Nemisting úly aqyny, oishyl, naturfilosof, ghalym, zertteushi  IY.V.Gete antikalyq әdebiyetting naghyz múrageri boldy.  Geteden attay bir ghasyrgha juyq keyin tughan Abaydyng «Men eskining arty edim» degen sózi nemis oishylyna bek jarasary anyq. Ekeui de eskining arty - jananyng basy bolghanymen erekshelenetin alyptar tobynan ekeni ayan.

Iogann - Volifgang Gete ózining ruhany  zor portretin «Arnau» atty óleninde astarly suretteydi. Tang sәuleden oyanghan aqyn taugha shyqtym dep jyrlaydy. Simvoldyq úghymda tau ruhany asqaqtyq iydeyasyn beyneleydi; búl әuliyeler men danyshpandar qúdayyn izdep  baratyn kiyeli jer. Qazaqta «Adam kýbirin tau estiydi, tau kýbirin Tәniri estiydi» degen qúdiretti sóz bar. Tau shyny, qúz-jartas adamzatty kók aspangha tóbesi tiyerdey tayau túrumen tartady. Ejelgi pútqa tabynu dәuirinde tau - qúdaylardyng mekeni sanalatyn.

Nemisting úly aqyny, oishyl, naturfilosof, ghalym, zertteushi  IY.V.Gete antikalyq әdebiyetting naghyz múrageri boldy.  Geteden attay bir ghasyrgha juyq keyin tughan Abaydyng «Men eskining arty edim» degen sózi nemis oishylyna bek jarasary anyq. Ekeui de eskining arty - jananyng basy bolghanymen erekshelenetin alyptar tobynan ekeni ayan.

Iogann - Volifgang Gete ózining ruhany  zor portretin «Arnau» atty óleninde astarly suretteydi. Tang sәuleden oyanghan aqyn taugha shyqtym dep jyrlaydy. Simvoldyq úghymda tau ruhany asqaqtyq iydeyasyn beyneleydi; búl әuliyeler men danyshpandar qúdayyn izdep  baratyn kiyeli jer. Qazaqta «Adam kýbirin tau estiydi, tau kýbirin Tәniri estiydi» degen qúdiretti sóz bar. Tau shyny, qúz-jartas adamzatty kók aspangha tóbesi tiyerdey tayau túrumen tartady. Ejelgi pútqa tabynu dәuirinde tau - qúdaylardyng mekeni sanalatyn.

Óleng - qúiyp qoyghan ózi, avtoportret. Gete tau etegindegi shyq túnghan gýlderdi, túnyq aspandy kórgende jýregin shattyq kýy kerneydi. Jadyraghan kýn núry janyn jasartady. Ol taugha týsken túmandy qanatty dep surettese tegin emes, shabytyna qanat bitip, sharq  úrady. Búlt qúrsaghanda aqyn altyn kýn kózin kóruge ansary audy. Ol týnekten songhy sәule eki ese kórkem dep týiindeydi. Getening lirikasyn qútaytyp, ertegidegi tiri suday nәrlendirip túratyn qaynar kóz, aq búlaq - naturfilosofiya - nemis әdebiyetining gýl tәji. Tabighat filosofiyasy nemis kórkem oy iyelerine erekshe etene boluymen artyq.

Aqyn kókirek kózimen tau shynynan әiel qúdaydy kórdi. Gete dәuiri klassisizm men romantizm - eski men jananyng endi bastalghan teketiresi ekeni mәlim. Ol Kalideron  ýlgisinen, fransuzdardan  Shekspirdi artyq sanaghan.  Aqyndardy payghambar hәm adamzattyng kóshbasshysy dep tanu iydeyasy IY.V.Getening naq osy «Arnau» atty óleninen joyqyn quatpen jarqyrap,  ghalamgha janghyrady. Búl úly saryn Geteden Pushkinge júghysty boldy.

Muza  beynesin surettep,   mandayy núr shashyp, jarqyray úshyp jýrgen múnday degdar  súlulyqty búryn kórmedim dep moyyndaydy aqyn.

No tam, na tuchah, - yavi ily viydenie? -

Boginya mne predstala v vyshiyne.

