Qúrmetti oqyrman, maghan osy maqalanyng jobasy restoranda, dastarhan mәzirin audaryp-tónkerip kórip otyrghanda kelip edi.

Vasiliy Yannyng «Shynghys han» atty romanynda mynaday epizod bar. Birde Shynghys óz әskerining dayyndyghyn teksermek bolyp, týn ishinde joryqqa attanamyz dep búiryq beredi. Alghash dabyl qaghylyp, alamandar ertoqymdaryn alyp jylqygha qaray jýgirgende Shynghys qaghan ong qolyna bir uys tas alyp, sony bir-birlep sol alaqanyna sala bastaydy. Tastyng barlyghy sol qolgha ótip bolghansha jýz myng qaraylas, múzday qarulanghan jer qayysqan qol qosar-asar atymen, neshe kýndik azyghymen joryqqa әzir túrady. Sonda qaghan, jer betinde múnday әsker menen basqa kimde bar dep týn qaranghysynda riza bolyp jymiypty.

Taghy da bizding babalarymyzben maydanda bettesken úly júrttardyng tarihshylary men jylnamashylary aitady, kóshpendilerdey sarbaz jer betinde joq dep. Ásirese basqa júrttardy, kóshpendilerding sheginip úrys saluy, tosqauyl soghystary, qashyp bara jatyp qayyrylyp soghuy qatty tanqaldyrghan.

Ádette, úrysta baghy qaytqan otyryqshy elding әskeri eshqashan qayyrylyp sogha almaydy. Óitkeni, otyryqshy elderde sheginis, qashu taktikalyq әdis emes - jenilisting belgisi bolyp sanalady. Yaghni, jenilisting psihozyna úshyraghan әsker jaudyng qylyshy men oghynan qyrylyp bitkenshe qashady.

Qúrmetti oqyrman, maghan osy maqalanyng jobasy restoranda, dastarhan mәzirin audaryp-tónkerip kórip otyrghanda kelip edi.

Vasiliy Yannyng «Shynghys han» atty romanynda mynaday epizod bar. Birde Shynghys óz әskerining dayyndyghyn teksermek bolyp, týn ishinde joryqqa attanamyz dep búiryq beredi. Alghash dabyl qaghylyp, alamandar ertoqymdaryn alyp jylqygha qaray jýgirgende Shynghys qaghan ong qolyna bir uys tas alyp, sony bir-birlep sol alaqanyna sala bastaydy. Tastyng barlyghy sol qolgha ótip bolghansha jýz myng qaraylas, múzday qarulanghan jer qayysqan qol qosar-asar atymen, neshe kýndik azyghymen joryqqa әzir túrady. Sonda qaghan, jer betinde múnday әsker menen basqa kimde bar dep týn qaranghysynda riza bolyp jymiypty.

Taghy da bizding babalarymyzben maydanda bettesken úly júrttardyng tarihshylary men jylnamashylary aitady, kóshpendilerdey sarbaz jer betinde joq dep. Ásirese basqa júrttardy, kóshpendilerding sheginip úrys saluy, tosqauyl soghystary, qashyp bara jatyp qayyrylyp soghuy qatty tanqaldyrghan.

Ádette, úrysta baghy qaytqan otyryqshy elding әskeri eshqashan qayyrylyp sogha almaydy. Óitkeni, otyryqshy elderde sheginis, qashu taktikalyq әdis emes - jenilisting belgisi bolyp sanalady. Yaghni, jenilisting psihozyna úshyraghan әsker jaudyng qylyshy men oghynan qyrylyp bitkenshe qashady.

R.Djovanioliyding «Spartak» romanynda frakiyalyq kóshpeli taypadan tútqyngha týsken  Spartak, Rim halqynyng ermegi ýshin Koliyzeyde kýnde bolyp jatqan qantógisterding kezinde osy tanghajayyp taktikany qoldanady. Qashyp jýrip aldymen quyp jetken gladiatordy óltirip, aqyrynda jauynyng bәrin qyryp bitiredi. Búl myndaghan jyldar boyy Euraziyanyng dalasyn dýbirletken, qanday jau bolsa da, bet qaratpay jengen kóshpendilerding eng әigili taktikasy.

Birde reseylik avtorlar Fomenko men Nosovtyng «Jana hronologiya» dep atalatyn kitabyn oqyp otyryp mynaday bir tanghajayyp mәlimetti úshyrastyrdym. Mongholdar eshqashan Batysqa qaray... joryq jasamapty! Onyng birneshe sebebi bar eken. Sonyng ekeuin keltireyik. Orystar jaudyng atty әskerinen qorghanu ýshin ejelden «zaseka» dep atalatyn amal qoldanypty. Aghashty jerden 15-20 santiymetrdey biyiktikte qighashtay shabady eken. Osylaysha eni elu-alpys, keyde jýz shaqyrym, al úzyndyghy býkil orys jerin beldeulep orap jatqan úlanghayyr ormandy shauyp shyghady eken.

