Tәuelsizdik alghannan keyingi alghashqy kezding ózinde-aq Pre­ziydentimiz Núrsúltan Nazarbaev "Qazaqstannyng bolashaghy - qazaq tilinde" dep, elimizding keleshegin anyqtap berdi. Konstitusiyamyzdyng 7-babynda: "Qazaqstan Res­publika­syn­daghy memlekettik til - qazaq tili" dep aiqyn jazyl­dy. "Memlekettik úiymdarda jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylady," - delinse, múnyng ózi sol uaqyt­taghy qalyptasqan obektivti ómir talabynan tuyndaghan tújy­rym bolghandyghyn da esimizde ústauymyz kerek. Uaqyt óte kele, halyqtyng basym kópshiligi memlekettik tildi iygergen uaqytta búl baptyng qajettiligi bolmay qalary da sózsiz.

Tәuelsizdik alghannan keyingi alghashqy kezding ózinde-aq Pre­ziydentimiz Núrsúltan Nazarbaev "Qazaqstannyng bolashaghy - qazaq tilinde" dep, elimizding keleshegin anyqtap berdi. Konstitusiyamyzdyng 7-babynda: "Qazaqstan Res­publika­syn­daghy memlekettik til - qazaq tili" dep aiqyn jazyl­dy. "Memlekettik úiymdarda jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylady," - delinse, múnyng ózi sol uaqyt­taghy qalyptasqan obektivti ómir talabynan tuyndaghan tújy­rym bolghandyghyn da esimizde ústauymyz kerek. Uaqyt óte kele, halyqtyng basym kópshiligi memlekettik tildi iygergen uaqytta búl baptyng qajettiligi bolmay qalary da sózsiz.

Al qazaq tilining bolmys-bitimi, iykemdiligi men baylyghy, qabileti men qasiyetine kelsek, әlem tilderining qay-qaysy­sy­­men de úyalmay, qysylmay qatar túrugha layyq deuge tolyq negiz bar. Tәuelsizdigimizdi jana alghan toqsanynshy jyldardyng basyndaghy shovinistik túrghydaghy keybir basylymdarda "búl til memlekettik tilding qyzmetin atqarugha әli erterek, oghan qarymy jetpeydi" degen sózder teris pighyldan tughan bos sandyraq bolatyn. Ana tilining uyzyna jaryp ósken, onyng qadir-qalybyn bir adamday biletin Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaev ózining "Tarih tol­qy­nynda" degen kitabynda bylay degen edi: "Daugha salsa al­mastay qighan, ómirding kez kelgen orayynda әri qaruy, әri qal­qany bolghan, әri bayyrghy, әri mәngi jas, otty da oinaqy ana tilinen artyq qazaq ýshin búl dýniyede qymbat ne bar eken? Áriyne, odan qymbat eshtene joq dep aitugha bolady. Ghasyrlar boyy qazaqtyng últ retindegi mәdeny tútas­tyghyna eng negizgi úiytqy bolghan - onyng ghajayyp tili".

Sonymen birge qasiyetti, qabiletti qazaq tilining kýni-bý­ginge deyin bosaghadan tórdegi ózining layyqty ornyna óte al­may kele jatqany jәne shyndyq. Til jóninen alghandaghy bý­gin­gi tandaghy ahualymyz, osy uaqytqa deyin istelgen, is­tel­­megen ister, jaghdaydy ózgertip túiyqtan shyghudyng joly qaysy, osy jónindegi oilarymyzdy ortagha salghymyz keledi.

BÝGINGI AHUALYMYZ QANDAY?

Osydan az uaqyt búryn kompiuter arqyly qoldary qalt etkende bir-birine kónil audarugha túratynday әrtýrli qyzyqty habarlar, keyde әzil-qaljyng da joldap otyratyn, jauapty qyzmette isteytin "orys tildi" jastarymyzdyng birine ózi siyaqty, Múhtar Shahanovsha aitqanda "shq" ("shala qazaq") dosynan tosyn bir hat jetken eken, ol sony oqyp, mәz bolyp kýlip otyrdy. "Inim, qyzyqqa jalghyz batqansha bizge de aita otyr," - dep әzildep edim, ol ózi oqyp otyrghan nәrseni zyr etkizip printerden qaghazgha shyghardy da, qolyma ústata saldy. Material oryssha jazylghanmen, "Qazaq tili - tayau bolashaqta" degen taqyryby eleng etkizdi. Men de oqyp, eriksiz kýldim. Ana tilin әli ýirene almay jýrgen jastarymyzdyng ózderin ózderi әjualap jazghan dýniyesi eken. Avtory joq, týgi joq, bir-birining halin jaqsy týsinetin, óz mamandyqtaryna jetik, ózderine tapsyrylghan qyzmetti oida­ghyday istep, tabysty atqaryp jýrgen jastarymyzdyng bir-birine joldaghan hattary. Múnyng ózi olardy enjar qaldyrmaytyn, oilandyratyn mәsele ekeni bayqalyp túrdy. Sonan song men ony qazaqshagha audaryp shyqtym. Onda bylay dep jazylypty:

"Qazaq tili sheneunikterimizding qyzmettik leksikonyna barghan sayyn batylyraq enip keledi. Búl, әriyne, jaqsy. Barlyq mekemelerde is jýrgizu resmy týrde memlekettik tilge kóshetin uaqyttyng auyly endi alys emes siyaqty. Osyghan sheneunikterimiz qanshalyqty dәrejede dayyn eken? Biz kishkene qiyalgha berilip, sol kýndi kóz aldymyzgha elestetuge tyrystyq...

Sonymen, Qazaqstan. Tayau bolashaq. Memlekettik kenselerding biri. Tanertengi jedeldeme jinalys. Diyrektor kreslo­synyng artyndaghy qabyrghagha: "Biz qa­zaqsha sóileymiz" dep ýlken әriptermen jazylghan eskertu ilingen. Tym-tyrys tynyshtyq. Qyzmetkerler mazasyz sezimmen әldeneni kýtude. Diyrektor alghashqy sózdi neden, qalay bastasam eken degendi biraz oilanyp otyrdy da:

- Salam aleykum, chto li? - dedi abaylap til qatyp.

- Alleykum assalam! - desti qyz­metkerler jýkteri kishkene jenil­degendey bolyp, erkinirek tynystap.

Qaytadan tym-tyrys tynyshtyq ornady. Diyrektor miynyng sózdik qorgha jauap beretin ong jaq synaryndaghy maylanbaghan tegershikterining syqyr-syqyr júmys istegeni estilip túrdy. Mekeme basshysy terezege kóz saldy da:

- Aua rayy! - dedi eki sózdi quana aityp. Biraq onyng miynyng tegershikteri kenet toqtap qaldy. Aytatyn oidyng ayaqtaluy ýshin taghy birnәrse qosuy kerek edi. Diyrektordyng oiyna basqa sóz týspey, kishkene qyzardy da:

- Aua rayy býgin ogo-go! - dedi.

- Ogo-go! Ogo-go! - dep jamyray qaytalasty bastyghyna jan-tәnimen berilgen qyzmetkerleri. Tek qarjy mәselesin basqaratyndyqtan erkinirek sóilep ýirengen búghaltyr ghana aqyryn dauyspen:

- Gigiy-gay! - dep saqtana týzetu jasady.

Diyrektor osy qytyqqa tiyetindey, ózining bedeline núqsan keltiretindey ekiúshty jaghdaydan qalay shyghyp ketudi oilanyp qaldy. Onyng miyndaghy tegershikterining syqyrlap qayta júmys istey bastaghany estilip túrdy. Aqyry, týk tappaghan mekeme basshysy uaqytsha sheginiske baryp:

- Aua rayy - gigiy-gay! - dedi kelisetinin bildirip. Bastyghyna berilgen qyzmetkerleri:

- Gigiy-gay! Gigiy-gay! - dep qaytalasty ekinshi oqylymdaghy búl týzetudi jamyray qabyl alysyp.

