryndaghy ekonomika men últtyq shettetu mәselesin Ortalyqtyng aldyna der kezinde qoysa, qansha qytymyr sayasatty ústansa da jappay asharshylyqqa úshyraugha jol bermes edi. Úly orystyq ruhtyng búl tústa órshigeni sonday, proletarlyq bauyrmaldyqty da úmytyp, Ashtargha kómek komissiyasy tek orystargha ghana qyzmet etti. Ózi ashtyqqa úshyrap, jappay qyrylyp jatqan últtyng mal-mýlkin tartyp alyp, Reseydegi jәne Qazaqstandaghy orystar qonystanghan selolar men derevnyalargha ýlestirdi. Al qazaq últynyng qamyn oilaytyn qayratkerler «balapan basynda, túrymtay túsynda» ketti.

Qazaq qayratkerlerining búl kenesi «úly orystyq kommunistik-kolonizatorlyqqa» qarsy baghyttalghan sayasy ashyq kýresimen tarihtan tiyisti ornyn alatyny sózsiz. Ókinishke oray, Kenes ókimeti túsynda derbes sayasy aghym retinde qalyptasyp, sayasat sahnasyna shyqqan búl qoghamdyq qozghalysty partiya men kenes kezenin zertteytin tarihshylar әr adamnyng is- әreketine qarsy baghyttalghan jekelegen kórinis retinde baghalap jýr. Shyndyghyna jýginsek, tek resmy tirkeuden ótpegeni bolmasa, búl - últtyq damu baghdaryn ústanghan sayasy aghym edi. Ony «memlekettik kósem» Stalin men Goloshekin bildi. Sondyqtan da Troskiymen birge búlardyng da kózin joyyp jiberuge tyrysyp, tergeu isin barynsha túqyrta jýrgizdi. Jogharydaghy kenesten keyin de «kommunistik kolonizatorlyq» pighylgha tosqauyl qoyylmady. Qayta ekpini kýsheyip, taptyq tartys - últtyq tartysqa úlasty.

Ol ýshin olardy ashtyqpen esengiretti. 1921-1922 jylghy ashtyq búl saladaghy alghashqy «tәjiriybe» retinde synaqtan ótti. Múqym qazaq halqyn «tabighy týrde joygha» múrshasy jetpedi. Óitkeni qazaqtyng dәstýrli kóshpeli ekonomikasy men ómir sýru tәsili oghan mýmkindik bermedi. Endi, «moyynserik», «qosshy úiymy», «kedey qostary» arqyly, Á.Bókeyhanov «aq shom ekonomikasy» dep ataghan, tiri qaludyn, kýn kórudin, jútamaudyng ghasyrlar boyy synnan ótken tәsili mansúqtaldy.

1921 jyldyng kýzi men 1922 jyldyng kóktemi qazaq memleketi men últy ýshin osynday sayasi, ekonomikalyq, últtyq mәselelerding shirygha shiyelenisken túsy boldy. Búl «Alashorda» qayratkerlerining ókimet basyndaghy yqpaly saqtalghan eng songhy mausym edi. Olar jazgha qaray jappay qamaugha alynghanyna qaramastan ózderining últ aldyndaghy paryzyn oryndap ketti. El ishindegi jaghdaydy tolyq kórip-bilip, shyndyqqa kózin jetkizu ýshin qyzmet babynyng retin paydalanyp:

«...Guberniyalyq partiya konferensiyasyn ótkizu ýshin Oral qalasyna bardy. Ol Joldybaevpen, Qaratileuovpen birge Orynbor qalasyna kirekeshterding kóligimen qaytty. Áuezov ózining búl jýrisin: jol-jónekey ashtardyng jaghdayyn kózimmen kóruim qajet boldy dep týsindirdi. Ol Oral guberniyasyndaghy asharshylyq jaylaghan qazaq túrghyndarynyng qasiretti kórinisine (itting óleksesin, shópting tamyryn jegen adamdargha, joldyng shetinde ýiilip jatqan ashtan qyrylghandardyng óligine, t.b.) qatty kýiinip keldi, onyng esesine Oraldaghy partiya qyzmetkerlerine riza boldy. Bizding baghytymyzdy senimdi týrde ústaghan Joldybaev, Jantileuov, Qaratileuov siyaqty jigitter turaly óte jaqsy pikir bildirdi. Sonymen qatar Kenjiyn, Myrzaghaliyev pen Asylbekov qatarly bizding óz adamdarymyzdyng Oral guberniyasydaghy bedeli joghary ekendigin aitty. Sony aita túryp, at tóbelindey kók ezu Áytiyevshilding de bar ekendigin, konferensiyada olargha ese tendik bermegenin mysqylday bayandady».

Asharshylyqtyng qazaq arasyna ajal tyrnaghyn salghanyn, әr bútanyng týbinde kómusiz qalghanyn kórgen Áuezov qyzmetke oralysymen dabyl qaqty. Bir aimaqta ghana emes, Oral, Aqtóbe, Torghay, Qostanay, Aqmola guberniyalaryn jaylaghan ashtyq qazaqtardyng kenes ókimetining jazalauynsyz-aq qyrylyp bitetinine kóz jetkizdi. Kenestik partiya qyzmetkerlerining Mәskeuden jasyrghan qylmysyn әshkerelep, barlyq qazaq qayratkerlerin ashtargha kómek komiytetin qúrugha shaqyrdy. Múnday habardy alysymen Tashkentte S. Qojanov, Gh. Birimjanov, Semeyde M. Dulatov pen                    J. Aymauytov bastaghan ziyalylar «Aq jol», «Qazaq tili» gazetteri arqyly býkil qazaqqa sauyn jariyalady. Sodan keyin baryp Orynbordaghylar qozghaldy. Búl jóninde tergeude bergen kuәliginde Á. Baydildiyn:

