Preziydent Qasym-Jomart Toqaev kýni keshe Qazaqstan halqyna ýndeu jasap, kezekten tys preziydent saylauy ótetinin aitty. Kýni de belgili boldy. Ol – biylghy jyldyn  9 mausymy.

Eks-preziydent Nazarbaev óz erkimen otstavkagha ketken son, tizgindi Qasym-Jomart Toqaev ústaghan edi. Negizi preziydent saylauy 2020 jyly ótui tiyis edi. Eks-preziydent Nazarbaev pen ekinshi preziydent Toqaevtyng merzimi sol uaqta ayaqtaluy tiyis bolghan. Alayda, toqsan sayyn týzetu engiziletin «Saylau turaly» zannyng birli-jarym baptaryn basshylyqqa ala otyryp, preziydentti kezekti ret kezekten tys saylap jibereyik dep sheshipti.

Kesheli beri estip-bilip otyrghan aqparattan týigenimiz, preziydentting búl sheshimine «joq, bolmaydy» degen jan bolghan joq. Tipti, biylikting oppozisiyasy dep tanityn azamattar da saylaugha saqaday saymyz degendey emeurin tanytty. Meyli, týbi bolatyn is qoy dedik, biz de.

Al endi preziydenttikke kimder talasady? Búl talqylaugha túrarlyq taqyryp, sózsiz. Konstitusiyalyq zang boyynsha, bizde preziydenttikke ýmitkerlerdi sayasy partiyalar nemese qoghamdyq birlestikter úsynady.  Al bizde qazir resmy tirkelgen 6 sayasy partiya bar. Olar parlamenttegi ýsh partiya - "Núr Otan", "Aq jol", "Kommunister" partiyasy jәne parlamentke ótpey qalghan «Auyl», «JSDP» men «Birlik» partiyasy.

JSDP. Jarmahan Túyaqbay

Saylauda ghana kórinip, qalghan kezde qalyng úiqygha ketetin jalpy-últtyq sosial-demokrattar liyderi Jarmahan Túyaqbay myrza tym-tyrys jatyr. Kýderi әbden ýzilgen bolar. Endi ol kisi saylaudyng sanyn kórdi ghoy.

Ol kisi jogharghy biylikte boldy. 2004 jyly «Otan» partiyasynyng partiyalyq tizimin bastap túrghan ol Mәjilis spiykerligine qayta saylanugha mýmkindigi bola túra, oppozisiyagha ótti. Qazaqstandaghy jalghyz oppozisiyalyq partiyanyng tóraghasy, qazir.

2005 jyly preziydenttik saylaugha týsti. Ol  kezde Nazarbaev 91,15 payyz dauys jinasa, Jarmahan Túyaqbay 6,61 payyz dauyspen ekinshi orynda boldy.

2007 jyly Jarmahan Túyaqbay basqaratyn JSDP pen Naghyz Aq jol QDP kýsh biriktirip, Mәjilis saylauyna qatysty. 4,54 payyz dauys jinady. Sóitip, partiya  Mәjiliske deputat kirgize almady.

2011 jyly JSDP men Azat partiyalary kýsh biriktirip, 2012 jylghy Mәjilis saylauyna qatysu turaly sheshimge keledi. 2012 jyldyng 17 qantarynda  OSK JSDP-nyng 1,68 payyz dauys jinap, saylaudan ótpey qalghanyn habarlady.

Jarmahan Túyaqbay 30-gha juyq sayasy partiyalar men qoghamdyq birlestikterding basyn qúrap, «Halyq Kenesin» de qúryp kórdi.

Qazir ara-túra aqparatqa shyghyp, elding sayasiy-qoghamdyq ómirine qatysty pikir bildirip túratyny bolmasa, tynysh jatyr.

Keshegi preziydent Toqaevtyng mәlimdemesinen keyin ózge partiya basshylary tirilip, tirshilik ete bastady. Al JSDP men Jarmahan Túyaqbay ýn qatqan joq.