Ona parila v svetlom oreole.

Takoy krasy ya ne vidal dotole.

(V.Levik audarghan)

Jadqa dereu orala ketetin inju-marjan jyr shumaqtary mine:

Ya pomnu chudnoe mgnovenie:

Peredo mnoy yavilasi ty,

Kak mimoletnoe viydenie,

Kak geniy chistoy krasoty.

(A.S.Pushkiyn.  K***)

Aleksandr Sergeevich Pushkin Anna Kernge arnalghan ataqty óleninde súludyng kórki - muza, shabyt, qúday bergen әsemdik patshalyghy, demek Getening osy bir ólenine perifraz, elikteu tәrizdi seziletini ras. Orys aqynynyng «Muza» atty óleni shynyndaGetening shekpeninen shyqqan desek  esh jalghany joq.

Abay qazaq saharasynda Gete men Pushkin lirikasyn sýigen, meyiri qanyp túma búlaghynan qanyp ishken dara jan boldy. Ýsheui bir úyadan óskendey әser etedi. Abay Getening jalghyz ólenin, Pushkinnen birneshe jyr audaryp, olardy óz júrtyna tumasa da tughanday etti.

Quaty ottay búrqyrap,

Uәzinge ólshep tizilgen.

Janbyrly jayday syrqyrap,

Kók búlttan ýzilgen.

Qayran til, qayran sóz -

Nadangha qadirsiz.

«Quaty ottay búrqyrap».

Abaydyng aqyndyq ónerge arnalghan búl óleni Gete men Pushkindegi әlgi sarynmen asa ýndes kelui ghajap. Ýsh aqyn  abyzdyq qasiyetti shyn týisingen.

Aqylmen oilap bilgen sóz

Boyyna júqpas, syrghanar.

Yntaly jýrek sezgen sóz

Bar tamyrdy qualar.

Abay poeziya qúdiretin ghana emes, adamdy әuelde aqyl emes, sezim biyleytinin aityp túrghan joq pa! «Sezim kulity» nemis poeziyasynyng kemengerining negizgi qasiyeti bolghanyn getetanushylar basa aitady.

Gete «Arnau» atty óleninde «asqan adam» degen úghymdy engizdi. Keyinnen F.Nisse fashizm iydeologiyasyna ainaldyryp jiberuge ýles qosqan osy sóz - «sverhchelovek» Geteden alynyp, maghynasy búrmalanghan. Getede búl úghym - aqynnyng әuliyelik, payghambarlyq bolmysy, óz keyipkeri miftik Prometey tәrizdi asqan alyptargha tәn hareket-bolmysyn bildiredi.

Aqyn ózin qara tobyrdan bólip, daralap, asqaqtatyp, jalghyz patshaday masattanyp sóilegenin ólende qúdaydyng qúdiretimen muzasy jaqtyrtpaydy, tez tyiyp tastaydy. Gete aqyndyq qúdaydyng pendesine bergen erek syiy, kimge qonsa, sol artyq dep týisingen tәkappar oiynan demde arylady.

Abaydyng tura osy  astam oigha dóp týsetin jyr jazuy ras:

Patsha qúday, syiyndym,

Tura basta ózine.

Jau jaghadan alghanda

Jan kórinbes kózime.

Arghyn, Nayman jiylsa,

Tanyrqaghan sózime.

Qayran sózim qor boldy,

Tobyqtynyng ezine.

«Patsha qúday, syiyndym».

Germaniyanyng úly óz tilinde, týz danyshpany dala oghlanyna tәn stilide sóilegenimen sózderi týp maghynasy bir úghymda qúiylysatyny  keremet!

«Edva vzglyanul prozrevshimy glazamy -

Uje, v mechtah sverhchelovekom stav,

Zabyv svoy dolg, ty mnishi drugih glupsamiy.

No chem vozvyshen ty nad ostalinymiy?

Poznay sebya - y v miyre budeshi s nimiy».

Getening keyipkerin ruh  osylay jónge salady. Al múnan mazmún, pishini aumaytyn birer  tamasha ólendi orys poeziyasynyng kýni  A.S.Pushkin jazghan: «Muza», «Poetu»,  «Prorok» , «Ya pamyatniyk  sebe vozdvig  nerukotvornyi», t.b.