Kelisimge, týsinistikke qol jetti. Alayda jedeldeme jinalystyng taqy­ryby anyqtalmaghandyqtan, qaytadan tynyshtyq, ýnsizdik ornaghan. Kenet diyrektordyng miynda taghy bir sóz jarq etti:

- Korrupsiya! - dedi ol.

- Korrupsiya! Korrupsiya! - dep shuyldasty qyzmetkerleri osy bir ejelgi qazaq sózining dәmin barynsha aiqyn sezine týskisi kelgendey tamsana qaytalap.

Diyrektor osy "korrupsiya" degen sózdi ary qaray qalay jalghastyrsam eken dep ishtey әlekke týsti. Biraq onyng oiyna bayaghydan estip kele jatqan "Maskýnemdikpen kýres", "Densaulyq - zor baylyq" degen siyaqty sózder ghana týsken edi. Kenet ol shyghar joldy tauyp ketti:

- Korrupsiyagha - qazaqsha kýres! - dedi jigerli ýnmen.

- Yes! Yes! Qazaqsha kýres! - dep shattana qostady qyzmetkerleri.

Bas búghaltyr taghy da óz pikirin aityp qaldy:

- Qazaqsha degendey, korrupsiya - jemqorlyq.

Qorytyndysynda "Jemqorlyqqa - qazaqsha kýres!" degen núsqa birjola qabyldandy. Diyrektor osy sәtte býgingi jedeldeme jinalystyng әlemdik qarjy daghdarysyna baylanysty azyq-týlik baghasynyng ósuine arnalugha tiyis ekenin esine alyp, osy sózderding qazaqsha balamalaryn oisha izdep ketti. "Azyk-tulik bagalary" degen sózderdi ghana esine týsire alghan ol túiyqtan shyghatyn joldy bәribir tapty.

- Azyk-tulik bagalary - Alatau siyakty, - dedi senimdi ýnmen.

- Jomolungma siyaqty! - dep qyrshanqy búghaltyr diyrektordyng sózin taghy da ózinshe әrley týsti.

Osy bir ynghaygha kelgen qolayly sәtti mekeme basshysy tekke jibermey, qapysyz paydalanyp qalugha tyrysyp:

- Jok! IYmenno Alatau siyakty! Qazaqpyz goy! - dedi nyghyrta, qarsylasugha jol bermeytindey ýnmen.

- "Jok" - eto po nashemu! - dep shuyldasty qyzmetkerleri bastyqqa qoldau kórsetip. Endi ol "mirovoy finansovyy kriziys" degen sózderding qazaqshasyn esine týsiruge tyrysyp, oilanyp túryp qalghan edi. Osy sәtte bes jyldan beri qazaq tilin ózdiginshe ýirenip jýrgen kadr jónindegi orynbasar Ivan Ivanov esikten entige kirip keldi.

- Keshikkenime keshirim súraymyn, - dedi Ivanov qazaqsha. - Jinalys ne turaly ótip jatyr? Álemdik qarjy daghdarysy turaly ma?

- Tochno! Alemdik karjy dagdarysy! Mirovoy finansovyy kriziys! - dedi quanyp ketken diyrektor...

Qazaqstan. Tayau bolashaqtan kórinis. Ýstel basynda otyrghandardyng bәri qazaqtar, bireui ghana orys edi."

Osy bir әzil әngime bizding qogha­mymyzdaghy qazirgi oryn alyp otyrghan hal-ahualdy әdemi kórsetetinimen eriksiz kónil audarady. "Asfalitta tughandar" dep atalghan, ana tilining uyzyna jaru baqyty basyna qonbay, balabaqshada da, mektepte de, oinap-kýlip erjetken ortasynda da óneboyy orys tilinde ghana sóilesip eseygen, uniyversiytet, institut bitirgen, oilau dәrejesi de, qabilet-qarymy da óz qatarynan kem emes talay jastarymyzdyng syrttay syr bermegenmen, ana tilin bilmegenderine ishtey qorynyp, ózderine ózderi riza bolmay jýrgenderining talay kuәsi boldym. Osydan birer jyl búryn Premier-Ministrding kensesinde isteytin eki inishekpen әngimeleskenimde, olar da ózderining ana tilin ýirengisi keletinin aityp otyrdy. Ekeui de aitqandy týsinedi, shala-púla sóilese alady. Solardyng biri tilining onsha mәz emes ekenine qaramay, qazaqtarmen qazaqsha sóilesuge tyrysyp jýrgenin aitty. Qazaqsha sóilem qúraugha, keybir júrnaq, jalghaulardy paydalanugha kelgende әli kóp nәrseni shatystyramyn dedi. "Soghan qaramay sóilese bersem, tayaudaghy birer jylda ýirenip ketermin dep ýmittenemin", - degen edi. Ekinshi jigit aqsha tólep, ózining birer ay arnauly kursqa barghanyn, biraq kensedegi júmysy qauyrt bolghandyqtan, kóbine uaqytqa qaramay isteuge de tura keletindikten, sabaqtargha jýieli qatysa almaghanyn, sәl-pәl ýirene bastaghan siyaqty kóringenimen, әli de jarytyp sóilese almaytynyn renjy әngimeledi. "Bir tәuir jeri, biz siyaqty til bilmeytinder qyzmette әzirge eshqanday kemshilik kórip jýrgen joq", - dedi ol. Sodan beri arada taghy birer jyl ótti. Bayaghy eki jigitting eshkimnen qorynbay, úyalmay sóilesip jýrgenining tili kәdimgidey tóselip qalypty. Ekinshisi de ózinshe sózdik satyp alyp, tiyip-qashyp ainalysyp, ýirenuge tyrysuda eken. Biraq, bәribir, qysqa ghana jauaptasugha jaraghanymen, erkin sóileskisi, bir nәrseni dúrysyraq týsingisi kelgende orys tiline auysyp kete beredi.

Jәne bir nazar audaratyn nәrse, osy Astanamyzda bolsyn, Almatyda, basqa qalalarymyzda bolsyn, júmys istep jatqan til ýiretetin kurstardyng nәtiyjelerining kóbinese oidaghyday emestigi. Osynyng ózi oqytu әdistemesin, oqulyqtar, múghalimder sapasyn odan әri jetildire týsu qajettigi jóninde eriksiz oilantady. Memlekettik mekemelerde qazaq tilin ýiretetin kurstar úiymdastyrylghanymen, oghan jazylghandardyng aptanyng belgili bir kýninde, belgili bir saghattarynda ótetin sabaqtargha óneboyy jýieli týrde qatysyp otyruyna mýmkindik berilmeydi. Júmys kóbeyip ketkende basshylar qyzmet­kerlerining til ýirenetin kurstyng sabaghyna qatysuyna rúqsat etpeydi. Osylaysha sabaqtargha tiyip-qashyp qatysqan son, nәtiyjening de oidaghyday bolmaytyny belgili.