«Birliktin» bar-joghy belgisiz

Taghy bir partiya «Birlik». Shyndyghyn aitsaq, búl partiyanyng qazir bar-joghy belgisiz. «Vikiypediyadaghy» aqparatqa sýiensek, partiya  2013 jyldyng sәuirinde resmy tirkelgen eken. Búrynghy «Ruhaniyat» partiyasy men «Ádilet» partiyasynyng birlesip qúrghan partiyasy eken. Tóraghasy Serik Súltanghaly dep kórsetipti.

2016 jylghy Mәjilis saylauy kezinde «Birlik» partiyasy 0,29 payyz dauys jinaghan eken. Sóitip, eng songhy altynshy oryn búiyryp, Mәjilis kreslosynan qúr qalghan.

Aldynghy kýni preziydent Toqaev parlamenttegi ýsh partiyanyng basshylaryn Aqordagha aldyrtqan. Mәulen Áshimbaev, Azat Peruashev pen Kompartiya hatshysy Ayqyn Qonyrovtar Toqaevtyng qabyldauynda bolyp, saylaudyng qamyn sóz etse kerek. Aytpaqshy, preziydentting qabyldauynda parlamentke partiyasy ótpese de, ózi ótken «Auyl» partiyasynyng tóraghasy, senator Ály Bektaev ta birge kirip shyqqan.

Keshe resmy mәlimdeme jasalysymen osy azamattar pikir bildirip, siezd shaqyratyndaryn habarlap aitty. Endi solardy ret-retimen jazayyq...

«Núr Otan» ýmitkeri sәuirding sonynda belgili bolady

Saylaugha biylik partiyasy da qatysady. Onsyz bola ma?! Tek ol ýshin partiya siezd shaqyruy kerek. Keshe partiya baspasózi sol siezding qashan ótetinin habarlap aitty.

«Kezekten tys preziydent saylauyna kandidat úsynu mәselesi partiya siezinde qaraluy tiyis. Ázirge naqty kýni belgili emes. Biraq, sәuirding sonynan qaray bolyp qalar. Biz proseduragha sәikes júmys jasaymyz. Siezding aldynda ónirlerde konferensiya ótedi» dedi partiya baspasóz hatshysy Áliya Buriyeva.

Sóitip, «Núr Otan» partiyasynyng ýmitkeri kim bolatyny sәuirding sonyna qaray belgili bolmaq. Deytúrghanmen, júrt ishinde biylikte basym dauysy bar, eki birdey preziydent mýshelik etetin partiyanyng  potensialdy ýmitkeri retinde Senat spiykeri Darigha Núrsúltanqyzyn ataushylar az emes.

«Núr Otandaghy» eki dәu. Partiya kimdi tandaydy?

Áuelde kómekshileri Darigha Nazarbaeva saylaugha týspeydi dep sóilep qalyp, artynan spiyker hanymnyng ózi ol sózdi teristegen edi. «Saylaugha týsuge әrkimning qúqysy bar. Kimning ýmitker bolatynyn siezd anyqtaydy» degen auandaghy ekiúshtylau sóz aitqan.

Aytpaqshy, «Núr Otan» atynan preziydenttik dodagha týsetin taghy bir adam – qazirgi preziydent Qasym-Jomart Toqaev deushiler de joq emes.

Ol turaly preziydentting baspasóz hatshysy Berik Uәly pikir bildirdi. Toqaevtyng taq talasyna týsetin, ya týspeytinin siezd sheshedi degendi aitty.

«Qazaqstan Respublikasynyng Saylau turaly Konstitusiyalyq Zanyna sәikes, preziydenttikke kandidattardy úsynu qúqy qoghamdyq birlestikter men sayasy partiyalargha tiyesili. Sol sebepti, kandidat retinde preziydenttik dodagha qatysudy jogharghy organ (siezd) jәne respublikalyq qoghamdyq birlestik (sayasy partiya) sheshedi» dedi Berik Uәliy.

Bekenning de búl sózderi ekiúshtylau estildi. Preziydent Toqaev saylaugha týse me, joq pa? Ony da siezd sheshetinin ghana aitty. Týsedi, ya týspeydi dep kesip aitqan joq. Soghan qaraghanda negizgi saylau dәl osy partiya ishinde ótui әbden mýmkin.