«Búl isting de bastamashysy Áuezov bolghany tegin emes. Ol (1921 jyldyng jeltoqsanynda ghoy deymin) qazaq Ortalyq Atqaru Komiytetining atynan qazaq qyzmetkerlerining (partiya mýshelerin de, partiyada joqtaryn da) ýlken mәjilisin shaqyrdy, oghan ýkimet mýshelerimen qosa jekelegen europalyq jauapty qyzmetkerler de qatysty, asharshylyq turaly mәseleni talqylaudy kýn tәrtibine qoydy. Mәseleni talqylau barysynda búl mәjilis: ashtargha kómek kórsetudi dereu qolgha alu kerek, ol ýshin Qazaq Ortalyq Atqaru Komiytetining janynan ashtargha kómek kórsetu komissiyasy qúrylsyn - degen sheshim qabyldady. Búl komissiyanyng qúramyn bekitu kezinde әdettegidey jikshildik úsynystar jasaldy. Ár top (mendeshevshiler, sәduaqasovshylar, Asylbekovting ókildigimen aiqyndalatyn seyfullinshiler, alashordashylar) óz adamdaryn kirgizuge úmtyldy. Sonyng ishinde óte tosyn: «Komissiyanyng tóraghalyghyna Ahmet Baytúrsynov saylansyn, al partiyada joq kórnekti adamdar da onyng qúramyna mýshe bop kirsin» - degen úsynys (úmytpasam Áuezov) jasaldy. Ol búl pikirin: kommunisterge qaraghanda olardyng (alashordashylardyn) qazaq túrghyndary arasyndaghy bedeli zor, sondyqtan da komissiyanyng júmysy jemisti bolady - dep dәleldemek boldy. Búl úsynys ishinara ghana qabyldandy. Mendeshev tóragha, Baytúrsynov pen Áuezov tóraghanyng orynbasary bolyp saylanghan búl komissiyanyng mýsheligine sol kezdegi jauapty qyzmetkerlerding kópshiligi saylandy», - dep kórsetti.

Áriyne, tergeuding aty - tergeu. Sondyqtan da (Á.Baydildinnin) Ahmet Baytúrsynov pen Múhtar Áuezovti kekete eske týsirui zandy. Alayda kimning qanday qayrat kórsetip, elining taghdyryna qanshalyqty qamygha arasha týskeni onsyz da bilinip túrghandyqtan da, biz búghan qosymsha týsinik berip jatpaymyz. Qazaq elining basynan keshken, qoldan jasalghan 1932 jylghy asharshylyqtyng zaualy súmdyq. Eshqashanda oryny tolmaytyn qasiret. Alayda sodan tura on jyl búryn, yaghny 1921-1922 jylghy asharshylyqtan Qazaq Ortalyq Atqaru Komiytetining Mәskeuge joldaghan tolyq emes aqparaty boyynsha 1,5 million (!) adam ashtyqtyng túzaghyna ilingen. Asharshylyqqa qarsy kenes ókimeti der kezinde shara qoldanbay, Mәskeu men Ólkelik partiya komiyteti samarqaulyq tanytyp, tek syrttay baqylaushy ghana bolyp otyrghan.

Sondyqtan da últy ýshin kýiingen qayratkerlerdin, onyng ishinde Ahmet Baytúrsynov pen Múhtar Áuezovting dabyl qaghyp, mәjbýr etuimen ótken jogharydaghy mәjilisting protokolyn (ony bizge tanymal tarihshy, abzal ghalym marqúm Aqyjan IYgenbaev degdar úsynyp edi) tolyq keltirudi jón kórdik. Kósemsózben bayandap beru tilge de, týsinikke de jenil. Biraq ta búl tarihy qújatta sonday qysyltayan, qasireti mol kýnderding kýiinishi men sýiinishining taby, ayauly jandardyng jan aiqayy, otty lebi jatqandyqtan da derekke jýgindik. Sonymen 1921 jyly 10 jeltoqsan kýni ótken qazaq qyzmetkerleri qatysqan kenesting kýn tәrtibine qoyghan mәselesi ekeu:

«I. Qyrdaghy audandardyng ashtyqqa úshyraghan túrghyndaryna naqty kómek kórsetudi úiymdastyru.

1. Qazaq qyzmetkerlerin osy júmysqa tartu jәne olardy tiyimdi paydalanu, sonday-aq Týrkistan Respublikasyna qonys audarghan qazaq qyzmetkerlerin keri qaytarudyng amalyn qarastyru.

Qatynasqandar: Jangeldiyn, Áuezov, Almanov, Asylbekov, Nahimjan, Kenjiyn, Baytúrsynov, Baydildiyn, Tólepov, Jamanmúrynov, Sarymoldaev, Avdeev, Naymanbaev, Núrmahanbetov, IYgilikov, Qarjasov, Túnghanshiyn, Birjarov, Orazbaeva, Samatov, t. b.

Joldas Jangeldin tóraghalyq etti.

Qyrdaghy audandardyng ashtyqqa úshyraghan túrghyndaryna naqty kómek kórsetudi úiymdastyru turaly M. Áuezovting bayandamasy tyndaldy. Áuezov joldas: ashtargha kómek kórsetu úiymdarynyng ayaghy әli qyr eline jetken joq. Olardyng tayau arada jetui de neghaybyl ekenin aitty. Áuezov onyng sebebi mynada dep kórsetti:

1. Auyldardyng tikeley ózimen aralasa otyryp, olardyng múqtajdyqtaryn anyqtaytyn búl saladaghy mindetti atqaratyn qyzmetkerler joq.

