Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alugha arnalady

Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining nazaryna!

IYә. Tap solay. Industriyalyq-innovasiyalyq jobalardan eshbir kem emes, El bolyp atqarar últtyq joba. Qolyma qalam alugha týrtki bolghan Túrsyn Júrtbaydyng «Júldyz» jurnalynda jaryq kórip jatqan «Úranym-Alash» atty tarihy zertteu enbegi.

Qazirgi kezde qazaq mýddesi túrghysynda ese týgendep jatqan eki adam bolsa, sonyng biri - Túrsyn Júrtbay. Oghan dәlel jogharyda atalghan zertteu enbegi. Oqyp shyqsanyz kóziniz jetedi.

«Úranym-Alashty» oqyp shyqqannan keyin janym maza tappay, kónilim alabúrtyp tynyshsyz kýy keshudemin. Qúddy bir sol dәuirge týsip ketkendey bolasyn.

Mening búl jerdegi aitpaq oiym - qazaq halqynyng tarihyndaghy «Altyn beles» sonymen qatar «Ýlken qasiret kezeni» deuge bolatyn Alashordanyng tarihyn qazirgi jas buyn qalay týsinude, qabyldauda sol jóninde. Búl enbekting ereksheligi arhivte jatqan «qylmystyq isterdin» tergeu derekterine sýiengendiginde. Tarihy shyndyqqa janasuynda. Sol kezdegi Álihan Bókeyhan, Ahmet Baytúrsyn syndy kósemder bastaghan tútas bir buynnyng qazaq halqynyng taghdyryna ara týsuleri, jankeshti tirlikteri oiyndy nebir túnghiyqtargha jetelep, sezimindi janidy.

Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alugha arnalady

Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining nazaryna!

IYә. Tap solay. Industriyalyq-innovasiyalyq jobalardan eshbir kem emes, El bolyp atqarar últtyq joba. Qolyma qalam alugha týrtki bolghan Túrsyn Júrtbaydyng «Júldyz» jurnalynda jaryq kórip jatqan «Úranym-Alash» atty tarihy zertteu enbegi.

Qazirgi kezde qazaq mýddesi túrghysynda ese týgendep jatqan eki adam bolsa, sonyng biri - Túrsyn Júrtbay. Oghan dәlel jogharyda atalghan zertteu enbegi. Oqyp shyqsanyz kóziniz jetedi.

«Úranym-Alashty» oqyp shyqqannan keyin janym maza tappay, kónilim alabúrtyp tynyshsyz kýy keshudemin. Qúddy bir sol dәuirge týsip ketkendey bolasyn.

Mening búl jerdegi aitpaq oiym - qazaq halqynyng tarihyndaghy «Altyn beles» sonymen qatar «Ýlken qasiret kezeni» deuge bolatyn Alashordanyng tarihyn qazirgi jas buyn qalay týsinude, qabyldauda sol jóninde. Búl enbekting ereksheligi arhivte jatqan «qylmystyq isterdin» tergeu derekterine sýiengendiginde. Tarihy shyndyqqa janasuynda. Sol kezdegi Álihan Bókeyhan, Ahmet Baytúrsyn syndy kósemder bastaghan tútas bir buynnyng qazaq halqynyng taghdyryna ara týsuleri, jankeshti tirlikteri oiyndy nebir túnghiyqtargha jetelep, sezimindi janidy.

Áruaqtarynan ainalayyn azamattar eldi sýyding úly ýlgisin kórsetip ketti ghoy. Olar sol zamandaghy demokratiyalyq aghymnyng bastauy bola bildi. Tek ókinishtisi ony býgingi qolynda qauqary bar azamattar qaperine ilmeydi.

Kelesi jyly Alashorda qayratkerleri óle-ólgenshe armandap, sol armandaryn kókke júldyz ghyp qadap ketken - tәuelsizdikting 20-jyldyghy. Keyde nalisyn, býgingi tәuelsizdikti sol alash arystary bastan keshkende әlemde tendesi joq memleket salatanat qúrar ma edi dep. Áytkenmen ghajayyp bolmaydy. Bәri de qajyrly enbekti, tabandy kýresti talap etedi.

Jerining asty men ýsti qazynaly baylyqqa toly qazaq halqynyng býginde nege jigeri jasyghan, qayraty múqalghan. Meninshe sebep, bizding sanamyzdy dinkeletip tastaghan qúldyq psihologiyada. Ol әsirese el taghdyryna qatysty sheshim qabyldaugha ókiletti elaghalarynan qatty bayqalady.