Búl amal qazaqta da bar. Búrynghy zamannyng anshylary jolbarys aulaghanda qamysty osylay shabatyn bolghan. Múny bayyrghy qazaq tilinde «qarna» dep ataydy. Dabyl qaghyp kele jatqan adamdardan qashqan jolbarys nayzaday ýshkir qamysqa qarnynan qarnalyp, nemese sol qarnadan óte almay túryp qalyp, ajalyn tabady. Alayda milliondaghan gektar ormandy shauyp shyghu, sol kezdegi orys qoghamynyng qolynan kelmes is edi. Biraq jana hronologiyanyng avtorlary Fomenko men Nosov osylay deydi. Orys halqy monghol shapqynshylyghyn osylay toqtatty deydi.

Endi atalghan avtorlardyng ekinshi uәjine keleyik. Batysqa, týn týbine alghash sheru tartqanda monghol әskerining sany jýz mynday eken. Olay bolsa deydi Fomenko, jýz myng әskerge qansha azyq-týlik kerek, jýz myng atqa qansha jemshóp kerek. Yaghni, ol әskerding sonyndaghy arqúq (oboz) qanday bolu kerek, ol arqúqta qansha arba bolu kerek, al arbany tartatyn jegin malgha taghy da qansha jemshóp kerek. Atalghan avtorlargha sensek, soghysudyng ózi, joryqqa attanudyng ózi mýmkin emes nәrse bolyp shyghady. Eng qyzyghy - ýide tynysh qana otyru. Alayda, olay bolmaghan ghoy. Týrik-monghol taypalarynyng jaugershiligi qazirgi Italiya jerine jetip baryp toqtaghan. Shynghystyng ósiyeti - songhy teniz - Atlantikagha deyin baru. Búl Batys taraptaghy is. Al Shyghysta Shyn-Mashynnan ótip, búl baghytta da songhy teniz - Tynyq jәne Ýndi múhityna jetu. Keyinnen Qúbylay han tenizding ar jaghynda da el baryn, Nippon (qazirgi Japoniya) degen memleket baryn estip, solay qaray attanghan. Biraq búl tarapta monghol әskerining qanday kesapatqa úrynghanyn, mongholdyng әskery - teniz flotynyng japon jaghalauynda qalay sugha batqanyn tarihtan jaqsy bilemiz. Mine, týzu joldan tayghan adamzatty jónge salu maqsatynda týrik-monghol nәsili osynday globalistik (qazirgishe «jahandanu») jospardy kýn tәrtibine qoyghan. Batystyng bir tarihshysy aitqanday, «nәtiyjesinde, mongholdar (týrikter dep týsininiz) qazirgi әlemdik tarihtyng kosmosyn qalyptastyrdy». Al endi, aldyna osynday úly maqsat - Qaraqorymnan basqarylatyn býkilәlemdik kosmopolittik imperiyany qúrudy kózdegen, osy jolda ózining de, ózgening de qanyn ayamay tókken úly nәsildin, úly millettin, әldebir orys ormanynan óte almay toqtap qaluy, әskerding ózine jәne minetin atyna azyq jetpey qalady dep joryqtan bas tartuy, әriyne, aqylgha syimaytyn nәrse. Oiymyzsha, Fomenko men Nosov, kóshpendilerding joryqqa qalay dayyndalyp, qalay attanatynyn, qalay jortatynyn bilmeydi. Ol az deseniz, aitayyq, atalghan tarihshylar jalpy tarihtan, soghystardyn, nәsilderding tarihynan tolyqtay maqúrym. Hristian dininen ketip islam dinine ótken, úly ghalym, radisionalizmning (dәstýrshildiktin) atasy sheyh Yahiya (shyn aty-jóni - Rene Genon, últy fransuz) Ýndi elining ejelgi әleumettik qúrylymyn zerdeley kele tórt әuletti erekshe bólip alady (europa halyqtarynyng tilinde búl әuletter «kasta» dep, al ýndining óz tilinde «varna» dep atalady). Búl kastalar: 1) brahmandar; 2) kshatriyler; 3) vayshiyalar; 4) shudralar. Brahmandar - eng jogharghy kasta. Búlar Qúdaymen, Absolutpen tildesetin bolghandyqtan fәny dýniyeni tәrk etkender. Kshatriyler - әskery әulet. Búlar dýniyeni retteushi kýsh. Dýniyedegi tәrtipti qadaghalaushy kýsh.  Vayshiyalar - óndirushiler (eginshiler, qolónershiler t.b.). Shudralar - eng tómen tap, qúldar (Búl ejiktep otyratyn ghylymy maqala emes, sondyqtan tym qarapayym  ýstirt týsindirgenim ýshin keshirim súraymyn).