«Arnau» - bataly sóz, bastau, ruh shaqyru. Búl rette  bizding jyraular poeziyasyndaghy som altynday kesek jyr - Qaztughan jyraudyng «Madaq jyryna» mazmún hәm iydeyasymen dóp keletini ghajap. Eki halyqtyng ruhy bir-birine bóten emes.  Múnda aqynnyng kýlli shygharmashylyghynyng Pegas - bolmysy, ýlgi, qalyby, iydeyasy ghana emes, keleshek «Faust» dramasynyng dәni túr. Aqyn abyz bolsa, onyng jerebesi - óner qughan taghdyry. Aqyn taugha baryp, qúdiretpen tildeskendey búla kýy keship, ruhy zorayyp ósip oraldy. «Sen maghan tanghajayyp syy berdin. Endi mening maqsatym biyik. Sol úly qazynamdy el-júrtymmen bólisuge әzirmin» - Gete aqyndyqtyng paryzyn sýiip qabyldaydy.

Rasynda mynau asqaq óleng A.S.Pushkinning «Prorok» atty shedevr ólenining týpnúsqasynday әser eteri sózsiz. Al Gete óz kezeginde búl úly iydeyany ózinen búrynghy Gomer,Ovidiy, Gorasiy, Vergiliy siyaqty antik aqyndardan aluy bek mýmkin.

«Puskay ty slab, - ona mne govorila,  -

Tvoy duh gorit dobra jivym ognem.

Primy je moy dar! Luchey poldnevnyh sila

Y aromat lesnogo utra v nem.

On tvoy, poet! Vysokie svetila

Tebya vely izvilistym putem,

Chtob istina schastlivsu darovala

Poeziy svyatoe pokryvalo».

Gete ózin aqyn qylghan bolmysty osylay antikalyq-miftik beyneler arqyly suretteydi. Pushkin әigili «Prorok» atty óleninde aqyndyqty payghambarlyqpen teng sanaydy!

Duhovnoy jajdoy tomiym,

V pustyne mrachnoy ya vlachilsya, -

Y shestikrylyy serafiym

Na pereputie mne yavilsya.

Orys aqynyna jyr arqasyn sezinerde perishte tap keledi. Búl siqyrly hәm mistikalyq ólenning kórkemdik quaty eresen, obrazdar shoghyry kórkem.

Kak trup v pustyne ya lejal,

Y boga glas ko mne vozzval:

«Vosstani, prorok, y vijdi, y vnemliy,

Ispolnisi volei moey,

I, obhodya morya y zemliy,

Glagolom jgy serdsa ludey».

Eng ghajaby, kongenialidi degen úghymnyng Gete-Pushkiyn-Abay әlemin birtútas baurap aluy der edim. Pushkin Geteden kórkem iydeyany qaryzdanuy bek mýmkin, biraq qanshalyq tosyn, sony, ózine ghana tiyesili zerdemen kórkem bere bilgen. Múnda plagiattyq sóz úrlau,  qaradýrsin kóshirmeshilikting iysi joq. Al әdebiyet әleminde qaryzdanu - onyng ósip-óner, tamyryn taratar izgi joly ekenin konsepsiya qylyp eng әueli Gete aityp berdi. Birtektes aqyndar bir-birine úqsas, әri sóite túra  qaytalanbas túlghalar. Úqsas bolmaghy - kýn ortaq, jer ortak, nәsili- adam. Alayda әrqaysysy bir-bir taudyng búlanynday!

Abayda poeziya turaly ólender basqasha sarynda berilgen. Áytkenmen Gete men Pushkin jyrlarymen naq osy meridianda dóp keler bir óleni aiqyn, ol «Arnau» men  «Payghambargha»  ruhy ghana emes, obrazdary boyynsha tústas keledi.

Jalyn men ottan jaralyp,

Jarqyldap Raghit jaydy aidar.

Janbyry jerge taralyp,

Jasaryp shyghyp gýl jaynar.