«Aq jol» 13 sәuirde plenum shaqyryp, siezd ótkizedi

Preziydent Toqaevtyng kezekten tys saylau ótkizu turaly sheshimin «Aq jol» partiyasy da qoldady. Partiya tóraghasy, Mәjilis deputaty Azat Peruashev búqaralaq aqparatqa súhbat berip, ózi basqaryp otyrghan partiya atynan da preziydenttik saylaugha kandidat shygharu, ya shygharmau turaly sheshim partiya siezinde belgili bolatynyn aitty.

«Demokratiyalyq qaghidalardy ústana otyryp, qúryltaydyng әrbir delegattary óz ýmitkerlerin úsyna alady. Degenmen, songhy sheshimdi partiya sezi qabyldaydy», -dep tolyqtyryp ótti «Aq jol» jetekshisi.

Al qúryltaydy úiymdastyru mәselelerin jәne delegat ókilderining normasyn bekitu ýshin prezidium aldaghy senbi kýnine, 13 sәuirge, partiyanyng Ortalyq Kenesining plenumyn shaqyrudy bekitti.

Bekitti dedik qoy. Áleumettik jelidegi pikirshiler «Aq jol» partiyasynyng potensialdy kandidaty dep basqa basqa emes, tóragha Azat Peruashevting ózin aitady. Búl turaly deputat Azat Peruashev pikir bildirgen eken.

 «Qazir eshtene aita almaymyn. Partiya tóraghasy retinde әrbir sózim – partiya atynan aitylghan resmy mәlimdeme. Al qazir partiyanyng sheshimi әli belgisiz bolghandyqtan jauaptan aulaqpyn.

Partiya qújattary boyynsha saylaugha qatystyru mәselesi saylau ýmitkerlerin shygharu mәselesi partiya qúryltayy ghana sheshedi. Búl mәsele sezd qúzyretinde.  Sezd shaqyratyn organ – ortalyq kenesimizding plenumy. Ony biz senbi kýni shaqyramyz.

Basqa kandidat úsynuda problema kórip túrghan joqpyn. Mýmkin ol biznesmen bolatyn shyghar, mýmkin intellegensiya ókili. Zannamada preziydent ýmitkerlerine talaptar jazylghan. Ol memlekettik til bilui, júmys ótili, jasy, biz eng aldymen osy talaptargha qaraymyz» deydi partiya tóraghasy.

Kommunisterding siezi 26 sәuirde ótedi

Aytpaqshy, kezekten tys bolatyn saylau ýshin kezekten tys siezd ótkizudi Qazaqstan kommunisteri de josparlap otyr eken.

«Azattyqqa» súhbat bergen deputat Ayqyn Qonyrov solay dep aitqan. Kommunistik partiyanyng Ortalyq komiytetining sayasy burosy kezekten tys siezd shaqyrtu turaly sheshim shygharghan.

«Siezd 26 sәuir kýni Núr-Súltan qalasynda ótedi. Saylaugha kandidat úsynu mәselesi talqylanady. Kommunistik partiya saylaugha mindetti týrde qatysady. Partiya mýshelerining ishinen naghyz layyq adam kandidat bolady» depti deputat Qonyrov.

Qonyrov saylaugha qatysugha әzir

Aytpaqshy, dәl osy deputat Qonyrovtyng ózi de kommunister atynan saylaugha týsuge ketәri emes ekenin aitypty.

«Men partiya ókilimin. Bizding jarghymyz demokratiyalyq sentralizm negizinde jazylghan. Sondyqtan bir adamnyng sheshimi, býkil partiya sheshimi bola almaydy. Bizde bylay: preziydentke kandidatty partiyalyq úiymdar, oblystyq, audandyq, qalalyq partiya komiytetteri úsynady. Olardyng barlyghy partiya siezinde talqylanady. Sóitip, sol siezde dauysqa salynyp sheshiledi. Sondyqtan barlyghy siezde belgili bolady. Osyghan deyingi praktikamyzdan belgilisi, eki-ýsh kandidat siezde talqylanady da, ishindegi eng layyqtysy anyqtalady.  Sondyqtan mening partiyalastarym maghan sonday sheshim shygharsa, men bas tartpaymyn. Al basqa sheshimge kelse, men ol kandidatty qoldaymyn» dedi Ayqyn Qonyrov.