2. Ashtyqqa úshyraghan qazaqtar naqty bir jetekshi adam bolmasa, olar ashtargha arnalyp memleket tarapynan bólingen sybaghanyng ózine de qol jetkize almaydy, óitkeni qazaqtar bir ýzim nan ýshin jat jerde qol jayyp qanghyp jýrgennen kóri ýiinde ólgendi artyq sanaydy, tipti kómek súrap el keze qalghan kýnning ózinde de qaranghy, anqau qazaq olardy óz betimen izdep taba almaydy, kómekke qoly jetpeydi.

3. Jergilikti jerdegi ashtargha kómek kórsetu úiymy qoltyghynyng astyndaghy, yaghny jaqyn jerdegi qalalar men qala manyndaghy selolardaghy kýizelgenderge erekshe qamqorlyq jasaugha tyrysady, sondyqtanda qaladan shalghay ornalasqan qazaq auyldary ýnemi keyinge ysyrylyp qalady. Shyndyghyna kóshsek, - dedi Áuezov, - asharshylyq jaylaghan qyrdaghy elding qyrylghanynyng janynda, qaladaghy ashtyqtyng ýreyli kórinisteri oiyn siyaqty әser etedi. Egerde búl audandardy ashtyqtan qútqaru ýshin dәl qazir shúghyl týrde sheshushi shara qoldanylmasa, onda qazaq respublikasy qazaqsyz qalady. Kóptegen audandardaghy qazaqtar kópten beri tek qana kórtyshqanmen, tyshqanmen, suyrmen, taghy sol siyaqty úsaq jәndiktermen ózegin jalghauda, sonyng kesirinen әrtýrli júqpaly aurular men indetter estip-bilmegen dengeyde taralyp barady.

Múnyng barlyghy, ashtargha kómek kórsetu úiymdarynyng qyr eline jany ashymaytyndyghyn, olargha nemketti qaraytyndyghyn kórsetedi, sonday - aq osynday qasiretti órtti óshiruge qazaq qyzmetkerlerining de beyghamdyghy bayqalady. Ókimet basynda otyrghan qazaq qyzmetkerleri, búl isti dәl osy kýiinde qaldyryp qoigha bolmaytyny óz aldyna, búl - sizder ýshin qylmys, biz búl ýshin qazaq elining aldynda, ózimizding arymyzdyng aldynda  jauaptymyz, - dedi Áuezov joldas.

Bayandamasynyng sonynda Áuezov joldas qyrdaghy audandargha ashtargha kómek kórsetu sharalarynyng josparyn úsyndy, jarys sóz ben talqylaudan keyin ishinara ózgerister men tolyqtyrular engizilgen song búl úsynys qaulynyng negizi etip alyndy.

1. Qazaq qyzmetkerlerin osy júmysqa tartu jәne olardyng kýshin paydalanu turaly Almanov joldas bayandama jasady.

Almanov joldas mynany atap aitty: Biz eshqashanda qazaq qyzmetkerlerin oryndy paydalanyp kórgemiz joq. Ashtyq bolsa tamaghymyzdan alyp, qylqyndyryp jatqan kezding ózinde biz eshqanday qolghanatsyz, jergilikti jerdegi jetekshisiz otyrmyz. Onyng ýstine, byltyr, odan arghy jyly osynda istegen partiya qyzmetkerlerining ózi bizden ketip qaldy. Múnyng basty sebebi - orys kommunisterining jýrgizip otyrghan otarlaushy baghytynda. Biz әu basta qazaq qyzmetkerlerin orynymen paydalanbadyq, - dedi búdan әri Almanov joldas, - biz olardy jan-jaqqa quyp, jyrtyghymyz ben tesikterimizdi bitedik, búl onsyzda sany az qyzmetkerlerdi esinen tandyrdy, belgili bir naqty júmyspen ainalysugha mýmkindigi bolmady. Qazaq arasyndaghy asa zәru isterge de júmsaytyn adamymyz joq. Búl mәseleni dәl qazir sheshu kerek, qazaq qyzmetkerlerin júmysqa tarta otyryp, olardyng mindetin anyqtauymyz qajet. Sóilegen adamdardyng pikiri osyghan toghysyp jatyr, - dep oiyn qorytty Almanov joldas.

Jarys sózden keyin kenes tómendegidey qauly qabyldady.

Qauly:

1. Qyrdaghy audandardyng ashtyqqa úshyraghan túrghyndaryna naqty kómek kórsetudi úiymdastyru turaly Áuezov joldastyng bayandamasyn tyndaghannan keyin jauapty qazaq qyzmetkerlerining kenesi mynany atap ótedi:

Osy uaqytqa deyin ashtyqqa úshyraghan qyrdaghy audandardyng birde-bir túrghyny memleket tarapynan naqty kómek alghan joq, olar óz betterimen tentirep ketti, sóitip ólim tyrnaghyna ilindi. Olardyng eshqanday kómek almaghany bylay túrsyn, tipti QSSR-ding partiya jәne kenes úiymdarynyn, ortalyqtyng da, jergilikti jerding de, tipti qaperine de ilinbegen, yaghni, turasyn aitqanda, úmyt qalghan, taghdyrdyng tәlkegine tastaghan. Jogharyda aitylghan jaylardy kórsete otyryp, bisharalyqqa úshyraghan qazaq eline búdan bylay nemketti jәne samarqau qaraugha tózuge bolmaytynyn atap ótip, jauapty qazaq qyzmetkerlerining kenesi - barlyq ólkelik jәne jergilikti partiya jәne kenes, sonday-aq kәsipodaq úiymdaryn belsendi týrde kómek kórsetuge shaqyrady. Pәrmendi kómek kórsetu ýshin kenes ózining tarapynan mynaday naqty sharalardy belgiledi:

a). Ashtyqqa úshyraghan qyrdaghy audandargha kómek kórsetu ýshin Ortalyqtaghy jәne jergilikti jerdegi ashtargha kómek kórsetu úiymynyng basty mindetterin anyqtap, olardy top-topqa bólsin.