Kerisinshe, әskerge barghan, qazaq tilin bilmeytin orys jigitining Otan aldyndaghy paryzyn ótep qaytqan merzimi ishinde qazaqshany әp-әdemi ýirenip kelgenine kuә bolghanmyn. Qúrylys materialdaryn satatyn bazarda bir jap-jas orys jigiti: "Agha, ne izdediniz? Menen qaranyz. Menen alynyz. Baghasyn azyraq týsirip te beremin" degen song basqalargha búrylmay, birden soghan barghanmyn. "Ói, ainalayyn, qazaqshang tәuir eken. Qazaq auylynda ósken balasyn-au, shamasy", degenimde ol: "Joq, agha, - dedi. - Orystardyng orta­synda óstim. Oryssha mektep bitirgende qazaqsha týk bilmeytinmin. Maghan әsker kómektesti. Men barghan әskery bólimde qazaq jigitteri kóp boldy, komandiyrimiz de búiryqty memlekettik tilde ghana beretin. Alghash biraz qinalghanmen, artynan kóp ótpey-aq, qazaqshany jyldam ýirenip aldym. Endi sonyng paydasyn kórip jýrmin. Qazaqsha aiqaylap shaqyrsam boldy, óziniz siyaqty aghalardyng bәri eshqayda búrylmay, tura maghan keledi, kerekterin menen satyp alady", - dedi aghynan jarylyp.

Respublika Preziydenti 1998 jyldyng 8 jeltoqsany kýni qol qoyghan "Qazaqstan Republikasyndaghy til turaly" Zannyng 4-babynda: "Qazaqstan halqyn toptas­tyrudyng asa manyzdy faktory bolyp tabylatyn memlekettik tildi mengeru - Qazaqstan Respublikasynyng әrbir aza­matynyng paryzy. Ýkimet, ózge de mem­lekettik, jergilikti ókildi jәne atqarushy organdar Qazaqstan Respublikasynda memlekettik tildi barynsha damytugha, onyng halyqaralyq bedelin nyghaytugha mindetti", - dep kórsetildi. Al til jónindegi osy zannyng 23-babynda: "Memlekettik tildi belgili bir kólemde jәne biliktilik talaptaryna sәikes bilui qajet kәsip­terdin, mamandyqtardyng jәne lauazym­dardyng tizbesi Qazaqstan Respublikasynyng zandarymen belgilenedi", - dep jazyldy. Ókinishke oray, osy talaptyng jýzege asyrylmaghany, ony oryndau ýshin Ýkimet eshqanday talpynys jasamaghany, osy uaqytqa deyin qaghaz jýzinde ghana qalyp qoyghany kýizeltedi.

Qazir bizding qoghamda "Qazaqstan Respublikasyndaghy memlekettik til turaly" zang qabyldau qajettigi jóninde de kóp aitylyp jýr. Qala men auylda túratyn barlyq qazaqtar ýshin múnyng ózi tolghaghy jetken, barynsha aktualidi mәsele bolyp túr. Kórshilerimiz Reseyden bastap Europanyn, dýnie jýzi elderining kóbinde bar memlekettik til turaly zang olardyng qay-qaysysynan da bizge keregirek. Eng aldymen, ol memlekettik tilimizdi Kon­stitusiyada aitylghan óz túghyryna qondyru ýshin kerek. Alayda "Egemen Qazaqstan" gazeti bastaghan birqatar qazaq tilindegi basylymdarda ghalymdar, últ janashyrlary jazghan maqalalardan múnday zannyng qabyldanuyna qarsy bolyp jýrgender memlekettik tilimizdi jarytyp bilmeytin qaysybir zangerler, biylik basynda jýrgen óz qandastarymyz ekenin qynjyla otyryp oqydyq. Olar: "Bizde tilder turaly zang bar ghoy, sol bar jaghdaydy rettey alady" dep uәj aityp, búl jónindegi әngimeni ilgeri bastyrmaydy eken. Sol rettey almaghannan keyin emes pe, tәuelsizdik alghanymyzgha 18 jyl ótse de, memlekettik tilimizding tórdegi ózining Konstitusiyamen belgilengen ornyna әli kýnge otyra almay kele jatqany. Jәne bizdegi Til turaly zang - Qazaqstandaghy barlyq etnostardyng tili turaly bol­ghanymen, memlekettik til turaly arnayy zang emes qoy. Reseyde memlekettik til turaly múnday zang 2006 jyldyng mamyr aiynda qabyldandy, ol az deseniz, 2007 jyl Orys tili jyly bolyp jariyalandy.

2001 jyly men Qazaqstan Res­pub­likasy Parlamenti Senaty apparatynyng audarma, lingvistikalyq saraptama jәne Parlament aktilerin shygharu bólimin basqardym. Sonda bizding bólimning úiytqy boluymen "Memlekettik til - tәu­elsizdigimizding tiregi" atty seminar ótkizgenimiz esimde. Oghan belgili ghalymdar, deputattar, ministrlikterdin, tilderdi damytu departamentining jauapty qyz­metkerleri, audarmashy mamandar qatysyp, tughan tilimizding kókeykesti mәseleleri keninen sóz bolghan-dy. Sol seminarda tughan tilimizding janashyrlarynyng biri, belgili qogham qayratkeri, Parlament Senaty Tóraghasynyng sol kezdegi orynbasary Ómirbek Baygeldining óte oryndy, saliqaly pikir aitqany esimde. "Bir-birimizdi ýgitteu, úran tastau jetti. Ayghay da qajetsiz. Onda basqalar da aighaylaydy erten. Júmys ónetin jol izdeuimiz kerek. Ne jetpeydi? Bizge órke­niyetti elder siyaqty júmys isteuding әdisi jetpeydi. Qazir on jyldyq baghdarlama bar. Endi Ýkimetting әr jylgha arnalghan, bekitilgen is-sharasy boluy kerek. Onda, aitalyq, mektep sany biyl múnsha, odan keyin múnsha bolady delinui, budjetten qarjy bólinui kerek. Ministrlikterge, salalargha mindetter qoyyluy kerek. Biyl sauda orny, әr saladaghylar, óz mamandyghy boyynsha, aitalyq, 1000 sózdi ýirenui qajet. Ol ýshin olargha arnauly sózdikter shygharu, oqytu kerek. Al olar jattap, emtihan tapsyrady. Satushygha, medbiykege, poliyseyge, basqalargha qyzmetke qajetti osynsha sózdi bilmeseng júmys istey almaysyng delinui qajet. Ministrlikterge de aitu jón. Mysaly, Ishki ister ministrligi bes jyldan keyin memlekettik tilge týgel kóshedi dep. 5 jyl bar. Olar jospar jasaydy. Múghalim jaldap ýirene bastaydy. Erteng jylaghan adam bolsa, "keshir, bes jyl búryn aitylghan, nege ýirenbedin, endi istey almaysyn" delinedi. Sonda aighay da, úighay da bolmaydy. Ár jylgha osylay jospar jasalyp, budjetten arnayy qarjy bólinedi. Memlekettik tilge Parlament te, Ýkimet te týgel kóshiriledi dep jazylsyn baghdarlamagha. Oghan qarsy bolyp otyrghan kimder? Astaugha jetip alghan bizding tildi bilmeytinder", - degen edi Ómeken. Ómekenning ol sózi joghary biylik oryndarynda, ministrlikterding kóbinde jauapty qyzmette otyrghan til bilmeytin qyzmetkerler jóninde ekenin týsingenbiz.

Bizde premier-ministrler auysyp jatady, olardyng memlekettik tilge jany ashyp, qamqorlyq kórseteyin degen synayy bayqalmaydy. Tek qana Preziydentimiz anda-sanda osy mәselege nazar audaryp, qamshylasa ghana Ýkimet balalar baq­shalaryn, mektepter salugha jospar jasap, memlekettik tildi damytugha qarjy bóledi. Biraq memlekettik tildi ómirimizge sala-sala boyynsha, jýieli týrde keninen engizu jónindegi júmysty shyndap qolgha alyp, úiymdastyru sharalaryn ótkizuge esh­qanday niyet bildirmeydi. Ýkimetting til turaly zandy oryndauyn baqylaytyn, talap etetin eshkim joq. Al jeke adam­dardyn, qoghamdyq úiymdardyng aitqan sózderi de, aighaylaghan ýnderi de jartasqa soqqan janghyryq siyaqty. Olardy elep-eskerip, kerek qylyp jatqan eshkim joq.