Osy kýni ghylymy tilde týrik-monghol kóshpendileri dep atalatyn halyqtar atalghan bólinis boyynsha әskery әulet-kshatriyler bolyp sanalady. Týrli zamanda týrli halyqtardyng jylnamashy - tarihshylary saq, skiyf, sarmat, massaget, hún, týrik dep týrlishe atandyrghanymen, myndaghan jyldar boyy Euraziya dalalaryn mekendep kelgen kóshpendiler bir kindikten taraghan bir-aq halyq bolyp tabylady.

Kshatriyler men shudralardyn, nemese, bizshe aitqanda әskery әulet pen qúldardyng araqatynasyn aina-qatesiz beyneleytin bir tamasha anyz Gerodotta bar.

Skifting bir taypasynyng jauyngerleri alys elge joryqqa attanady. Sol jaulaghan jerde biraz uaqyt túryp qalghan skifter kýnderding kýninde otandaryn saghynyp qaytpaq bolady. Búl eki arada skifterding әielderi esikte jýrgen qúl-qútandarmen kónil qosyp qoyady. Dýniyege kelgen tútas bir úrpaq eseyip el biyleydi. Aqyry elge qaytyp kele jatqan skifting jauyngerleri ózderine beymәlim  әskermen, al shyndyghynda qúldan tughan úldarmen betpe-bet kezdesedi. Qanday jaudy bolsa da jenip ýirengen skifter aldarynan shyqqan әskerdi jene almay qoyady. Qylyshtassa - qylyshqa myqty. Nayzalassa - nayzagha myqty. Sadaq atysqanda da bet qaratpaydy. Aqyrynda skifting qolbasshysy búl әskerding kim ekenin shyramytyp, jauyngerlerine jaudy qamshymen sabandar deydi. Sol kezde bes qarumen sayysqanda qayyspay qarsy túrghan jau әskeri qamshydan tym-tyraqay qashypty. Búl jerdegi morali - qúldyng qúl bolyp qalatyndyghynda. Skifter qamshymen úryp qúldyng qúl ekenin esterine týsirgen. Myndaghan jyldar boyy Euraziya dalasynda absoluttik әskery ýstemdikte bolu, әriyne, izsiz ketken joq. Týrik-monghol halyqtarynda erekshe namys kuliti qalyptasty, jәne namyspen birge onyng mәngi serigi-meymana qosa ilesip jýrdi. Otyryqshy halyqtardy mensinbeu, «jataq» dep kemsitu, «adam» dep sanamau daghdysy kóshpendi húnnyng kóniline osy kezde ornyqqan. Osydan kelip soghys strategiyasynyng eki prinsiypi qalyptasty. Otyryqshy elderding strategiyasy - pozisiyalyq soghys. Aptalap, ailap (keyde jyldap) qarsy túru. Ásker qyrylyp bitkenshe soghysu. Kóp jaghdayda tize býgip, saugha súrau. Azyq-týlik pen auyzsu tausylghanda qamaldyng qaqpasyn ashyp berilu.

Al kóshpendilerding strategiyasy - manevrlik soghys. Jaudy (әsirese, qarulanyp shyqqan jataqty) jau dep eseptemeu, keng dalagha alyp shyghyp, sadaqpen atyp qyryp ketu (búl nayzanyng úshyn, qylyshtyng jýzin jataqtyng qanyna bylghaugha jiyirkenetin erekshe rysarlyq kodeksten tughan strategiya).

Kóshpendiler búl strategiyany, parsylardyng basqynshylyq soghystarynan últtyq sanasy oyanyp, Eskendir Zúlqarnayynnyng tuynyng astynda endi ese qaytaru soghysyna, qarymta jaugershilikke shyqqan, Dariydi jenip, parsyny alghannan keyin toqtay almay skiftyng dalasyna ayaq basqan grektermen betpe-bet kezdeskende ózgertuge mәjbýr boldy. Eseyip soghys ónerine jetile bastaghan otyryqshy elderdi endi búrynghyday qamshymen úryp baghyndyrudyng qiyn ekenine kózi jetken kóshpendiler jana strategiya men taktikany ýirendi. Shep qúrghan jaudyng shebin búzudy, jau qosynyn jenu ýshin eng әueli neni talqandau kerek ekenin, oray soghyp qorshaugha aludy mengerdi.

Bolashaqtaghy soghys aimaghyna ainalatyn operativtik kenistikti әrbir tóbeshigi men búlaghyna deyin, jayylymy, yqtasyny, ózeni men jalghyz ayaq jolyna deyin  zerdelep bilu osy kezden bastap kóshpendi hún әuletining әskery strategiyasynyng basty elementine ainalghany anyq.

Mine, jogharyda aty atalghan « Jana hronologiyanyn» avtorlary Fomenko men Nosovtyng kóshpendi halyqtardyng jaugershiligi turaly úshqary pikirlerine qarsy uәj retinde, húndar ózderining alymdy joryqtaryn qalay iske asyrghandyghy jóninde birer anyz derekting jóni endi kelgen siyaqty.