«Auyldyqtar» óz kandidatyn sәuirding sonynda aitady

Auyldyqtar әli bir sheshimge kelmedi. Búl turaly partiya jetekshisi, deputat Ály Bektaev aitty.

«Ári qaray biz Qazaqstannyng sayasy úiymy retinde, búl saylaugha qalay, qay rakursta qatysatynymyzdy aqyldasuymyz kerek. Meninshe, múnday manyzdy mәsele 3 saghattyng ishinde sheshile salmauy kerek. Sondyqtan, býgin ózimizding qoghamdyq pikirimizdi bildiru ýshin bas qosyp otyrmyz. Al saylaugha qatysu mәselesin biz sayasy kenes mýshelerimen, prezidium mýshelerimen aqyldasyp sheshemiz» dedi Bektaev.

Ály Bektaev basqaratyn «Auyldyqtar» әli bir sheshimge kelmegenimen, búl saylaugha qatysugha niyetti ekendikterin bildirdi.

"Búl bizding partiyamyzgha Qazaqstannyng qoghamdyq-sayasy ómirine aralasugha, partiyamyzdy halyqqa nasihattaugha jәne bir mýmkindik beredi. Biz búl mýmkindikti jiberip almauymyz kerek. Ol sózsiz" dedi partiya  jetekshisi Ály Bektaev.

Al endi janaghy jarysqa kandidat retinde kimdi úsynatynyn sheshu ýshin «Auyl» partiyasy da siezd shaqyrady. Alda-jalda adam tabylyp, ýmitker shyqsa, ony sәuirding sonyna deyin jariya etedi. Búl da sol deputat Bektaevtyng sózi.

Zelenskiy mysaly...

Tórt partiya taq talasyna qatysugha maqúl ekendikterin bildirdi. Sәuir ishinde siezd shaqyryp, óz kandidattaryn tandamaq.  Mine, solay. Sayasy partiyalar preziydenttikke kandidat úsyna alady. Búrynghyday ózin-ózi úsynu joq qazir.

Osy jolghy  saylaudyng eki ereksheligi bar deydi, әleumettik jelidegi júrt әzildep. Eng tanymal eki kandidat, Núrsúltan Nazarbaev pen ekolog Mels Eleusizov saylaugha qatysa almaydy-mys.

Aytpaqshy, Mels myrza osyghan deyin 2005 jyly preziydent bolmaqqa bekingen. Halyqtyng 0,28 payyz dauysyn jinaghan ol bes ýmitkerding besinshi bolghan.

Onan son, 2011 jyly qayta qatysty. Búl joly tórt kandidattyng tórtinshisi bolghan ol 1,15 payyz dauys enshiledi.

Ras-au, búghan deyin eki mәrte saylaugha týsip, joly bolmaghan Eleusizov endi baq synay almas, sirә. Óitkeni partiyasy joq. Partiya demekshi, biyl aqpanda «Tabighat» deytin ekologiyalyq partiya qúratynyn aitqan. Ýlgermeytin boldy.

Júrt osy jolghy kandidattardy sezip-bilip, boljap otyr. Birli-jarym adamdy airyqshalap aityp ta jýr. Qaytalap jatpayyq.

Biz jalpy saylau turaly sóz aitayyqshy. Qazir Ukrainada preziydent saylauy jýrip jatyr. 39 ýmitker tirkelgen. Sonyng ekeui ekinshi turgha shyqty. Ol da sәuirde ótedi.

Pәlen jylghy tәjirbiyesi bar Timoshenkony da, qazirgi preziydent Poroshenkony da shang qaptyrghan Vladimir Zelenskiy deytin әzilkesh. Birinshi turdyng jenimpazy sol. Ol 30 payyz dauys jinady.