Songhy jyldarda biz oblystar, biraz qalalar memlekettik tilge kóshti dep jýrmiz. Demek, olardaghy jogharygha, tómenge jiberiletin qújattar memlekettik tilge kóshui kerek. Al endi barlyq mәseleler boyynsha sheshim qabyldap, tapsyrma beretin, oryndaluy jóninde aqparattar talap etetin, biylikting eng jogharghy satysynda otyrghan Preziydent Ákimshiligi men Premier-Ministr kensesi, qos palataly Parlament qyzmetkerleri óz júmystaryn orys tilinde ghana jýrgizip otyrghanda, oblystar men qalalardy memlekettik tilge kóshirdik degenimiz bos sóz bolyp shyqpay ma?

Tәuelsizdik alghannan bergi taghy bir ókinishti jaghday - jogharghy basshylyq oryndarynda jýrgen azamattarymyzdyng ishinde memlekettik tilimizdi jetik biletin, óz últynyng ónerine, salt-dәstýrine shyndap jany ashityn, әri sol janashyrlyghyn is jýzinde dәleldeuge tyrysatyn últjandy azamattardyng az ekendigi. Biraq olar siyrek bolsa da bar. Keyde olardyng istegen isterine qarap sýisinip, olardy ózine ýlgi tútatyn azamattarymyz kóbirek bolsa eken dep tileysin. Osy orayda ózim jaqsy biletin sonday azamattardyng bir-ekeui turaly aita ketudi ózime paryz sanaymyn.

ÚLTJANDY AZAMATTYQTYNG EKI MYSALY

Tәuelsizdik alghannan keyin Elbasymyz eng alghashqy mәdeniyet ministri etip ónerge, әdebiyetke, mәdeniyetke shyn jany ashityn halqymyzdyng ataqty kompozitory Erkeghaly Rahmadiyev aghamyzdy taghayyn­daghanyn bilemiz.

- Sol kezderde Preziydentimizding Jarlyghy shyqqan, Qazaqstanda búdan bylayghy jerde memlekettik til qazaq tili bolady dep. Soghan baylanysty Jogharghy Kenes qauly qabyldaghan, - dep eske alady Eraghang osy kýnderi. - Men solardy pay­dalandym da, qolma-qol Mәdeniyet ministrligi boyynsha búiryq berip jiberdim: "Mәdeniyet ministrligining qaramaghyndaghy mәdeniyet oshaqtarynyng barlyghy búdan bylayghy jerde qarym-qatynastardy memlekettik tilde jasaytyn bolsyn", - dep. El shuyldap ketti. Múndaygha búryn ýirenbegen, ýkimettik dengeydegi qarym-qatynastyng barlyghy orys tilinde ghana jasalady degen úghym sanagha әbden sinip, berish bolyp qatyp qalghan. Bizding ministrliktegi sol búiryq jalpaq júrtqa ayaq astynan jay týskendey әser etken bolsa kerek. Sodan bir kýni Óskemenning kazak-orystary ma, taghy bireuler me, mening ýstimnen aryz jazypty. Jogharghy Keneste de meni jamandap sóilegender bolypty. "Mәdeniyet ministri qyryp-joyyp barady. Kelmey jatyp memlekettik til - qazaq tili bolady dep jatyr. Qazaq tilinde sóilender, qazaq tilinde qarym-qatynas jasandar deydi," - dep. Sodan meni Jogharghy Keneske shaqyrghan son, bardym. "Osylay da osylay, deputattar qayta-qayta mәsele kóterip jýr", - degen әngime aityldy maghan. Men jauap berdim: "Preziydentting komandasyndaghy qyzmetkermin, mine, Preziydentting Jarlyghy: "Qazaq tili - memlekettik til bolady" degen. Mine, ózderinning qabyldaghan qaulylaryn. Onda da "qazaq tili - memleket tili" dep aitylghan. Al endi mening jazyghym ne? Men neni býldirdim, kimdi orynsyz zorlap jatyrmyn? Mәdeniyet ministri bolghannan keyin búl sheshimderdi oryndaugha tiyistimin. Sondyqtan da búdan bylayghy jerde mәdeniyet sala­syn­da is jýrgizu, qarym-qatynas mem­lekettik tilde bolady dedim. "Qazaq tili" dep aitqan joqpyn. Sonymen ketip qaldym. Men ministrlikten ketkenshe qazaq tili ministrlik boy­ynsha ainalymgha enip, kóp-kórim qa­lyptasyp qalyp edi. Is jýrgizuding bәri qazaqshagha kóshti. Oblystardan hat­tardyng bәri qazaq tilinde keletin boldy. Olar ózderi jazdy ma, bireudi jaldap jazdyrdy ma, ol ekinshi mәsele. Mә­de­niyet salasynda qyzmet etetinder mem­lekettik tildi ýirenuge den qoya bastady. Jaghday birte-birte qa­lyptasyp kele jatqanday edi. Eki jyldan keyin, 1992 jyly men ministr qyzmetinen kettim de, ornyma qazaqsha onsha bilmeytin adam keldi. Sonymen qaldy mening biraz jerge aparghan dýniyelerim, - deydi Eraghang sol jyldardy eske týsirip.

Aqsha degeniniz ay sayyn emes, kýn sayyn qúnsyzdanyp, búrynghy odaqtas respublikalarmen baylanysymyz byt-shyt ýzilip, kәsiporyndar toqtap, júmys oryndary jabylyp, kýnkóris qatty qiyndap ketken sol jyldardyng ózinde birde-bir kitaphananyn, mәdeniyet pen óner oshaqtarynyng jabyluyna jol bermey, kompozitorlargha, muzykanttargha, suretshilerge qolynan kelgenshe jәrdemdesuge jantalasqan Erkeghaly aghamyzdyng sol jyldardaghy enbegi - óz aldyna jeke әngimening taqyryby. Búl jerde biz memlekettik tilge baylanysty bir ghana qyryn sóz etip otyrmyz.

Sol siyaqty Respublika Parlamenti Senatynyng búrynghy deputaty, songhy birneshe jylda respublikalyq "Qazaq­telekom" aksionerlik qoghamynda memlekettik tildi is qaghazdaryna engizu bólimining bastyghy bolyp qyzmet atqarghan Jandar Kәribayúly degen azamattyng da ózining qyzmet isteytin mekemesinde, aksionerlik qogham bas­shylarynyng qoldap, qostauymen memle­kettik tilimizdi is qaghazdaryna qolda­nysqa engizu jolynda ayanbay, jemisti enbek etkenin bilemin. Búl qo­ghamda memlekettik tildi tolyq qolda­nysqa engizu ýshin songhy 7-8 jyl ishinde arnayy jasalghan baghdarlamalar boy­ynsha respublika kóleminde qyzmet atqaratyn myndaghan qyzmetkerlerdi halyqpen qanshalyqty dәrejede qoyan-qoltyq júmys isteytinine baylanysty birneshe sanattargha bólip tastap, ýzdiksiz oqytuy nәtiyjesinde 2003-2007 jyldary "Qa­zaqtelekomnyn" ortalyq apparaty men oblystardaghy filialdarynda memle­kettik tildi 11 678 adam oqyp, ýirenip shyghypty. Ózderining kýndelikti qyz­metinde qoldana alatyn dәrejege jetipti. Olardyng kóbi búryn memlekettik tildi mýlde bilmegen ózge últ ókilderi ekenin aitqan jón. Búl qoghamda óz qyz­met­kerlerining memlekettik tildi qanshalyqty dәrejede mengergenin bayqau ýshin testiler jyl sayyn ýzbey ótkiziledi. Memlekettik tilde qyzmet atqaryp, qújattardy dayyndap jýrgen ózge últ ókilderin aqshalay yntalandyru, ózge últ ókilderi arasynda memlekettik tilde әrtýrli jarystar, konkurstar ótkizip túru da әdetke ainalghan.