b). Qyr eline kómek kórsetu ýshin barlyq jerde salauat-sauyn (kompaniya) jýrgizilsin: búl mәselening osy uaqytqa deyin eskertilmegendigine mәn berilip, barlyq partiya, kenes jәne kәsipodaq úiymdary, búl mekemelerde istemeytin jekelegen qazaq qyzmetkerleri salauat-sauyngha belsendi týrde tartylsyn, sonday-aq baspasóz mekemeleri halyqtyng sanasyn oyatyp, sezder men jinalystarda olargha yqpal etuge tyryssyn.

v). Ashtargha kómek kórsetu úiymynyng jergilikti jerdegi qúramyna adal qazaq qyzmetkerleri kirgizilsin, olardy neghúrlym kóbirek tartugha úmtylsyn, qyr eline tikeley kómek kórsetu ýshin olardy ashtargha kómek úiymynyng jauapty ókili retinde paydalansyn.

g). Respublikalyq jәne uezdik ashtargha kómek úiymynyng qyzmetkerleri tek qana ashtyqqa úshyraghan qyrdaghy audandarda júmys isteu ýshin tótenshe ókil bop barsyn.

Olardy (Respublikalyq dengeydegi ókilderdi - T.J.) ashtargha kómek kórsetu úiymynyng ólkelik tótenshe ókildigi úsynady, obkom men qazaq Ortalyq Atqaru Komiyteti bekitedi, songhysyn mandatpen qamtamasyz etedi. Jergilikti ókilderdi ashtargha kómek kórsetu úiymynyng tótenshe ókili bekitip, mandat beredi, ony jergilikti partiya jәne әkimshilik mekemeleri rastaydy.

d). Ashtargha kómek kórsetetin ortalyq komissiyagha ashtargha bólinetin azyq-týlikting jayy turaly mynaday úsynys jasalsyn: ashtargha kómek kórsetetin guberniyalyq úiymgha qoldaghy bar azyq-týlik qorynyng belgili bir mólsheri naqty sanmen kórsetilsin; uezderge bólingen kezde mindetti týrde ashtargha azyq taratatyn bir qazaq ókili qatysyp túrsyn.

2. Ortalyq jәne jergilikti partiya, kenes mekemelerin kómekke tartudy qatan, kense tәrtibimen jýrgizudi,  sonymen qatar osy maqsatpen arnayy adamdardy jol sapargha shygharudy oblystyq komiytet, QazSIK jәne jekelegen halyq komissariattary óz mindetine alsyn.

1. Partiya, kenes mekemelerinde júmys isteytin jәne júmyssyz jýrgen qazaq qyzmetkerlerining tizimin guberniya ókilderimen birlese jasau mindeti QazSIYK-ke tapsyrylsyn, ashtargha kómek komissiyasy men ólkelik tótenshe ókildikting qatysuymen olar ashtyq jaylaghan guberniyalargha jóneltilsin, sonday-aq arnayy azyq-týlik jinau ýshin Týrkistan Respublikasyna jiberilsin.

2. Ashtargha kómek komissiyasymen kelise otyryp osy qaulynyng negizinde shara qoldanu qúqyna ie bolatyn QazSIYK-ting bir mýshesin ólkelik tótenshe ókil etip taghayyndau mindeti QazSIYK- ke jýktelsin.

3. Túrghan jerlerinen bosyp, temir joldyng boyynda (Aqbúlaq, Aqtóbe, t.b.), sonday-aq Týrkistan baghytyndaghy beketterde jinalyp qalghan ash qazaqtargha erekshe kónil bólip, nazarda ústau Ashtargha kómek komissiyasyna tapsyrylady: bosqyndardyng úilyghyp qalu sebebi shúghyl anyqtalyp, olardy uaqytynda otyrghyzyp jibermegen barlyq mekemelerding basshylary sotqa tartylsyn.

4. Barlyq tiyisti mәlimetterdi jinaqtap, asharshylyqqa úshyraghan qyr eline kórsetiletin kómekting mólsherin ósiru turaly qalayda Ortalyqtyng kelisimin alu mindeti Mendeshev pen Áuezovke jýktelsin. Sonyng ishinde búl joldastargha myna mәseleni sheshu tapsyrylady:

a). Torghaygha jiberiletin azyq-týlik jәrdemi Qostanaydan bólek jiberiluin ortalyq arqyly sheshuge qol jetkizsin.

b). Guriev audanyna azyq-týlikti tikeley tasymaldau mýmkindigi bolmaghandyqtan da, Guriev pen Astrahannan aulanghan balyqtardy sonda bóludi, sonymen qatar Guriev pen Oraldaghy balyq kәsipshilikteri olardy tiyisti jabdyqtarmen qamtamasyz etip, balyq aulaugha rúqsat beruin Ortalyqtan súrasyn.

v). Qazaq respublikasynyng shiykizattarynyng auqymdy mólsherin azyq-týlik pen kerekti zattar, ashtargha qajetti aqsha alugha paydalanu ýshin búl mәseleni derbes sheshuge ortalyqtyng kelisimin alsyn.

1. Obkomnyn, QazSIYK-ting jәne barlyq jauapty qazaq qyzmetkerlerining atynan partiya úiymdarynda isteytin, odan tys júmyssyz jýrgen qazaq qyzmetkerlerine ýndeu jariyalansyn, olardy asharshalyqqa qarsy kýresuge shaqyrsyn.