Orys aqparaty men orys aqparatyna әbden qanyq qazaqstandyq keybir sayasatkerler Zelenskiydi «orysshyl adam», «shoumen», «komiyk» degen auandaghy pikirlerin aitty.  Búl sózderdi alghash bolyp aitqan orys propogandasy. Meyli, mәsele onyng orysshyldyghy nemese tirep túrghan kәsipker kókelerinde emes.

Zelenskiydi «orysshyl, komiyk» degenderding kóbi myna bir mәselege mәn bermedi. Zelenskiyden keyingi ýsh oryndy ózara bólisken ýsheuge qaranyzshy. Petr Poroshenko, Yuliya Timoshenko, Yuriy Boyko.  Barlyghy derlik sonau 1991 jyldan beri sayasatpen ainalysyp kele jatqan adamdar. Yuliya Timoshenko ýsh preziydentting kezinde biyliktegi basqarushy oryndarda otyrdy. Pәlen ret premier boldy. Poroshenko ministrlikterdi basqardy, preziydent bolyp ta kórdi. Yuriy Boyko da 90-jyldan beri Ukrainanyng múnay-gaz salasynda basshylyq qyzmetterde bolghan adam. 2000 jyldan bastap partiyalyq qyzmet istedi. San ret saylaugha týsti. San ret halyqqa uәde berdi. Yanukovichting kezinde ministr boldy. Poroshenkonyng kezinde deputat boldy.

Júrt búl adamdardy kandidattar tiziminen alghash ret kórip túrghan joq. Neshe mәrte qúrghaq uәdelerine qúlaq-qúryshtary qanghan.

Sóitkende bir adam shyqty. Jap-jas. Amibisiyasy da bar. Sayasy sauaty da jetkilikti. Eng bastysy onyng Radada (parlamentte) lobbiylik partiyasy nemese Ýkimette tanys-tamyry joq. Ol Tәuelsiz Ukraina tәrbiyelep ósirgen adam. Ukraina Tәuelsizdik alghanda ol bar bolghany 13 jasta edi. Sayasy bylyq-shylyqqa qatysy joq  adam. Áriyne, júrt oghan dauys berdi. Óitkeni halyqtyng kýtkeni ózgeris edi. Halyq janaghy 20-30 jyl boyy sayasatta jýrgenderden әbden yghyry shyqqan. Sharshaghan. Olardyng ózderine de, sózderine de senuden qalghan. Sol ýshin Zelenskiy qazir favoriyt.

Al bizde she? Bizde de endi eki aidan song saylau ótedi. Bizde Tәuelsiz Qazaqstan tәrbiyelep ósirgen jas buyn bar ma, kóshti bastar? Kim? Bar ma? Bolsa nege júrt Toqaevty aita beredi? Bolsa nege júrt Nazarbaevany aita beredi? Bolsa nege júrt Qosanovtardy, Kóshimderdi, Peruashevter men Qonyrovtardy aita beredi?

Jogharyda partiyalar men jekelegen adamdardyng eshbiri biz aityp otyrghan kategoriyagha jatpaydy. El ishinde jýrgen Ámirjan Qosanovtar men Dos Kóshimder de endigi sayasattaghy aqylshylar sektoryna jatqyzatyn adamdar.

Týiin

Dos Kóshim myrzanyng keshegi «Abai.kz» portalyna aitqan pikiri әbden oryndy. Jasy 60-tan asqan, nemese 60-qa jetkenderding sayasattaghy róli – kenesshi ghana. Boldy. Bitti. Tәuelsizdik alghan 1991 jyldan bastap, kýni býginge deyin sayasatty senip tapsyratyn bir adam tәrbiyeley almasaq, qalghany bos sóz...

Áy, qaydam... Eki preziydentimiz de egde jastaghy adamdar. Parlamentimizde 80 jastaghy Kosariev, 80-ge jetip qalghan Súltanovtar otyrghanda, ne ózgeris kýtemiz, biraq...

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz