Qazaqshalap aitqanda namazdyger shaghy, orysshalaghanda «kýn batugha bir saghattay qalghan» kez edi.

Birining qoltyghynan biri qúshaqtap, ýlken qalanyng kóshesinde tensele basyp Salmaqbay men Maqambet kele jatty. Ekeuining de ýstinde qarakól jaghaly qara ishik. Bastarynda qara eltiri bórik. Ayaqtarynda kónetozdau qara etik.

Ersili-qarsyly júrt jýrip jatty: bireu әdemi kiyingen, bireu jaman kiyimdi, bireu әiel, bireu erkek, bireu kәri, bireu jas.

Kóshening búryshynan ainala jýrgende, Salmaqbay:

- Uh!.. - dedi.

- Ne boldy ýhlep? - dedi Maqambet.

- Eldi әbden saghyndym! - dedi Salmaqbay.

- Men de... - dedi Maqambet.

Osymenen sóz bitti. Ekeui de ýn-týn joq jýrip keledi.

Búlardyng ilgeri qarap túnjyraghan kózderi sóilemey-aq kóp nәrseni aitarlyq edi...

Auyl. Keng dala. Jelkildegen qyzghaldaq. Kisinegen jylqy. Manyraghan qoy. Ýrgen iyt...

Osy suretting bәri ekeuining de kóz aldyna elestegen siyaqty.  Zyryldaghan arbanyng dóngelegindey, birinen song biri bastan keshken uaqighalar kóz aldynan ótip jatty. Auylda bala bolyp asyq oinap jýrgenderi, odan búzau baqqandary, moldagha sabaq oqugha barghandary, oryssha oqugha týskenderi, «oqymaymyz» dep jylaghandary, eseyip jigit bolyp sayasy mәselelerdi sóiley bastaghandary... Endi, mine, ýlken azamat bolyp, el biyleytin halge jetkenderi. Songhy pikirdi oilaghanda, ekeui de birine-biri jalt qarady.

Qazaqshalap aitqanda namazdyger shaghy, orysshalaghanda «kýn batugha bir saghattay qalghan» kez edi.

Birining qoltyghynan biri qúshaqtap, ýlken qalanyng kóshesinde tensele basyp Salmaqbay men Maqambet kele jatty. Ekeuining de ýstinde qarakól jaghaly qara ishik. Bastarynda qara eltiri bórik. Ayaqtarynda kónetozdau qara etik.

Ersili-qarsyly júrt jýrip jatty: bireu әdemi kiyingen, bireu jaman kiyimdi, bireu әiel, bireu erkek, bireu kәri, bireu jas.

Kóshening búryshynan ainala jýrgende, Salmaqbay:

- Uh!.. - dedi.

- Ne boldy ýhlep? - dedi Maqambet.

- Eldi әbden saghyndym! - dedi Salmaqbay.

- Men de... - dedi Maqambet.

Osymenen sóz bitti. Ekeui de ýn-týn joq jýrip keledi.

Búlardyng ilgeri qarap túnjyraghan kózderi sóilemey-aq kóp nәrseni aitarlyq edi...

Auyl. Keng dala. Jelkildegen qyzghaldaq. Kisinegen jylqy. Manyraghan qoy. Ýrgen iyt...

Osy suretting bәri ekeuining de kóz aldyna elestegen siyaqty.  Zyryldaghan arbanyng dóngelegindey, birinen song biri bastan keshken uaqighalar kóz aldynan ótip jatty. Auylda bala bolyp asyq oinap jýrgenderi, odan búzau baqqandary, moldagha sabaq oqugha barghandary, oryssha oqugha týskenderi, «oqymaymyz» dep jylaghandary, eseyip jigit bolyp sayasy mәselelerdi sóiley bastaghandary... Endi, mine, ýlken azamat bolyp, el biyleytin halge jetkenderi. Songhy pikirdi oilaghanda, ekeui de birine-biri jalt qarady.

- Apyrmay, oilap túrsaq kóp zaman ótken eken ghoy! - dedi Salmaqbay.

- Kóp zaman, kóp zaman, - dedi Maqambet.

- Sen ol kezde jalghyz últshyl edin-au?! - dedi Salmaqbay.

- IYe, ol kezde men últshyl edim. Jastyqtyng mastyghy ghoy!..-

Maqambet songhy sózben toqtayyn dep edi, «meni ait, meni ait» dep ar jaghynan kóp sózder tirep kelip qaldy. Ýstinde kiyimi joq jalanash adamnyng oilaghany sekildi, Maqambet bir nәrseni sezdi. Beti qyzarynqyrap, Salmaqbaygha tura qaray almay, Maqambet sóiley bastady. Ekeui de úzaq әngimege kirdi.

- Menin, Salmaqbay, ol kezde últshyl boluymda eshbir kinә joq. Biz kimdi kórdik? Ózgeristen búryn orystyng qay revolusioneri qazaqtyng ishinde boldy? Qazaqtyng auyly mandayy jyltyraghan ýrәdnikti kórdi, múrty týksiygen pristavty kórdi. Kommunist týgil qazaqqa kadeti de kelgen joq. Biz últshyl bolmay, kim bolsyn? Manayynyng bәri qaptaghan jau bolsa, esil-derti seni eki býktep, bir týtip jep qong bolsa, әriyne últshyl bolasyn.