2. Búl qaulynyng kóshirmesi jan-jaqqa taratylsyn.

Qol qoyylyp, mór basylghan.

II. Qazaq qyzmetkerlerin júmysqa tartu jәne olardy tiyimdi paydalanu turaly Almanov joldastyng bayandamasy tyndaldy, múnday sharanyng sheshim tabuy qajettigi eskerilip, qazaq qyzmetkerlerining kýshi dúrys әri tiyimdi paydalanylmay otyrghanyn atap ótip, qazaq qyzmetkerlerining kenesi mynaday qauly qabyldady:

1. QazSIYK-ting janynan erekshe komissiya qúrylsyn, oghan mynaday mindetter jýktelsin:

a). Komissiyanyng pikiri boyynsha qandayda bir iske paydalanugha bolatyn barlyq qazaq qyzmetkerlerining tizimi jasalsyn.

b). Ózining tughan jerinen basqa audangha nemese basqa lauazymdy qyzmetke auystyru arqyly qazaq qyzmetkerleri túraqty әri tiyimdi paydalanylsyn.

v). Partiyada joq qazaq qyzmetkerleri kenes qúrylysyndaghy jauapty júmystargha deyin tartylsyn, sóitip olardyng ókimetten de, júmystan da shettetilmegenine kózin jetkizsin.

g). Olardy qazaqtardyng ishindegi eng jauapty әri shúghyl: ashtyqpen kýres, aghartu, qazaq qyzmetkerlerin dayyndau, qazaq arasyndaghy sot júmysyn dúrys jolgha qoy, milisiya júmysyn jolgha qoi, jergilikti ókimetti nyghaytu, kooperasiya úiymy, t. b. siyaqty isterge paydalansyn.

d). Obkom men QazSIYK-ting erekshe tizimi arqyly Týrkistan Respublikasyndaghy barlyq qazaq qyzmetkerleri shaqyrylyp alynsyn.

j). Jergilikti jerlerde partiyada joq qazaq qyzmetkerlerining kenesin ótkizu dәstýrge ainalsyn.

z). Baspasóz arqyly barlyq qazaq qyzmetkerlerin júmysqa shaqyrghan ýndeu jariyalansyn, búl ýndeuge qúlaq aspaghandardyng belsendiligin oyatsyn.

Komissiyanyng qúramyna mynalar: 1. Áuezov. 2. Asylbekov. 3. Almanov. 4. Baytúrsynov. 5. Kenjin - mýshe bop; 1. Nahiym-jan. 2. Tólepov - kandidat bop saylandy.

1. Komissiya QazSIK bekitken erekshe ereje boyynsha júmys isteydi jәne ózining barlyq júmysyn Obkom men QazSIK arqyly jýrgizedi.

Qazaq qyzmetkerlerining Kenesi qabyldaghan búl qauly KSIYK-ting bekituine jatady.

Kenes tóraghasy -  Jangeldiyn.

Hatshysy           -  Nahym-jan».

Qol qoyylyp, mór basylghan».

Kenes qabyldaghan búl eki mәselening de qazaq últy ýshin ómirlik mәni bar bolatyn. Búghan kelispeu - últtyq jekkórinish pen óshpendilikti tudyru, kommunistik partiyanyng otarlaushy jәne jazalaushy sayasatyn ashyqtan-ashyq әshkereleu edi. Sondyqtan da arada bes kýn ótkennen keyin, yaghny 1921 jyly jeltoqsannyng 15-júldyzynda Qazaq Ortalyq Atqaru Komiyteti men júmysshylar kenesi shaqyrghan «enbekshi qazaq halqynyn, sharualardyn, qyzmetkerlerdin» sezinde jәne qazaq ókilderining birikken mәjilisinde:

«Jauapty qazaq qyzmetkerlerining 1921 jylghy 10 jeltoqsan kýngi Kenesining qaulysyn tyndap:

Kenes qabyldaghan qauly týgelimen maqúldansyn jәne qorytyndy shygharu ýshin ashtargha kómek komissiyasyna berilsin. Kómek komissiyasynyng sheshimi 17 jeltoqsan, senbi kýni QazSIYK-ting sekretariyatyna tabys etilsin, 17 jeltoqsan, senbi kýni RKP qazaq obkomynyng talqylauyna úsynylsyn», - dep qauly qabyldandy.

Alayda belsendiler ashtan qyrylyp jatqandargha kómek kórsetuding ózinen taptyq iydeologiya izdedi. Mysaly, sol tústaghy Ahmet Baytúrsynov pen Múhtar Áuezovting is-әreketi turaly «Qalam» bylay bayandaydy:

Á.Baydildin (jalghasy): «Osy Kenesten keyin Áuezov asharshylyq turaly kólemdi maqala jariyalady (Qaranyz: «Enbekshi qazaq» №4 jәne №5), qalyptasqan jaghdaydy dúrys baghalaudyng ýlgisi esebinde tashkenttik alashordashylar múny qaghyp alyp, «Aq jol» gazeti arqyly nasihattaugha kóshti...

Sol kezde ashtargha kómek komissiyasy da óz isterin ózgeshe jýrgizdi. Sol komissiyagha tartylghan mekemeler jergilikti jerlerge shúghyl jedel hat joldap jatty. Guberniyalardaghy ziyalylardyng iygi jaqsylarynyng tizimi jasalyp, olardy ashtargha salauat-sauyn jinaudy úiymdastyrugha tartu ýshin jergilikti jerlerge jiberdi. Jarlyqtar men núsqaular joldandy, guberniyalargha baratyn ókilder irikteldi. Baytúrsynov komissiyanyng atynan qazaq eline arnalghan kólemdi ýndeu jazyp, ony «Enbekshi qazaqta» jariyalau ýshin maghan alyp keldi. Bere salysymen ol menen múny tezirek jariyalaudy ótindi. Men aitqanyn isteymin dep uәde berdim. Ýndeudi shyndyghynda da jariyalaghym keldi... Biraq onyng mazmúnymen tanysqannan  keyin niyetimnen ainyp qaldym. Ýndeu bir jaqty eken. Onda asharshylyqtyng jaghdayy tym әsirelenip jazylypty jәne ashtyqty tudyrghan jaghdaydyng naqty sebep-saldary dúrys kórsetilmepti. Ýndeuding qorytyndy bóliminde halyqtyng qaymaqtaryn ashtyqqa qarsy kýresuge shaqyrypty, sonday-aq onymen kýresuding joldaryn (barlyq ziyalylardy júmyldyru, ashtargha jappay salauat-saugha jinau, olardy ashtyq jaylaghan audandargha jiberu t.b.) kórsetipti.

Men búl maqalany jariyalamaugha bekindim de, ony óz qaghazdarymnyng ishine qosa saldym (Onda redaksiya kensesi joq bolatyn). Birneshe kýn ótken song Baytúrsynov taghy da keldi de, ózining ýndeuining qashan jariyalanatynyn súrady. Men: tanysyp shyghyp,  basugha kelisimin beru ýshin maqala alqa mýshelerine berildi, tayau arada jariyalap qalarmyz, - dedim. Sodan keyin ózimning әreketime ózim qatty ynghaysyzdanyp qaldym: anau-mynau emes, ashtyq turaly asa dilgir (Alashordanyng jazghany bolsa da) maqalany ýkimet komissiyalary men tiyisti mekemelerding kelisiminsiz ýndeudi toqtatyp qoyghanym qate boldy-au dep oiladym. Osynday oigha keldim de birden Asylbekov joldasqa bardym (Ol obkomnyng hatshysy, Ashtargha kómek komissiyasynyng mýshesi jәne «Enbekshi qazaq» gazetining alqa mýshesi bolatyn) da, Baytúrsynov ekeumizding aramyzdaghy әngimeni aittym, mening oiymsha búl ýndeudi jariyalaugha bolmaytyn siyaqty dedim. Tanysyp shyghu ýshin ýndeudi alyp qaldy da, kelesi kýni jariyalamaugha kelisim beretindigin bildirdi. Sóitip, Baytúrsynovtyng ýndeui jariyalanbay qaldy. Ol ýndeu songhy jyldargha deyin mende saqtalyp keldi, mening qaghazdarymnyng ishinde bar ma, joq pa, ony bilmeymin...

Ashyp aitarym, «alashordashy» ziyalylar osy tústarda kómek kórsetu komissiyasyn óz mýddeleri ýshin qatty paydalanyp qaldy, olar ashtargha jasaghan jaqsylyghy arqyly jeke mýddelerin jýzege asyrugha tyrysyp baqty. Keybir kezderde olar kózdegenderine (maqsatyna) jetti de, sayasy jәne qazynalyq qor jinady. Búl 1926 jyly Qyzylorda qalasynda ótken «Torghay isi» degen sot barysynda anyq bayqaldy...

...Jogharyda, mәlim etkenimizden kórinip otyrghanynday, búl is-әreket kezinde sәduaqasovshylar ózderining ainymaly ekendikterin tanytty. Olardyng bireui (Áuezov) alashordashylarmen qosylyp ketse, ekinshileri (Toghjanov) olardyng qol shoqparyna qalay ainalghanyn ózi de bilmey qaldy, al ýshinshileri (men siyaqty taghy basqalar) olardyng is-әreketine belgili dәrejede syn kózben qarap, ózin tolyq paydalanugha jol bermedi (Mysaly: Baytúrsynovtyng ýndeuin jariyalamadym, t.s.s.)».

Ayyby, aiyptau kórsetindisi retinde jazylghandyghy bolmasa, Ábdirahman Baydildinning bayandap otyrghan oqighalarynyng barlyghy da shyndyq edi. Sonday-aq jogharydaghy qaulynyng hattamasyn qaghazgha týsirgen Á.Baydildinning ózi edi - dep tolyq senimmen aitugha bolady. Ótkeni múnday jauapty qújattyng jeke adamnyng tartpasynda saqtalyp qaluy ol kezde shpiondyq qylmysqa jatatyn. Eger de „ayyptau qorytyndysynyn" astary men yrqyna qaray baghamdasaq:

- iyә, qyr qazaqtary jappay qyryla bastaghan kezde „sayasy dúshpandaryn múqtau ýshin" «Alashordashylar» erekshe qimyl men úiymshyldyq tanytyp, ashtyqty joigha qarsy, demek, tergeushilerding payymdauy boyynsha - kenes ókimetine qarsy belsene kýres ashty;

- iyә, qazaq ziyalylary ýndeuge ýn qosyp, әr kisi ózining yqpaly zor eldi mekenderden azyq-týlik, mal jinap, ash audandargha jóneltu arqyly kenes ókimetin qúlatyp, qazaq últynyng ashtan qyrylyp qaluyna bóget keltirip, naqty qylmys jasady;

- iyә, olar sol qylmysty әreketteri arqyly - «sayasy jәne qazynalyq qor jiyp», ony ash audandargha aparyp taratyp, qazaqtardy ajaldan qútqaruy arqyly olardy kenes ókimetine qarsy qoydy;

- iyә, olar: ashtargha kómek kórsetu komissiyasynyng - ash qazaqtardan tartyp alghan azyq-týligi men maldy, ortalyqtan bólingen astyqty tek orystar qonystanghan eldi mekenderge ghana taratqanyn bilip qoyyp, «kommunist - kolonizatordyn» últtyq sayasat jónindegi memlekettik asa qúpiya sharasynyng jýzege asuyna qastandyq jasady, sóitip, últ arazdyghyn qozdyrdy.