Qanday da bolmasyn halyqtyng azyq-týlikti úqsatuy men qamdauy, saqtauy jәne paydalanu әdisteri sol halyqtyng ómir saltyna baghynady. Kóshpendilerding kulinariyasy negizinen kóshpendi túrmysqa layyqtalghan sýr et pen ashytyp baryp keptirilgen sýt taghamdarynan túrady. Búl, bir jaylaghanda jarty dýniyeni basyp ótetin sansyz kósh joldarynda әbden synnan ótken, qansha saqtasa da búzylmaytyn, jibitip jiberse az ghana uaqyttyng ishinde ózining búrynghy qalpyn tabatyn bagha jetpes nәrli, dәmdi taghamdar. Mysalgha, eki-ýsh jyl jatqan syqpa qúrt qaynalghan ystyq suda túryp bir-aq saghatta ezilip ketedi. Túzgha pisip bes jyl túrghan qaqpysh et búlaq suynda on saghat túryp, jibip, asqanda ezilip pisedi. Dәmi til ýiiredi. Jaylaudan kósherde qaryngha salyp oshaqtyn astyna kómip ketken qima quyrdaq bir-bir jarym jyl saqtala beredi. Kóship kele jatqanda, tisi týsip qyzyliyek bolyp qalghan qariyalar syqpalamay keptirilgen ejigeydi jeydi. Sonday-aq, qorjynda  týnnen qalghan sýr etti jeydi, sabada jýre-jýre shayqalyp әbden babyna kelgen qymyzdy ishedi. Mineki, alamandar joryqqa osy taghamdardy alatyn bolghan.

Ár ýy azamatyn soghysqa ózi dayyndaydy. Qazaqta sol zamannan qalghan «Alty qorjyn alaman» degen sóz bar. Onyng mәnisi mynaday. Syqpay keptirgen mayly ejigeyden eki qorjyn toltyryp, qosar attyng bóksesine artady. Múny bir deniz. Sodan son, qazaqta «Týte» dep atalatyn, joryqqa arnayy dayyndalatyn tagham bolghan. Qoydyng semiz etin ayamay túzdap, jaqsylap keptiredi. Qaqpysh bolyp qatqan etti kelige salyp týiedi. Sodan song mylja-mylja bolghan etti bir ýili jan otyryp, jýn qúsatyp talshyqtap týtip shyghady. Týte degeniniz osy. Osy týteni qorjyn etip toltyryp, atqa artady. Múny eki deniz. Alamannyng azyghy osy. Endi qoydyng sýr qúiryghyn eki qorjyngha syqastyra toltyryp, atqa ony artady. Múny ýsh deniz. Búl attardyng azyghy. Keyde jәne eki qorjyn tobylghyny alady eken.

Qosar-asar attyng mәnisine keletin bolsaq, múndaghy qosar at - minis aty. Alasha at sharshaghanda auysyp minetin kómekshi kýlik. Al asar at, atynan kórinip túrghanday, azyqqa arnalghan at. Bir adam qosaryna bir at, asaryna bir, keyde eki at alady. Áriyne, asar at bos jýrmeydi. Jortuyl barysynda ertoqymsyz, basyndaghy noqtamen miniske jýre beredi. Qosar men asar at nege ertoqymsyz jaydaq miniledi? Ertoqymdy shyghyn qylmas ýshin. Sonymen alaman joryqqa dayyn boldy. Kóne soghys qúrylymy boyynsha eng kishi әskery bólik - ondyq. On jauynger bir onbasygha baghynady. Onbasy beybit kezinde qol astyndaghy on adamnyng qaysysy qayda jýrgenin bilip otyrugha mindetti. Onbasynyng ony jinalyp kelip    bir jýzbasygha baghynady. Álbette, jýzbasy qolastyndaghy onbasylardyng qayda ekenin bilip otyrady. Jýzbasylar mynbasygha  baghynady. Mynbasylar tubegine baghynady. Qazaqta týmenbegi degen de әskery lauazym bar. Tubegi ekeuining sheni birdey. Osy kýni tu ústaytyn adamdy tubegi dep jansaq ataytyn bolypty. Qazaqta on myng әsker - bir tu әsker dep atalady. On myng әskerding tuyn ústaytyn adamdy «bayraqtar» dep ataydy.

Bes tubegi bir bayghúrtqa baghynady. Yaghni, bayghúrt - elu myng әskerdi basqarady. Bayghúrttar hangha baghynady. Mine,  qazaq әskerining soghys aldyndaghy jalpy qúrylymy osynday bolghan.

Ertauyl dep atalatyn sholghynshy әsker bolashaq joryqtyng marshruty boyynsha negizgi әskerden bes jýz, keyde myng shaqyrym ozyp jer jayytyn, jayylym men suat, eger qys bolsa yqtasyn jerlerdi aldyn  ala tauyp habar berip otyrady.