 

Jalyn men ottan jaralghan

Sózdi úghatyn qaysyng bar?

«Jalyn men ottan jaralyp»

Abayda «Quaty kýshti núrly sóz» - qúdiretti óleng tuarda tabighattyng tylsym kýshi beriledi. Raghit (arabsha «Rәghiyd») - nayzaghaydy, kýndi kýrkiretetin perishtening aty. Al Gete jyrlarynda naq osy perishtening rólindegi Zevs - grek mifologiyasyndaghy bas qúday, nayzaghay qúdayynyng esimi jii aitylatyny qalay? Tabighy ýndestik. Orys poeziyasynda aqyndy payghambar kóru shyn ýrdis. «Vseviydes dush, prorok serdes, / Gomer, bojestvennyy peves». (V.K. Kuhelibeker. «Poety»). Keybirinde aqyn «Prorok bibleyskiy», «Prorok boga»; Pushkin aqyngha «Jres Apollona» degen teneu bergen. «Poslushay, muz nevinnyh / Lukavyy duhovniyk» dep jazady ol K.Delivigke.

Abayda aqyndyqtyng mәni haqynda ólender bir sara. «Óleng - sózding patshasy, sóz sarasy», «Men jazbaymyn ólendi ermek ýshin», t.b.  Jyr - júparly dýniye. «Bazargha, qarap túrsam, әrkim barar» atty óleninde Abay:

«It marjandy ne qylsyn» degen sóz bar,

Sәulesi bar jigitter bir oilanar,  - dep týiindeydi.

Abayda óleng - jaryq dýniyenyng ózegi, ómirding mәn-maghynasy, arqauy.

Tughanda dýnie esigin ashady ólen,

Ólenmenen jer qoynyna kirer denen.

Ómirdegi qyzyghyng bәri ólenmen,

Oylansanshy, bos qaqpay elen-selen.

«Bireuding kisisi ólse, qaraly - ol».

Qarny toq hassa nadan úqpas sózdi

Sózdi úghar kókiregi bolsa kózdi.

«Ózgege, kónilim, toyarsyn».

Osy óleni Getemen ishtey ýndestigi asa mol.

 

Ózgege, kónilim, toyarsyn,

Ólendi qaytip qoyarsyn?

Ony aitqanda tolghanyp,

Ishtegi dertti joyarsyn.

Sayra da zarla, qyzyl til,

Qara kónilim oyansyn.

Jylasyn, kózden jas aqsyn,

Omyrauym boyalsyn.

Qara basqan, qanghyghan,

Has nadan neni úgha alsyn?

 

Jylay - jyrlay ólgende,

Arttaghygha sóz qalsyn.

Abay anyq abyzdyq kýige shomyp, jalghan dýniyening tәlkeginen týnilip, tek óner qasiyetine bas saughalap qorghalap túrghan  ýrkek hәm bekzat jan kýiin suretteydi. Haosty jenetin, katarsis arqyly ishti tazartatyn - úly sóz. Jany tazarsa - adamnyng hikmet keudesine jeter keremet joq ekenin aqyn  egile jyrlaydy. Poeziyany pir tútudy, alyptargha elikteudi Abay bir mýshelinde, 13 jasynda bastaydy.

Fzuli, Shәmsi, Sәihaliy,

Nauai, Saghdi, Firdausiy,

Hoja Hafiz - bu hәmmәsiy

Mәdәt ber ya shaghiry fәriyad.

Aqyn shyghystyng úly shayyrlaryn tendesi joq, asylgha baghalaydy. Búl rasy, bataly ólen. Gete Abaydan 100 jyl búryn Hoja Hafizge syiynghan edi.

Gete-Pushkiyn-Abay әlemi ruhy tuys  iri  qúbylystyng aighaghy. Ghylymy tilde búl saryndasu  kongenialidyq delinedi, tabighy daryndylyq, qabiletting bir tektiligi, oilau qalyby, stili, әdeby ýlgi, mәnerding negizi alshaq emestigi.

Aygýl Kemelbaeva, jazushy,әdebiyettanushy, «Daryn» Memlekettik jastar syilyghynyng laureaty

Jalghasy bar

«Abay-aqparat»