- iyә, olar qazaq últy men kenes ókimetine qarsy osynday últshyl reaksiyashyl, týrikshil, islamshyl әreketterdi is jýzinde jýzege asyru ýshin barlyq qazaq qyzmetkerlerine ýndeu jazyp, olardy „Ashtargha kómek" atty astyrtyn úiym qúrugha shaqyrdy!

IYә! IYә! IYә! Qanday qaskýnemdik desenshi! Búl ýshin ólim jazasynyng ózi jenil! Qarashy, eshqanday әskery jazalausyz, qaruly shyghyn shygharmay, patshanyng ózining qolynan kelmegen indetti - asharshylyqty úiymdastyrudyng sonday ontayly sәti týsip, endi ghana «qyzyl qyrghynnyn» jospary oryndala bastaghanda, myna onbaghan últshyldardyng shygha qalghanyn qarashy!

Jә, tergeushi men tergelushilerding jortaq jeldirmesine ilespey, dúrys sózge kósheyik. Ong isting tonyn dәl osylay teris ainaldyru - kenes ókimetining tergeu jýiesining asa әkki jәne synaqtan ótken tәsilderining biri bolatyn. Qazaq últynyng asharshylyqtan jarym-jartylay aman shyghuy - býkil bir últ - kenes ókimeti men kommunistik partiyanyng qylmysty sayasatynyng tiri kuәsi bop qaldy degen sóz edi.

Á.Baydildin (jalghasy): «Jaz mausymy jaqyndap kele jatty (22 jyldyng nauryz aiy). Bizding jetekshilerimizding (Áuezov pen Sәduaqasovtyn) arasynda shýiirkelesu bastaldy. Olar ózara әlde neni aqyldasyp jýrdi. Olardyng bir nәrsege dayyndalyp jýrgeni belgili edi. Búl sybyrlasu 15 kýnge sozyldy. Qanshama tyryssam da eshtene bilip jarytpadym. Olar syrghaqtata jauap berdi, mening súraqtarymdy әzilge ainaldyrdy. Bizding aramyzdaghy múnday jatyrqau mening jogharydaghy maqalamnan keyin payda boldy. Sodan bastap olar maghan ózderining sayasy manyzy bar josparlaryn ashyq aitpay, mәsele ne olay, ne bylay sheshilgennen song ghana habarlap jýrdi. Syrttay qaraghanda biz óte dos adamdar siyaqty kórindik: birge jýrdik, әngimelestik, qaljyndastyq, t.b., alayda bizding aramyzda tolyqtay ishki týsinik bolghan joq. Sonday sәtterde Sәduaqasov pen Áuezov meni keleke etip: "Jaz, jaz, tarihta qalasyn", - dep (shyndyghynda da, "Qalam" - qalamnyng kýshimen tarihta qalyp otyr ghoy - T.J.), arasynda: "IYә, qalay, jasap jatyrsyng ba?", - dep keketetin (Olar mening "jasasyn!" dep jazghan maqalamdy emeuirin etip otyr). Bizding aramyzdaghy osynday qarym-qatynas turaly Toghjanov pen Joldybaevqa aittym, olar da úmyta qoyghan joq shyghar. Mine, sondyqtan da, men әueli de olardyng ne oilaghanyn bile almadym, tek ashyq is-әreketke kóshken song ghana anghardym".

"Qalamnyn" qúpiyalap, astarlap, dúshpandyq mәn bere jazghany bolmasa, Múhtar men Smaghúldyng әreketinde eshqanday da kenes ókimetine tikeley baghyttalghan qastandyq joq bolatyn. Olar qazaq oqyghandarynyng qalayda halqyna qyzmet etuine mýmkindik jasap, asharshylyqty auyzdyqtaugha úmtyldy. Áriyne, olardyng adam retinde, sayasat basyndaghy memleket qayratkeri retinde ózara qúpiya pikir alysugha qaqylary bar bolatyn jәne ekeui de "Qalamgha" basqan qadamdary, ishtegi arman-mýddesi turaly esep beruge tiyisti emes edi. Biraq, kәdimgi: "Múhtar! Keshke ashanagha baramyz, sondyqtan tamaq alyp qoyma. Smaghúl", - degen bir japyraq qaghazdyng ózin saqtap, tergeushilerge úsynghan Ábdirahman Baydildiyn, shyndyghynda da, saq әri súghanaqtau adam bolsa kerek.

Múny "dostarynyn" qoltanbasyn qadirlep, keleshek úrpaqqa jetkizeyin degen iygi tilekting qataryna jatqyzudyng esh qisyny kelmeydi.

Múhtar men Smaghúldyng Á. Baydildin siyaqty „súghanaq súrdan" sayaq tartyp, qúpiyalap jýrgeni Orynbordaghy últjandy azamattardyn: «Ne isteymiz?», - dep talqygha salghan pikirleri men sheshimderi edi. Oidy pisirip almay jariya etse bitti, josparlarynyng jýzege aspaytynyn, "últshyl toptyng taghy da bir qastandyq әreketi әshkerelenip" shygha keletinin bildi. Qúrghaq sózden iske kóshuge úmtylghan olar el ishine baryp, ash-aryqtargha tikeley kómek kórsetu ýshin jer ayaghy kenisimen top-topqa bólinip, jan-jaqqa shyghugha úigharym jasady. Sonymen qatar, soltýstik jәne ontýstik aimaqtardy qazaq avtonomiyasynyng qúramyna kirgizu ýshin jergilikti jerge ýgit-nasihat, týsindiru júmystaryn qosa atqarugha uaghdalasty. Songhy maqsatty Ábdirahman Baydildinge qashan keter-ketkenderinshe aitpaghan siyaqty. Áytpese, búl mәselening hatqa týspeui mýmkin emes. Qansha qúlaghyn tossa da әlde bir nәrseden habarsyz qalghanyn "Qalamnyn" ózi de moyyndap, ókine bayandaydy.