Sonymen joryq bastaldy deyik. Qosar atty әsker kýnine 150 shaqyrym jol jýre alady. Toqtausyz jortqqan alaman qalay demalyp, qalay tamaqtanghan? Kózinizge elestetiniz. Tanalageuimnen, keyde tipti týn ortasynda attanyp ketken әsker kýn shyqpay-aq, salqynmen talay jerdi shalady. Ómir saltynyng ózi ýzdiksiz kóshi-qon, at ýstinde tuyp, at ýstinde óletin qazaq úlyna ertemen, ne    týnde túryp suyt joryqqa attanu - ýirenshikti is. Kýn týske tyrmysqanda qol bastap kele jatqan han әskerbasylargha belgi beredi. Tubegi, mynbasy, jýzbasy men onbasy bәri bir kisidey aiqay salady.

- Bir ret asaugha bolady!

Sol sәtte býkil әsker bir adamday, qorjyndaryna qol salyp, ejigeyden uysyn toltyryp bir asaydy.

Sodan song han, әskerding jýris qarqynyna qarap attardyng jilik mayynyng júqara bastaghanyn sezse, oghan da arnayy belgi beredi. Taghy da aspandy janghyryqtyrghan zildi aiqay.

- Attargha bir-bir asatyndar!

Sol sәtte bir adamday tizgin tartqan әsker attan týsedi. Eng әueli attyng úmasyn uqalap siygizedi. Sodan song qorjyndaghy kiyizdey sýr qúiryqtan bir-bir bilem kesip alasha, qosar, asar attardyng auzyna salady. Kelesi sәtte qalyng qol jyljyp ta ketedi. Kidiris kóp bolsa bes-aq minutqa sozylady.

Osylaysha qas qarayghansha jortady. Búl kezde ertauyldan kelgen habarshy, әskerding demalatyn jerin belgilep, qarauyldy qoyyp ta ýlgeredi. Eger әsker qonghan jerde jayylym bolsa әr jýzdikting jylqysy bólek jayylady. Attar qalmaqsha, yaghni, әrbir eki at bir-birine aiqasa baylanady. Búl týn ishinde jau shapsa, attardy jyldam tauyp alu ýshin jasalatyn amal. Álbette, ertoqym alynbaydy, tek aiyldary bosatylyp, erding ózi attyng moynyna taman, shoqtyqtyng ýstine mingizilip jeldik jasalady. Atty ertteuge bir minuttey ghana uaqyt ketedi. Osy bir minut uaqyt ne útys beredi dep kýmәn keltirui mýmkin key adam.  Ýlken útys. Birinshiden, qalmaqsha baylanghan at qoyghan jerden tabylady. (Áriyne, búlay baylanghan jylqy dúrystap jayyla almaydy. Alayda, qazaqtyng az ottap, kóp jusaytyn qorende jylqysy alaqanday jerden birneshe ret kert etse boldy, joryqqa dayyn túrady). Ekinshiden, ertoqymdy ornyna jyljytyp, qúiysqandy kiygizip, aiyldy tartugha on sekund uaqyt ketedi. Yaghni, bir minutke tolar-tolmas uaqytta alaman úrysqa kire alady. Bolashaqtaghy jaudyng yqtimal týngi shabuylynyng toytarysy osynday úsaq dayyndyqtan túrady.

Ásker qalay úiyqtaydy? Astygha toqym tósep, erdi basqa jastap úiyqtau degendi talay estidik. Jansaq әngime. Attyng erin nege alugha bolmaytynyn (tipti qosar-asar attyng ýstindegi toqymy men basyndaghy noqtasy da alynbaydy) jogharyda aityp kettik. Dulyghanyng astynan kiyiletin jyghanyng ne ekenin bizding qazaq úmytyp ta ketken shyghar. Jygha, negizinen, alamannyng basyn dulygha qaryp ketpes ýshin, nemese qajap tastamas ýshin kiyiletin bas kiyim. Sonday-aq kýrzining soqqysyn júmsartatyn da - jygha. Sol sebepti jygha óte qalyng bolady. Týie men qoy jýnin aralastyryp iyirgen jipti birneshe qabattap, toqidy. Jip qalyn, biraq shilter siyrek. Siyrek boluy - basty jeldetu ýshin kerek. Alaman jatarda dulyghany sheshedi, biraq jygha basynda qalady. Oiymyzsha, qazaq jauyngerining ertoqymy artynda attyng eki bóksesinen salbyrap túratyn orauly bir zatty, oqyrman kinodan talay kórgen shyghar. Búl zat - ishik. Ishik óte ýlken bolady. Ózi -  kiyim. Ózi -  tósenish. Ózi - jamylatyn kórpe. Mine, qazaq alaman, qalqandy basyna jastap, ishikting jartysyn astyna tósep, jartysyn ýstine jamylyp saptama etigin sheshpegen kýii osylay úiyqtaytyn bolghan. Qarudan - qylyshy, qanjary belinde, sodan song saptamanyng ishinde «selebe» dep atalatyn  eki qonysh qanjar. Qonysh qanjar, qapiyada úiyqtap jatyp, jaudyng astynda qalyp, beldegi qylysh pen qanjardy ala almaghanda, ayaqty býgip qonyshtan suyryp alyp jaudyng ishin, nemese býiirin esip jiberu ýshin kerek.