Endi mynaday kórsetkishke nazar audaralyq. 2008 jyldyng ýshinshi toq­sanynyng qorytyndysy boyynsha "Qa­zaqtelekom" aksionerlik qoghamyn­daghy qazaq tilinde dayyndalghan qújattardyng jalpy qújat ainalymyndaghy ýlesi 87,4 payyzgha jetipti. Taghy birshama uaqyt ótkende búl qoghamnyng qyzmeti Ata za­nymyzda jazylghanday, tolyghymen mem­lekettik tilge kóshetinine kónil senedi.

- Songhy jyldary elimizding bay­lanys jәne telekommunikasiya salasyn yryqtandyru nәtiyjesinde rynokta bizden basqa da operatorlar payda boldy. Maqsatymyz bir, mindetimiz bir. Ras, rynokta bәsekelespiz, al memlekettik tildi sala boyynsha qoldanu ayasyn keneytude bәsekeles bolmay-aq, keri­sinshe iyq tirese birlesip qimyl jasaugha bizding qoghamnyng basshylyghy úsynys jasap, jana bastama kóterdi. Búl shaqyrudy qabyl alghan "Transtelekom", "Qaztranskom", "Núrsat", "Altel", "Arna" aksionerlik qoghamdary men "Mobayl Telekom-Serviys" JShS-nyng ókilderining qoldauymen memlekettik tildi baylanys jәne telekommunikasiya sa­lasyna engizuge basshylyq jasaytyn Ýi­lestiru kenesi qúryldy. Onyng qúzyryna oryssha-qazaqsha terminologiyalyq sózdikterdi, tehnikalyq qújattardy qazaq tilinde jýrgizuding tehnologiyalyq negizdemesin jasau, qazaq tilin inte­raktivtik qashyqtan oqytu baghdarla­masyn ómirge engizu, tilge baylanysty týrli seminarlardy, konferensiyalardy, dóngelek ýstelderdi, memlekettik jәne korporativtik merekelerdi, konkurs­tardy birlesip ótkizu siyaqty mәselelerdi ýilestirip otyru jýkteldi. Osyghan oray tilder merekesi shenberinde jogharyda atalghan alty operator ókilderining qatysuymen "Tilder festivalin" ótkizdik. 2008 jylghy 19 qyrkýiekte "Transtelekom" aksionerlik qoghamynyng niyet bildiruimen Almaty qalasyndaghy Gh. Mýsirepov atyndaghy jastar men jasóspirimder teatrynda baylanys operatorlary bolyp tabylatyn telekommunikasiya kompaniyalary qyzmetkerleri arasynda "Ana tili - memleket tiregi" atty tilder festivalining ótkizilui de taghylymy mol tartymdy oqigha boldy. Oghan qatysqan әr últ ókilderi memlekettik tildi qanshalyqty dәrejede biletinin pash etip qana qoymay, Qazaqstandy óz ýiim dep sanaytyn әrtýrli etnostardyng salt-dәstýrleri men últtyq kiyimderin de keninen nasihattap, olardy teatrlandyrylghan kórinistermen órnektep, kópshilikting kónilinen shygha bildi, - degen edi osy kompaniyanyng keshegi qyzmetkeri Jandar Kәribaev. Óz últynyng shyn mәnindegi patrioty bolyp tabylatyn osynday azamattardyng memlekettik tilimizdi tórge shygharu jolyndaghy istegen isteri, atqaryp jýr­gen qyzmetteri kónilde rizalyq, tile­k­testik sezimderin tughyzady. Elbasymyz­dyng ainalasynda, әkimderdin, biyik lauazymdy sheneunikterding arasynda tughan tilimizdi sýietin, oghan jany ashityn azamattar siyrek bolmay, kóbeye týsse eken degen tilek óne boyy kókeyimizde jýredi.

<!--pagebreak-->

ÚTYLYSTAN - ÚTYSQA

Tәuelsizdik alghaly bergi on segiz jyl ishinde Elbasymyzdyng Qazaqstanda últaralyq, etnosaralyq tatulyqty kózding qarashyghynday saqtaugha, әrtýrli qily zamandarda, auyr jyldarda qazaq jerinen pana izdep kelgen ózge últ ókilderining eshqaysysyn ógeysitpey, barlyghyna tendey jaghday tughyzugha barynsha kónil bólip kele jatqany búl kýnde elding bәrine ayan. Múny Qa­zaqstanda túratyn ózge últ ókilderining barlyghy biledi, riza kónilmen alghys­taryn jaudyrady. Eldin, jerdin, memleketimizding iyesi bolyp tabylatyn qazaq halqy totalitarlyq biylik jyldarynda talay mәrte ashtyqtan qyrylyp, qatygez repressiyalargha úshyrap, betke shyghar qaymaghynan, últtyq túlghalarynan airylsa da, azamat soghysy, Úly Otan soghysy jyldarynda jýzdegen myng bozdaqtaryn qúrban etip, talay zúlmat zamandy bastan keshirip, tili men dili ayausyz qysym kórip, talay ghasyr armandaghan tәuelsizdik tanyna әlsiregen, qansyraghan, esengiregen qalpynda jetse de, tәuelsizdik alghannan keyingi búrynghy Kenester odaghynyng qúramynda bolghan barlyq halyqtar ýshin asa auyr synaq bolghan qiyn jyldardyng bәrinde de asqan tózimdilik, ústamdylyq, danalyq tanytyp, ózining últtyq imidjine, halyqtyq, adam­gershilik, bauyrmaldyq sipattaryna syzat týsirmey, osy kýnge jetui ýlken abyroy.

Shýkirshilik, Qazaqstandy býgingi tanda býkil dýnie jýzi biledi. Ony ekonomikasy jyldan jylgha ilgeri basyp, biyikke órleuge bet alghan, ty­nyshtyq pen tatulyqtyn, últaralyq, dinaralyq kelisimnin, adamdar arasyn­daghy bauyrmaldyqtyng shynayy ýlgisine ainalghan, keleshegi zor, bolashaghy jarqyn, kórshilerining bәrimen ózara syilastyq qarym-qatynastar ornata bilgen, beybitshilik sýigish memleket retinde tanidy. Osy jyldardyng bәrinde qazaq halqy óz tilinin, memlekettik tilimizding kem-ketigin toltyryp, layyqty ornyn aluy ýshin ýzdiksiz júmys iste­genimen, ózge tilderdi kemsituge, bir tildi ózge tilderden artyq qoygha jol bergen joq. Tyng kótergen jyldarda, totaliy­tarlyq biylik kezeninde jýzdegen qazaq mektepteri bir-aq jyldyng ishinde kýshpen jabylyp, olardaghy mektep oqushylary zorlyqpen orys mektepterine auysty­rylghan, ashyq aityp jariyalanbaghanmen iri-iri qalalardyng bәrinde qazaq tilinde tәrbie beretin bóbekjaylar men balalar baqshalaryn ashugha tyiym salynghan, mekemelerde, ónerkәsip, óndiris orynda­rynda, әskerde, joghary oqu orynda­rynda, ómirding barlyq salalarynda bir ghana orys tilining ýstemdigi ornaghan auyr jyldardy basynan keshse de, qazaq halqy óz erkindigi ózine tiygen jyldar ishinde búrynghy ózine jasalghan qysym­shylyqtardy ózgelerge qaytalap, Qa­zaqstandy meken etken eshbir etnostyng tilin de, dilin de, dinin de kemsituge barghan joq. Qazaq tilining qaysybir janashyrlarynyng kókireginde biz qazaq tilin batylyraq ómirge engizbey, ózge etnos ókilderine jalpaqsheshey bolamyz dep kóp jyldarymyzdy tekke ótkizip almadyq pa, ózge respublikalarmen, halyqtarmen salystyrghanda útylysta qalmadyq pa degen kýdikting bary ras. Búghan bizge onday kýdikke, saryuayymgha salynudyng qajeti joq, memlekettik til jónindegi talaptar birte-birte ózining qisyndy jolymen ómirimizge shym-shymdap enip, memlekettik tilding mereyi ýzdiksiz ósip, kóterile bermekshi, osyghan deyin útylysta qaldyq-au dep sanalghan faktorlardyng útysqa ainalatyn uaqyty býgingi tanda kelip jetti degimiz keledi. Endi osy jónindegi oilary­myzdy ortagha salayyq.