Á.Baydildin (jalghasy): «Sóitse, songhy uaqytta olar (Sәduaqasov pen Áuezov Kenjinmen, Myrzaghaliyevpen, jәne Álibekovpen birigip) bir isti josparlapty. Olar: qazaq túrghyndary arasyndaghy júmysty jaqsartyp, asharshylyqpen kýresti kýsheytu turaly mәsele qoy ýshin qaulynyng jobasyn jasapty (Osy da qastandyq pa? - T.J.). Búl jobany olar aldyn-ala obkomnyng jekelegen mýshelerine kórsetip, maqúldatyp alypty. Jangeldindi kóndiripti, Asylbekovti ózderine qaratyp, keybir europalyq qyzmetkerlerding de kózin jetkizipti. Sóitip, obkom mýshelerining kópshiligin óz jaqtaryna shygharyp alyp, búl jobany bekittirdi, osy bekittirgen jobany jýzege asyru ýshin jergilikti jerlerge baratyn qyzmetkerlerding tizimin de qosa jasady. Olar guberniya boyynsha bylay bólindi: Semeyge - Áuezov pen Dosov; Aqmolagha - Kenjin men Tólepov, Qostanaygha - Sәduaqasov, t. b.

Qaytalap aitamyn, mening dostarymnyng shýiirkelesui osy iske tikeley qatysty eken. Ony kórsetilgen oqigha boyynsha obkomda sheshim qabyldaghannan song baryp Áuezovting ózi maghan aitty.

Biraq ta búl isting resmy emes ekinshi bir astary bar ekendigin Qostanaygha jýretin kýni Sәduaqasovtan bildim. Ol maghan: Obkomnyng sheshimi arqyly bekitilgen qaulydaghy ashtyqqa qarsy kýres júmysyn jýrgizumen qatar, barghan uәkilder jergilikti jerlerdegi bizding qarsylastarymyzdy, yaghny otarlaushylar men mendeshevshilerdi orynynan taydyryp, oghan qosa kenesting 3-sezine dayyndyq jýrgizetin bolady», - dep habarlady. Osyny aitqan song menen Sәduaqasov: «Orynbordaghy janalyqtardy túraqty jetkizip túr», - dep ótindi. Sonymen uәkilder elge attanyp ketti».

Olardyng búl jolghy ketkeni - ókimet biyligininen de bir jola ketkeni edi. Tek ójet minezdi, qaysar da batyl oily Smaghúl ghana biylik basyna qayta keldi. Múhtar kenes ókimetining ayarlyghyna kózi әbden jetip, kónili mýldem suyp qaldy. Qauqarsyz qaulynyng qúly bop, «jasasyndatyp!» jýgirgenshe, erkin oily qalam quatyna sýiengendi dúrys sheshti. Óitkeni, kenes belsendileri osynau iygi júmys ýshin attanghan uәkilderding sonyna tynshy qoyyp, tynyshtyqtaryn búza berdi. Orynbordaghylar ózderining «qapy ketkendikterin» keyin angharyp, «qoldaryn kesh sermep qaldy».

Sondyqtan shúghyl týrde Semeyge attanyp ketti. Ol:

«Semey guberniyalyq atqaru komiytetining tóraghasyna jәne gubkomnyng hatshysyna!

15 kókek kýni KSIK obkomynyng jәne Kirprofburonyng ókili retinde partiya, kenes jәne kәsiptik júmystardy jandandyru maqsatymen Semeyge attanamyn, basty nazardaghy júmysym qazaq túrghyndary arasyndaghy belsendilikti arttyru. Barlyq kәsipshilik audandaryndaghy qazaq júmysshylarynyng basyn qosu, jer turaly dekretti jýzege asyru, qazaq kedeylerin milisiya qataryna tartu - birinshi mindet. Atalghan sharalardy jýzege asyrudaghy basty tiregim - kenes qyzmetinde jýrgen qazaq qyzmetkerleri bolmaq. Sondyqtan da gubkom men gubispolkom jogharydaghy qyzmetkerlerding tizimin jasap, audandardan guberniyagha shaqyryp alu úsynylady. Alghashqy kezendegi qajetti adamnyng sany 20. Qazaq qyzmetkerlerimen júmys istesu - KSSR memleketining kezek kýttirmeytin birinshi kezektegi mindeti ekendigin, odan eshkimning de tys qalmauy qajettigin eskertemin. KSSR guberniyalaryna jiberilgen ókilderding barlyghy da shúghyl tapsyrmany oryndaushy bolyp tabylady. Sondyqtan da olargha nemketti qarau - keshirilmeytin qylmys esebinde jauapqa tartylady.

KSIK obkomynyng ókili Áuezov», - dep shúghyl telegramma soqty.

Sóitip, Qazaq Ortalyq Atqaru komiytetining mýshesi, KSIYK-ting sayasy hatshysy jәne Prezidium mýshesi Múhtar Omarhanúly Áuezovting memlekettik mansaby osy jedelhatpen ayaqtaldy. Jeke basyn qorghau ýshin oghan japondar shygharghan vintovkany ózimen birge alyp jýruge rúqsat etildi.

Sirә, ony paydalanudyng reti kele qoyghan joq boluy kerek.

Jalghasy bar