Maqambet biraz bógelinkiredi. Álgidey emes, dauysy dúrystalyp, bir nәrseden úyalghandyghy joghalyp, jýrekti bola bastady:

- Ol kezdegi bizding aitqan sózimizding kóbi Japoniya bolushy edi. Qazaq

qashan Japoniyaday bolady? Neshe jylda sonyng qazirgi haline jetedi? Fabrika-zauyttary qay uaqytta salynady. Uniyversiytet qay jerde bolady? Hәm basqa osy sekildi әngimeler bolushy edi.

- Ol aitylghandar qazir de aitatyn sózder ghoy! Búnyng qay jeri últshyldyq! - dedi Salmaqbay.

- Áriyne, últshyldyq. Qazaq Japoniyaday bolsyn degenning aty ne? Ol Japoniya sekildi kapitalizm negizinde qúrylghan padshalyq bolsa, bizde kapitalister, baylar bolady. Baylar bolsa, olar sovet hýkimetining zanyna qarsy bolady. Sovet hýkimetine qarsy bolsa, ony últshyl dep aitady.

- Joq, Maqambet, - dedi Salmaqbay, - Sening búl aityp kele jatqanynda kóp jetpegen jeri bar. Qazaq dalasynda fabriyk-zauyt onymen birge bay tuady dep oilaugha bolmaydy goy. Fabrikti hýkimet óz kýshine saldyryp, ózi jýrgizip túrsa, baydyng ne júmysy bar? Fabrik kóbeyse, bizde enbek etetin júmyskerler de kóbeyedi. Júmyskerler kóbeyse, is ilgeri basady. Osy kýni júmyskerding joqtyghynan qorlyq kórip jýrmiz ghoy.

Maqambet ashulanghan kisishe:

- Salmaqbay, sening últshyldyghyng әli qalghan joq-au! Qorlyq degening nemene? Kim qorlyq kórip jýr? Jalghyz qazaq turaly oilaghanyng - naghyz últshyldyq. Bayaghy kezde zamannyng aghymy solay bolghan song bәrimiz últshyl boldyq, endi túrmys ózgerdi. Osy kýni - kópshildik zamany. Sondyqtan әlgidey sózderden aulaq bolu kerek! - dedi.

Salmaqbay da әlgiden góri qattyraq dauyspen:

- Sening kópshildik turaly pikiring qyzyq-au. Kópshil bolghanda óz últyndy itting etinen jek kór demeydi. Óz últyndy qanday jaqsy kórsen, basqa últtardy da sonday kór deydi...

Maqambet Salmaqbaydy qaghyp jiberip:

- Sen, Salmaqbay, naghyz últshylsyn. Men múny saghan kópten aitayyn dep jýr edim. Orystyng bәri seni jek kóredi. Bәri: «Salmaqbay últshyl» deydi. Mening saghan aitatyn aqylym. Últshyldyqty tasta! Ekeumiz de qu kedeyding balasymyz. Osy qazaq ne beredi? Árkim ózi tyrysu kerek.

Salmaqbay júlyp alghanday:

- Joq, Maqambet! Sening aitqanynnyng bәri qate. Mening jýrgen jolym kópshilikke qarsy emes. Júrttyng bәri teng bolsyn degennen artyq ne kerek. Egerde aldymyzda dýniyening júmaghy bolsa, sol júmaqqa qazaq ta barsyn. Nemis te barsyn. Áueli men barayyn, sen túra túr degen sózge men qarsymyn.

Salmaqty dauyspen Maqambet sóiley bastady.

- Men ózim naghyz kópshil. Mening oiymsha jer jýzine júmyskerler qoja boluy tiyis. Bar kýshti júmyskerlerdi saqtaugha, sony adam qylugha júmsau kerek. Qazaqta júmysker joq. Sondyqtan qazaq júrty ekinshi, ýshinshi, reti kelse tórtinshi pylanda túru kerek.

Jer jýzining tónkerisi ýshin dýniyening bәrin qúrban qylu kerek. Osy kýngi zaman «qazaq-mazaq» dep qolgha ústaugha kelmeytin úsaq-týiek júrtty sóz qylatyn zaman emes.

- Janym-au, qazaq sóz qylmau kerek deysin! Seni kópshil partiyasy qay jerge qoydy. Qazaqqa júmys iste, qazaqqa payda keltir dep qoyghan joq pa? Búlay degenshe túp-tura «men qazaqtyng dúshpanymyn» deseyshi! - dedi Salmaqbay.

Biraz bógelinkirep, Salmaqbay Maqambetke qarady: sazaryp, kýp-kýreng bolyp kele jatyr eken.

- Maqambet! - dedi Salmaqbay.

Maqambet ýndemedi.

- Maqambet! - dedi taghy da. Maqambet ýndemey, ajyrayyp Salmaqbaygha qarady.

Dirildegen dauyspen Salmaqbay:

- Jer jýzining tónkerisi ýshin qazaqty qúrban qylu kerek dese, berer me edin? - dedi.

Maqambet biraz bógelinkiredi de:

- Berer edim! - dedi.

- Qazaq ólgende, et, jýn-júrqa, maydan aiyrylghan júmysker kópke bara ma? Sondyqtan ekeuining de tiri bolghanyn tilesek bolmay ma?! Ózindey adam balasyn qúrban qylyp jetken baghy eshkimge qayyrly bolmas! - dedi Salmaqbay.

Maqambet jauap bermedi.

Salmaqbay ýndemedi.

Uh!.. - dedi Salmaqbay.

Uh!.. - dedi Maqambet.

«Órten» gazeti, №5, 1922 jyl

Ázirlegen: D.Qamzabekúly