TIL TÁRBIYESI BALABAQShA, MEKTEPTEN BASTALADY

"Egemen Qazaqstan" gazetining ótken jylghy 4 qarashadaghy sanynda jaryq kórgen akademik Gharifolla Esimning "Etnos mәdeniyeti - eldik mәiegi" atty oily әri manyzdy, batyl úsynystar aitylghan maqalasy eriksiz oigha qaldyrdy. Maqalada býgingi tandaghy respublikamyzda qalyptasyp otyrghan qoghamdyq hal-jaghdaygha obektivti bagha beriluimen birge óz eline, últyna, tiline, Otanyna shyn jany ashityn, onyng bolashaghyn oilap, kónili alandaytyn әrbir patriot azamattyng kókeyinde jýrgen, әli kýnge deyin sheshimi tabylmay kele jatqan, týitkili mol mәseleler turaly jay ghana aitylyp qoymay, әlemdik tәjiriybege, órkeniyetke әlde­qashan qoldary jetken ozyq elderdegi oryn alyp otyrghan naqtyly jaghday­largha sýiene otyryp, respublikamyzdyng jarqyn keleshegin ansaudan, soghan senuden tughan ómirsheng jәne, bizdinshe, jýzege asyrugha әbden bolatyn, uaqyty pisip-jetilgen realistik úsynystar aitylypty. Búl maqalany óz basym qoghamdyq oi-pikirge qozghau salatynday, ghalym­dardyn, jazushylarymyzdyn, jurna­listerdin, bilim beru-oqytu sala­syndaghy mamandarymyzdyng qa­tysuy­men jan-jaqty talqylaudy qajet etetindey sipaty bar, tyng oilargha qúrylghan manyzdy maqala dep úqtym. Sondyqtan sondaghy aitylghan keybir mәselelerge baylanysty ózimning de pikirlerimdi, payymdaularymdy ortagha salmaqpyn.

Álemde, shyntuayttap kelgende etnikalyq erekshelikteri, sipattamasy joq halyq bolmaydy. Memleket te bolmaydy, tek Amerika Qúrama Shtat­taryn esepke almaghanda. Óitkeni, Amerika, ózining aty aityp túrghanday, әuel bastan-aq kóptegen nәsilder men etnostardan qúralghan qúrama memleket boldy ghoy. Al odan ózge dýnie jýzindegi belgili, dәstýrli elderdin, memleketterding bәrining de ghasyrlargha terendep ketip jatqan etnostyq tarihy, tamyry, sipattamalary bar. Solardyng eng bastysy - әr halyqtyng tili. Qazaqstan da osynday memleketter qataryna jatady.

Dýnie jýzindegi barlyq órkeniyetti elderdegi siyaqty Qazaqstanda da respublikamyzdy meken etetin barlyq etnostardyng basyn biriktiretin, olardyng boyyna patriottyq, otansýigishtik sezimderin egip, ortaq maqsatqa, demo­kratiyalyq qúndylyqtardy qadir tútatyn jana qogham ornatugha júmyldyrugha negiz bolatyn etnos mәdeniyetin qalyptas­tyruymyz qajet degen oidy sabaqtay kele maqala avtory Preziydentimizding "memlekettik tildi damytugha barlyq etnostar atsalysady" degen tújyrymyn algha tartady. Óitkeni, jana túrpattaghy etnos mәdeniyetin qalyptastyrudyng negizi osynda jatyr. Etnos mәdeniyeti el azamattaryn bir-birinen alystatpay, qayta jaqyndastyra týsetin, ortaq mýddege qyzmet etetin fenomen bolugha tiyisti. Sonymen birge ýnemi este ústaytyn jay, memlekettik til - etnos mәdeniyetining de, qazaqstandyq patriotizmning de basty túghyry bolugha tiyis ekendigi. Osynday býgingi zaman talabyna say etnos mәdeniyetin qalyptastyru bilim men tәrbiyege, mektepke baylanysty bola­tynyn aita kele: "Búl jerde mening negizgi kópshilikke jariya etpekshi oiym, ol qazirgi Qazaqstanda bar mektepterding bilim beru standartyn jәne mazmúnyn týbegeyli ózgeristerge týsiru qajettigine qatysty", - dep negizgi oiyn ortagha salady avtor.

Avtordyng osyghan jalghastyra aitqan oi-pikirlerine de tolyghynan qosylamyz. Rasynda da biz qazir tәuelsizdikting arqasynda әlem tanyghan qazaq eline ainaldyq. "Endi bilim beru jýiesin de zamangha say naqtylauymyz kerek. Búl mәseledegi úsynys, ózge órkeniyetti elder siyaqty birynghay oqytu standartymen oqytylatyn jana túrpatty mektep qalyptastyruymyz kerek. Yaghni, Qazaqstan azamattary bara-bara balalaryn etnos­taryna qaramay bir synypta, bir mektepte oqytuy kerek. Múnday jaghdayda qazirgi mektepterdegi oqytu baghdarlamalary, standarttary, tәsilderi, jýieleri, qúndylyqtary jana sapadaghy ózgeriske týspek. Mәsele týbegeyli sheshilui ýshin búl ýrdis mektep jasyna deyingi mekemelerden bastau alghany jón. Orys balabaqshasy, qazaq tilindegi balabaqsha ornyna bir tәrbie jýiesine qúrylghan memlekettik tilde tәrbie jýrgizetin balabaqsha boluy qajettilik", - deydi avtor. Óte oryndy pikir.

Endi bir ghana sәtke sheginis jasap, tәuelsizdikke qolymyz jetkennen bergi jýrip ótken jolymyzdy eske alayyqshy. Sonau sekseninshi jyldary, toqsanynshy jyldardyng basynda jaghdayymyz qanday edi? Astanamyz Almatydan bastap respublikamyzdyng barlyq iri qalala­rynda birli-jarym ghana qazaqsha mektepter boldy. Jetpisinshi-sekseninshi jyldarda Almatyda ana tilimizde tәrbie beretin jalghyz ghana qazaqsha balabaqsha jәne jalghyz ghana mektep bar edi. 1986 jylghy jeltoqsandaghy oqighadan keyin shovinistik pighyldaghy key belsendilerding olardy da jauyp tastau kerek, "jalpy últ tilderinde tәrbie beretin bala baqshalar da, mektepter de ziyandy" dep әngime kótergenderin de úmytqan joqpyz. Kezinde "Leninshil jas" gazetining Semey oblysyndaghy tilshisi, keyin Semey oblystyq gazetining redaktory bolyp istegen alghyr jurnalist, jazushy, últjandy әriptesimiz Ryshan Musin sol jyldardaghy Almatygha kelgen bir saparynda birneshe jyldan beri oblystyq gazette Semey qalasynda eng bolmaghanda Almatydaghy siyaqty bireu bolsa da qazaq tilinde tәrbie beretin bala baqsha ashu kerek dep mәsele kóterip, ol әre­ketterinen týk shyqpaghany, mandaylary tasqa tiygendey bolghany turaly kýiine әngimelegeni esimde. Tәuelsizdik alghannan keyin ghana qazaq tili - memlekettik til, orys tili - resmy til bolyp jariyalanyp, últyna jany ashityn azamattardyng kýsh saluy arqasynda jer-jerde qazaqsha mektepter men bala baqshalarynyng sany birte-birte kóbeye bastady. Eger 1991 jyly Qazaqstandaghy barlyq mektepterdegi qazaq tilinde bilim alatyn oqushylardyng sany 30 payyzdyng tónireginde ghana bolsa, býgingi tanda búl kórsetkishting 60 payyzgha jetkenine, әriyne, shýkirshilik deymiz.