Kóne jyraulardyng ólenderinde

- Qu tolaghay bastanbay, - degen joldar kezdesedi. Búl jerdegi «tolaghay» - qalmaq sózi. Qalmaqtar adamnyng basyn tolaghay deydi. Osydan kelip, bir jol ólennen jaugershilik zamannyng súmdyq syry ashylady. Qazaq soghysta ólgen azamattardy qoldan kelgenshe jerlep ketuge tyrysady. Kónekóz qariyalardan estigenimiz, adamdardyng mәiitin, mysaly birneshe myng mәiitti әueli bir-birine sýiep otyrghyzady. Sodan keyin ekinshi qabat taghy birneshe myng adam aldynghylardyng ýstine otyrghyzylady. Sodan keyin taghy birneshe myn. Tiri qalghandar shәiit bolghandardyng aruaghyna dúgha oqyp, qayghyra jýrip dalanyng tósinde osynday birneshe keyde on-jiyrma, keyde otyz - qyryq súmdyq tóbeler túrghyzady. Búl  jerde, biz, әsker jýz myndap qyrylatyn úly soghystardy aityp otyrmyz. Al keyde adam shyghyny az bolyp, ólgen jauyngerlerdi elge alyp qaytudyng mýmkindigi bolsa -  alyp qaytady. Elge kelgennen keyin arulap kómedi.

Dalada qalghan, shala-sharpy kómilgen sýiek uaqyt óte shan, topyraq ýiirilip, aqyryndap tóbege ainalady.

Qúrmetti oqyrman, «myqtyng ýii» degendi estuiniz bar ma? Estimeseniz aitayyn,  «myqtyng ýii» degeniniz sol, ghapyl men ókinishke toly qazaqtyng qandy tarihynan qalghan múnly  tóbeler. Osy kýreng topyraq túnjyr dala, qasiyetti Otan ýshin qan tókken sansyz úrpaqtyng ýnsiz molalary.

Qalmaq adam jerleu degendi bilmeytin mәjusy halyq. Maydanda ólgen jauynger týgili, beybit ómirde óz ajalymen ólgen adamdy aidalagha laqtyryp ketedi. Ólekse, iyt-qús jep aq sýiek bolyp qalsa, Tәniri ózi jaratqan pendesin «qabyl  alady» dep quanady. Qazaqtyng «ishegin it jyrtqan qalmaq» degen mәteli osydan    qalghan.

«Qu tolaghay bastanbay» degen óleng jolyndaghy «bastanbay», «bastanu» - «jastanudyn» bayyrghy, kóne varianty.

«Qu tolaghay bastanbay» - «jastanatyn jastyq bolmay domalap jatqan qu basty jastanghan jaugershilik zaman» degen sóz. Qazaqtyng basynan ótken qiyan zaman men qiyamet taghdyrdy búdan artyq aityp beru mýmkin emes shyghar.

Sonymen iyen  dalada, tósegi qara jer, jamylghysy kók aspan,  týnep  shyqqan alaman, tanalageuimde nemese týn ortasynan aua qaytadan atqa qonady. Tanghy asy - shengelin toltyryp asaghan mayly, nәrli týte. Kýnderding kýninde, mejelegen jerde qalyng qol jaumenen bettesedi. Olja ansap, әiel ansap, qany sorghalaghan et ansap kele jatqan jaujýrek alaman jaudyng qosynyna qyrghiday tiyedi. Batystyn, әsirese grek, rim tarihshylary, parsynyn, qytaydyng jylnamashylary jazady, kóshpelilerding nayzashylary qanday shepti bolsa da búzady dep. Grek avtorlary búlardy «katafrakt» nemese «auyr kavaleriya» dep ataydy. Mәne, sol skiyf, sarmat,   hún katafrakttarynyng múrgerleri - pildey qazanat mingen, alty qúlash kósem nayza ústaghan nayzagerler jaudy aldymen soghady. Arttaghy kepteuil әskerdi tiyanaq etken nayzashylar shepti búzyp, jaudyng әskerin oidym-oydym qylyp tastaydy. Ar jaghy belgili - jylanday ysqyrynghan jebe, qighyr qylysh, qanjosa alaman oiyn.

Alghaydyng qúba jonynda bettesip, qan josaday egilgen, oq qylqanday shanshylghan ayausyz úrysta kim jenedi, jenisting samaly kim jaghynan esedi - ony Qúday biledi.

Birin-biri ayamay qidalaghan eki әskerding ekeuiniki de dúrys. Sebebi, әr el óz   mýddesin qorghaydy,  óz múratyn kózdeydi. Sebebi, әr júrt óz shyndyghyn biledi, óz úrpaghynyng bolashaghyn oilaydy.

Áriyne, jaudyng jenilgeni auyr nesibe, auyr qayghy. Biraq qazaq ýshin emes - ózi ýshin. Ayausyz qyrghyn soghystan keyin bastalady. Qaruyn tastamaghan erkek kindiktinin   barlyghy ólimge kesiledi. Tize býkkenderi kisendelip qúldyqqa aidalady. Bolashaqta qoy baghatyn qúl-qútandar osylar.   Soghystyng eng auyr, eng qatygez kórinisin biz әli aitqan joqpyz. Es bilmeytin balalardyng barlyghyn arbagha tieydi. Qalghandaryn arbanyng kýpshegine tengeredi. Boyy kýpshekten asqandaryn... qylyshqa shalady. Qúrmetti oqyrman, men trillerdi әngimelep otyrghan joqpyn. Men bolghan jaydy aityp otyrmyn. Maghan renjimeniz. Nalanyz - qatygez zamangha. Búl jerdegi esep - es bilgen bala, әkesining ólgenin, dәlirek aitqanda әkesining qalay óltirilgenin kórgen bala keyin eseyip er jetkende, bes qaruyn asynyp beri qaray attanbauy kerek.

Qúrmetti oqyrman, tarih aq biyalay kiyip ótkerilmeydi. Elding bәri osylay istegen. Aghylshyn nәsili Amerikanyng sany 30 million bolatyn ýndis halqyn ayamay qyryp salghan. Áriyne, bala demey, shagha demey. Reseyding Qyrymly men Noghayda, Qazan menen Sibirde ne istegenin aitpay-aq qoyayyn. Qazaq basqa júrttan qatygez emes. Ejelgi jau, tabandasqan dúshpan, eshqashan bitispeytin dúshpan qalmaqtyng es bilgen balasyn arbanyng kýpshegine tengerui - qazaqtyng óz úrpaghynyng qamyn oilauy.

Soghystaghy eng ýlken olja - әiel. Qazaqtyng jauyngerleri jyghyndy bolyp tizerlep otyrghan jaudy aralap,  óni býtin әieldi, balighatqa tolghan  ilikti qyzdy, bәrin oljalap elge alyp qaytatyn bolghan. Bizdin  ótken zamandaghy ghaziz analarymyz, әz әjelerimiz osy shabyndydan kelgen qalmaqtyng qyzdary edi.

Qazaqta «Aghayyn ókpege qisa da ólimge qimaydy» degen maqal bar.  Biylik ýshin, әiel ýshin aghayynnyng qanyn tóguge tyiym salatyn úly morali kýni keshege deyin kelgen. Biraq osy asyl qaghidanyng da búzylatyn kezderi bolady eken. Keyde at kótine minip kelgen úrghashy tym súlu, tym qylyqty bolyp, batyrlar bir-birine qimay qynaptan qylysh suyrysqan kezder de bolghan eken. Siyrek bolsa da kezdesken jayt. Jenilgen jau osynday bolghanda, endi jengen elding jayy qanday?

Jyrau babamyzdyng aitqan sózi bar:

Onynshy tilek tileniz,

On ay seni kótergen,

Omyrtqasy ýzilgen,

Ayazdy kýnde ainalghan,

Tar qúrsaghyn kenitken,

Tas emshegin jibitken

Anang bir anyrap qalmasqa.

On birinshi tilek tileniz,

On sausaghy qynaly,

Omyrauy júparly,

IYsi júpar anqyghan,

Dausy quday sanqyghan,

Nazymenen kýidirgen,

Qylyghymen sýidirgen,

Ardaqtap jýrgen biykeshin,

Jylay da jesir qalmasqa.

Azamatyn sarghaya kýtken  aru, atqa óngerilgen óli deneni qúshaqtap anyrap, balalardyng әkeni joqtap enirep qalghany - dýniyedegi eng ýlken qasiretting biri sol. Uaqyt ótedi, qayghy kómeski tartady. Kýnderding kýninde jesir qalghan jengesin әmengerding bireui alady. Taghdyr degen osy, oghan qarsy ne amal. Jalghyz úlynan aiyrylghan ata menen ana, túlymshaghy jelbiregen qalmaqtyng balasyn qúshaghyna alyp «Ya, Alla, osy bergenine de shýkir» dep kýrsinip olar da qalady.  Bireu qalmaqtan qatyn әkelip, mal maldanyp, jan jandanyp, ósip-órkendeydi. Bireuding oty óshedi. Bir quanysh, bir qayghy. Osynyng bәrining ýstinde, mәngi el - alashtyng ózining qany týstes qasiyetti qyzyl tuy bóridey shulap jelbirep túrady.

***

Osy kóne kýnderden, jaugershilik zamannan qalghan qazaqtyng qadirli asy bolghan. Ony bastyrma deydi. Keyde han apta jortyp ystyq as ishkisi kelgen әskerge, asar attyng bireuin songgha rúqsat etedi.   Ár jýzdik ózining qosaryndaghy attyng bireuin shalady.   Týn ortasynda soyylghan jylqynyng etin mýshelemey kórpe qúsatyp sylyp alady da alasha attardyng ertoqymynyng astyna tósep, aiyldy qatty tartyp tastaydy. Etinen jalanashtanghan sýiek-sayaqty tastamay qorjyngha salyp alady. Keshke  otqa kómip pisirilgen  jilikterdi shaqqanda ishindegi mayy balday tәtti bolady eken. Alayda tamaqtyng ýlkeni kýni boyy ertoqymnyng astynda janshylyp әbden ezilgen, otqa qaqtalyp ýlbirep pisken bastyrma. Búl jerde attyng teri etke  shauyp ketpey me degen kýmәn boluy mýmkin. Aytayyq sizge, attyng alghashqy qamau teri shynynda da uday ashy bolady. Sodan keyingi qara ter de ashylau. Biraq birneshe ay joryqta, ministe jýrgen minisker attyng teri adam ishkendey dәmdi bolady.

Emigrasiyagha ketip Batys Europada ólgen monghol ghalymy Erendjen Hara-Davan ózining Shynghys han turaly zertteu enbeginde mongholdardyng joryq kezinde týiening qoltyghyna nan pisirgenin aitady. Kim biledi? Qiyal da boluy mýmkin. Biraq monghol men oirattyng etti bir qaynatyp, qany taraghannan keyin (búl bizshe shiyki et bolyp sanalady)  jey salatyn әdetin eskersek, onda týiening qoltyghynda túryp bulanyp, qabaryp ketken ishki qamyrdy nege jemeydi degen súraq tuady. Al bastyrma ertoqymnyng astynda túryp aq jem bolyp ketetini anyq. Búl tamaqty qazaqtan basqa týrik halyqtarynyng qaysysy úqsatady deseniz, aitayyq, osman týrikterinde basturma degen tamaq bar. Vizantiyany jaulap, Osman imperiyasynyng irgesin qalaghan arghy seljýk atalarynan qalghan taghamnyng týri ekenine eshqanday kýmәn joq. Áriyne, qazirgi týrik, etti ertoqymnyng astyna salmaydy.

Tegis etip sýrgilengen jalpaq taqtaydyng astyna salyp, ýstinen taspen bastyrady. Jaugershilik zaman ayaqtalghanymen qazaq osy  qadirli asyn úmytqan joq. Auyr tastyng astyna bastyryp, sodan song qalpaqtay qylyp tútastay quyrghan bastyrmany ótken ghasyrdyng sekseninshi jyldaryna deyin jep keldik.

hhh

Restoranda bir top   adam otyrmyz. Jigitterding biri dastarhan mәzirin qarap, - mynau «otbivnaya kotleta iz govyadiny» degen dәmdi nәrse, osyny alayyq, - dedi.

Janymyzda túrghan dayashy orys qyz, - Qansha kotlet? Barlyghynyzgha ma? - dep súrady.

Iә dedik. Aramyzda qyljaqbastau bireu bar edi, sol dayashygha, - «otbivnaya» degen sóz, «otbiti» yaghni, «bireuden birdeneni tartyp alu» degen etistikten shyqqan. «Otbivnaya kotleta iz govyadiny» degeniniz siyrdy sabap tartyp alghan kotlet emes pe? - dedi qyljaqtap.

Dayashy, súlu orystyng qyzy, - Joq. Siyrdyng etin aghash balghamen úrady.  Etting talshyqtary ornynan jyljyp, ezilip, quyrghanda dәmdi bolyp pisedi. Búl - tehnologiyanyng aty. Menuda qazaqshasy da túr ghoy, - dedi jymiyp.

Jigitterding bireui menudi qolyna alyp qarap, artynsha qarqylday kýlgen.  Betine antaryla qaradyq.

-Mynany qarandar, - dedi dosymyz - «Otbivnaya  kotletanyn» audarmasy - «Úrylghan et».

Júrt kýlisip jatyr

-«Qaghylghan-soghylghan et» dese qaytedi? - dedi bireu.

Sonymen, keltireyin be? - dedi dayashy.

- IYә, tayaq jegen kotletinizdi alyp keliniz, - dedi qyljaqbas dosymyz.

Keshke ýige kelgennen keyin jazu ýstelimning basynda, jaryq jaqpay úzaq otyrdym. Kýndizgi restorandaghy әngime, tagham atynyng kýlkili, nashar audarmasy,   bәr-bәri esime týsti. Aqyryndap oigha shomdym. Qaranghy bólmening búrysh-búryshynan ótken  tariyh, arystan babalarymyzdyng erlik isterining elesi atoylay kóterilip, basymnan nebir taghdyr, nebir zaman keship otyra berippin. Esimdi jiyp saghatqa qarasam, týngi ýsh eken. Beti - qolymdy suyq sugha juyp, birneshe shyny ashy shay iship, sergigennen keyin ýstel basyna kelip otyrdym. Sәl otyrdym da, әdetimshe, talmaytyn qara qalamdy aq qaghazgha tiredim...

www.otuken.kz sayty