Qazaqstan tәuelsizdik alghannan beri ruhany túrghyda otarsyzdanu (dekolonizasiya) ýderisi jýrgizilgen joq. Eki ghasyrdan astam uaqyt orystyng otarynda bolghan qazaq ýshin búl kezek kýttirmeytin, shapshang qolgha alatyn sharua edi. Uaqyt bolsa ótip jatyr. Al sol qazaq qoghamynyng damuyna tejegish bolyp otyrghan qúldyq psihologiyagha qarsy birden bir em - ol keninen nasihattaluy tiyis Alashorda tarihy. Últtyq joba dep otyrghanym da sondyqtan. Búl ýkimettik túrghyda qauly qabyldanyp, nәtiyjesi әrbir eldi mekendegi әr adamnyng kónilinen oryn tabuy tiyis sharua. Naqtyraq aitsaq, mekteptin, joghary oqu oryndarynyng oqu-әdistemelik baghdarlamalaryna Alashtanu pәni engizilip, mindettelgeni abzal. Múnday jauapty, kýrdeli sharuagha K. Núrpeyis, M. Qoygeldi, T.Júrtbay, S. Aqqúlúly syndy alashtanushy ghalymdardy tartugha bolady. «Óli riza bolmay, tiri bayymaydy» degen qasiyetti úghym bar emes pe. Býgingi alasapyran zamanda, elding esesin kóptep jiberip jatsaq, olardyng aruaghy qaydan riza bolmaq.

Kezinde XX-ghasyrdyng 20-jyldary Álihan, Ahmet, Álimhan syndy azamattar eli ýshin saugha súrap, Leniyn, Stalindermen teng dәrejede kelissózder jýrgizip, tabandylyq tanytpaghanda bizge RSFSR-ding qúramynda avtonomiya da búiyrmas edi. Ári ketkende býginde biz Tatarstan, Bashqúrtstan siyaqty Reseyding qúshaghynda bulyghyp jatar ma edik. Sondyqtan býgingi azat kýnimiz ýshin biz eng birinshi Alashorda qayratkerlerine bas iyip taghzym etuge mindettimiz. Tariyhqa qiyanat jasaugha bolmaydy.

«Úranym-Alash» enbeginen kórgenimizdey Á. Bókeyhannyng 1926-jylghy Qazaqstandaghy sharualargha tiyesili jer normasyn anyqtau jónindegi professor Shvesov basqarghan ekspedisiyagha qatysyp, dúrys esepteuler jýrgizip, Qazaqstanda artyq jer telimi joq ekendigin dәleldep, sony ekspedisiyanyng qortyndy esebine engizui, sol jyldary ishki Reseyden qazaq jerine 360 myng qarashekpendilerding jón-josyqsyz qonys audaruyna tosqauyl bolghanyn kópshilik bilmeydi. Tarihtaghy múnday eldik ýshin jasalghan erlik isterdi әrbir qazaq jadynda ústaugha mindetti dep sanaymyn.

Býginde romantikany qoyyp, naqty pragmatikalyq esepterge jýgingen qazaq mýddesine jauap beretin sharualarmen ainalysatyn mezgil jetti. Sondyqtan Sh. Aymanov atyndaghy «Qazaqfilim» últtyq kinostudiyasy kópseriyaly, sapaly «Alashorda» kórkem filimin týsirse qúba-qúp. Ol tek «Kóshpendiler» men «Mústafa Shoqaydyn» kebin kiymese bolghany.

«Qazaqstan» últtyq telearnasy «Alashorda» atty tarihy derekterge sýiengen jýieli, sol dәuirdi tútasymen qamtityn derekti filim týsirip, halyq nazaryna úsynsa, sheksiz alghysqa bóleneri haq.

«Mәdeny múra» baghdarlamasy ayasynda «Úranym - Alash» zertteu enbegin kem degende 50 myng dana taralymmen basyp shygharyp, kýlli elge taratyp jiberu kerek. Ol әr qazaq otbasynyng tórinde «Qúranmen» qatar túryp, oqylyp, olargha ruhany kýsh-quat beretin qúralgha ainalsa, ruhymyz myqty bolatynyna men kәmil senemin.

Endigi bir qolgha alatyn sharua Astananyng tórinde alash arystarynyng mýsinderi ornatylghan «Alashorda» alleyasyn ashu. Osy kezde ghana elorda әrbir qazaqtyng jýreginen oryn alatyn qasiyetti mekenge ainalmaq.

Mine osynday bir tizbekti iri-iri sharualardy qolgha alsaq qana, yaghny «Alashorda» úghymy әrbir qazaq ýshin qasterli úghymgha, biriktirushi faktorgha ainalghanda  biz sanamyzdy janghyrtyp, eldik sanagha jol ashamyz.

Azattyqtyng otyn óshirip almay sonau Abaydan amanattap alghan Álihandar men Ahmetter, ony Múhtarlar men Qanyshtargha tabystapty, olar óz kezeginde ony Múhtarlar men Rymghalilargha ústatqan, sodan ol ot Túrsyndar men Didarlar arqyly býgingi kýnge, bizge jetip otyr.

Biz degenimiz - alghashqy mýsheldi tәuelsizdikpen ólshegen úrpaq. Endeshe әlemde su tasyp, dauyl kóterilip jatqanda sol otty sóndirip almau bizge sert.

Nariman Mәjiytúly

Qaraghandy qalasy

«Abay-aqparat»