Al balabaqshalarynyng jayyna keletin bolsaq, toqsanynshy jyldardyng basynan bastap ana tilimiz ýshin tynym tappay jýrgizilgen kýrestin, qoghamdyq oi-pikirde oryn ala bastaghan ózgeristerdin, sanadaghy silkinisting arqasynda 1996 jyly qalalar men selolardy qosa alghanda qazaq tilinde tәrbie beretin balabaqshalardyng sany respublikada edәuir ósip, 1100-ge jetken edi. Orys tilinde tәrbie beretin ba­labaqshalardyng sany odan, әriyne, birneshe ese kóp bolatyn. Sorymyzgha qaray sol jyldardaghy jekeshelendiru sayasatyn jýzege asyru senip tapsyrylghan ýkimetimiz de, qoldaryna biylik tiygen әkim-qaralar da oryssha "privatizasiya" dep aitylatyn sózdi "prihvatizasiyagha" ainaldyryp, balalar baqshalaryna, auyl, selo, qalalardaghy bilim oshaghy bolyp otyrghan kitaphanalargha, kitap dýkenderine, jastardyng bas qosatyn orny kino­teatrlargha, mәdeniyet, sport saraylaryna, taghy basqalaryna jauday tiyip, az ghana uaqyttyng ishinde tutalaqayyn shyghardy. Almaty qalalyq "Qazaq tili" qoghamy tóraghasynyng orynbasary M. Abaghanov degen azamattyng Almaty qalasynyng sol kezdegi basshylyqtaghy qyzmetkerlerining biri 15-ke tarta balabaqshany aghayyn-tuystarynyn, jaqyn-júraghattarynyng atyna audartyp, әrqaysysyn 5-10 myng tengeden jekeshelendirip alghany turaly estigenin gazet betinde jariya etse, tughan tilimizge jany ashyp shyryldap jýrgen aqynymyz Múhtar Shahanov ta osy turaly:

Til menen dilden jyl sayyn aqsap arymyz,

Mәdeny oshaqtarymyz, balabaqshalarymyz,

Múng qosyp elding múnyna,

Alayaqtargha satylyp ketti bir shisha koniyak qúnyna...

Ruhymyz útylghan sayyn qondana týsetin baylar,

Senbilik týski asyn Shveysariyagha baryp ishetin baylar,

Balabaqshalarymyz ben mәdeny oshaqtarymyzdy qaytarsyn,

Azamattyghy tiri túrsa eger, naq osy isten bayqalsyn... - dep kýiine óleng jazdy. Endi býgingi tandaghy jayymyzgha kelsek osydan birer jyl búrynghy Bilim jәne ghylym ministri keltirgen derek boyynsha, respublikamyzda qazaqshasy, orysshasy bar, barlyq tilderdegini qosqanda nebәri 1195 qana bóbekjaylar men balabaqshalar qalghan eken, solardyng 335-i (28 %-y) ghana qazaq tilinde tәrbie beretini de aitylghan. Odan beri búl sandar biraz ózgeriske týsip, birshama ósken de bolar. Biraq qalay bolghanda da qaryn ashyratyn, kónil kónshitpeytin kórinis. Búdan tuatyn qorytyndy - memleketimiz balabaqshalarynyng sanyn tez arada, keyinge qaldyrmay, osy aldymyzda túrghan tayau jyldardyng ishinde shapshandatylghan qarqynmen búrynghy qalpyna keltirip, odan da kóbeytudi qolgha almasa, elimizde jas úrpaqqa layyqty tәrbie beremiz, demografiyamyzdy týzeymiz, halqymyzdyng sanyn kóbeytemiz degen maqsattardyng oryndalmay qaluy mýmkin. Búl isti Bilim jәne ghylym ministrligi jan-jaqty oilastyryp, baghdarlama, jospar jasap kiriser bolsa, oghan Ýkimetimiz ben Parlament qoldau kórsetse, layyqty qarjy bólinip otyrsa, múnyng ózi oryndalmaytyn mindet emes. Qazir oghan, shýkirshilik, memleketimizding әleueti, mýmkindigi jetedi. Jәne memleketting qamqorlyghymen janadan salynatyn balabaqshalardaghy tәrbie beru júmys­taryna memlekettik mýdde, memlekettik talap túrghysynan kelip, "Qazaqstan Respublikasyndaghy memlekettik til - qazaq tili" delingen Konstitusiyamyzdyng qaghidasyn basshylyqqa alyp, memlekettik tilde tәrbie jýrgizetin etip jolgha qoidy jýzege asyru jón bolar edi. Ári múnyng ózi әlemning órkeniyetti ózge elderindegi siyaqty, jogharyda aitylghanday, birynghay oqu standartymen memlekettik tilde bilim beretin jana túrpatty mektep jýiesine kóshuimizge, keleshekte sonday jýieni qalyptastyruymyzgha da negiz bolar edi. Biz búl jerde qazirgi orys tilinde, basqa tilderde tәrbie berip jatqan balalar baqshalaryn shúghyl ózgertu kerek dep otyrghan joqpyz. Olar da, jekemenshik nysanda ashylghan, ashylatyn ózge balabaqshalary da búrynghysha júmystaryn istey beredi. Bolashaqta olardyng da kele-kele, birte-birte qalyptasqan ortagha beyimdeleri sózsiz. Ángime búdan bylayghy uaqytta memleket qamqorlyghymen ashy­latyn, memleket qarjysyna sa­lynatyn, memleketting ayaly alaqanyn sezine otyryp júmys isteytin Qazaqstannyng keleshegine arnalghan jana sipattaghy balalar baqshalarynyng birynghay jýiesin qúru, qalyptastyru jәne sonymen sabaqtas­tyryp mektep reformasyn da jýzege asyru jóninde bolyp otyr. Tәuelsizdik alghannan bergi ótken on segiz jyl uaqyt memlekettik til sayasatyn jýzege asyruda, memlekettik til mәrtebesin nyghaytuda jekelegen azamattardyng nemese qoghamdyq bir­lestikterding ghana kýsh saluy jetkilik­sizdigine, búl mәselede memleketting ózining yqpaly basym bolugha tiyis ekenine tolyq kóz jetkizdi. Óitkeni shyntuayttap kelgende tek memleket qana memlekettik tilding qogham ómirining barlyq salasynda qoldanyluy mәselesin layyqty týrde sheshuge qabiletti.

Jogharyda aityp ótkenimizdey, osy zamanda qaysybir órkeniyetti elge bara qalsanyz da, bilim beru salasyna kóz jiberseniz, sol memlekettegi negizgi jer iyesi, negizgi etnos bolyp tabylatyn halyqtyng tilindegi birynghay mektepter men arnayy orta, joghary bilim beretin oqu oryndary jýiesin kóresiz. Mem­lekettegi barlyq etnostardyng ókilderi sol elge atyn bergen últ tilindegi bir ýlgidegi mektep­terden birdey bilim alyp shyghatyndyqtan, ómirge dayyndyqtary, qyzmet barysynda ósui, ózderi tandaghan mamandyqtary boyynsha sharuashylyqtyng qay salasynda júmys istese de tabysqa jetui jóninen birdey mýmkindikterge ie bolady. Osyghan baylanysty toqsanynshy jyldardaghy Týrkiyagha barghan saparym eske týsedi. Sonda men bir deputatpen әngime ýstinde Ystambúl qalasynyng ýlken audanynda myndaghan qazaqtardyng shoghyrlanyp bir jerde otyrghanyn aita kelip, sol audanda qazaqsha bir mektep ashsaq, oghan oqu­lyqtardy da, oqytushylardy da Qazaqstannan tartugha bolar edi dep pikir aitqanymda, әlgi deputattyng maghan jalt qarap: "sizder, qazaq tuysqandar, bizge ókpelemenizder, ol bolmaytyn sharua. Týrkiyada týriksheden ózge tilde bilim beretin mektep joq jәne bolmaq ta emes, al, әngime mәselen, aghylshyn, nemis, fransuz tilderi siyaqty key tilderdi pәn retinde oqytu jayynda bolsa, onyng jóni bólek", - degen edi. Qazaqstandaghy qazaqtardyng sany qazir 60 payyzgha jetti, mektepterdegi oqu­shylardyng da 60 payyzy qazaq mektep­terinde memlekettik tilde oqyp jatyr. Jәne búl tendensiya jyldan jylgha arta bermek. Eger qazir osy ýrdiske mem­lekettik túrghydan yqpal etpey, óz betine jibergen kýnning ózinde de, Qazaqstan bәribir týpting týbinde Týrkiyadaghy, Almaniyadaghy, Angliyadaghy siyaqty jaghdaygha keleri anyq. Biraq onda, әriyne, kóp jyldar tekke ketedi. Kóp uaqytymyz shyghyn bolady. Onsyz da biz qazaq tilining órisin keneytip, mәrtebesin kóteru mәselesin tym kesheuildetip aldyq.

Ótken jylghy 23 qazan kýni Astanada ótken Qazaqstan halqy Assambleyasynyng HIV sessiyasynda sóilegen sózinde Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev ta búl mәseleni ainalyp ótken joq. "Býkil dýnie jýzinde ýlken tasqynmen kelgen migrasiyalyq "qysymdy" dәl Qazaqstan sekildi eshbir memleket bastan ótkergen emes, - dedi ol. - Al búl 70-shi jyldary ózining tarihy Otanynda qazaq últy sanynyng az boluyna әkelip soqty. Qazaq jerine taban tiregen ózge últ ókilderimen qarym-qatynas ornatu ýshin qazaqtargha orys tilin mengeruding qajettigi tudy. Onyng ýstine, kenestik kezenning sol kezdegi sayasaty da osyghan alyp keldi. Orys tilinsiz júmys tabu qiyn boldy. Tarih pen mәdeniyet te sol kezdegi iydeologiyanyng qysymynda edi. Búl qazaq tili men mәdeniyetine óz әserin tiygizbey qoymady", - dep kórsetti ol.

Preziydentimiz Assambleyanyng memle­kettik tildi oqyp ýirenu qajettiligin nasihattau baghytynda belsendilik tanytuy kerektigine airyqsha mәn berdi. "Akademik Dmitriy Lihachevtyng eger bir halyqty óz tili men mәdeniyetinen alshaqtatsaq, onda onday halyq ta joq degeni bar edi. HH ghasyrdyng ayaghynda qazaq halqynyng tili men mәdeniyeti joyylyp, qúryp ketuge az qaldy. Sol sebepti, últymyzdyng ózining joghyn qayta týgendeu jolyndaghy batyl úmtylysy - zandy qúbylys. Búghan basqa etnos ókilderi de týsinushilikpen qarap, qoldaytyndyghyna kóz jetkizip kelemiz. Men múnday qoldaudy bir kezde osynda qonys audaryp, Qazaqstandy óz Otany retinde baghalaytyndardyng alghysy dep týsinemin. Ekinshiden, búl Qazaqstan jerindegi әr últ pen úlystyng ózara birlik pen tatulyqta ómir sýruine negiz bolady dep oilaymyn. Búdan keyingi kezende Qazaqstandaghy qazaq tilining róli kýsheye bermek. Áriyne, orys, aghylshyn, jәne ózge tilderdi damytu mәselesin de qoldaytyn bolamyz. Memlekettik tildi eng aldymen bizding balalarymyz biluleri qajet", - dedi. Osydan song Preziydent biylghy jyly memlekettik tildi damytugha budjetten 5 milliard tenge bólin­gendigin, al 2005 jyly osynday qarjy kólemi nebәri 133 million tengeni qúraghanyn mysalgha keltirdi. Sonday-aq jәne bir quanatyn jaghday - taghy da Elbasynyng tapsyr­masymen memlekettik tildi qoldaugha baghyttalghan arnayy qordyng qúrylghandyghy. Demek, memle­kettik tilimizding Konstiy­tusiyamyzda ja­zylghanynday, qoghamdaghy ózining layyqty ornyn aluy ýshin qazir qajetti qarajat bólinip, alghysharttar jasalyp, qolayly jaghdaydyng tuyp otyrghanyn angha­ruymyzgha bolady.

Býgingi tanda qalalarda bolsyn, audandarda bolsyn bóbekjaylar men balabaqshalar jetispeydi. Olardyng sany óte az. Qaladaghy jas otbasylardyng bәri de sәbiylerin balabaqshagha qalay ornalas­tyramyz dep, osy bir kýrmeui mol qiyn mәseleni sheshe almay jýr. Balabaqshada oryn jetpegendikten ózimizding Asta­nadaghy, basqa qalalardaghy qazaqtyng jas otba­sylarynyng edәuir bóligi ata-әjelerden, ýlkenderden úyalyp, óz kónilderi únatpay túrsa da, balalaryn orys tilindegi balabaqshalargha berude (olardyng sany qazaqsha balabaqshalardan әli kýnge әldeneshe ese kóp). Olargha barghan song arghy jaghy belgili, balalardyng tilderi de, mektepaldy dayyndyqtary da oryssha bolady, qazaqsha jaqsy týsinbegen song ata-analary da balalaryn búrynnan qalyp­tasqan ýrdispen orys mektepterine aparyp beredi. Qazaq­standaghy barlyq oqushy­lardyng 60 payyzy býgingi tanda qazaq mektebine barady desek te, 400 mynnan asa qazaq balalary әli de orys mektepterinde oqyp jatuynyng bir sebebi osynda. Memleket qúzyryndaghy, ata-analar tóleytin baghalary arzandau balabaqshalarda oryn joq. Olargha kezekke túrghanmen, ol kezek kelgenshe balanyng mektepke baratyn jasy da jetip qalady. Osynday jaghdaydy kórgende myndaghan balabaqshalardyng toqsanynshy jyldardyng ekinshi jarty­syndaghy jekeshelendiru kezinde talapaygha týsip, arzan baghagha satylyp, alayaqtardyng qolyna ótip ketkenine ishimiz ashidy. Kezinde jaqsy ýlgimen, standartpen salynghan, әrtýrli qiytúrqy joldarmen әrkimderding qolyna ótip ketken sol balabaqshalardyng jekeshelendiru kezindegi qújattaryn qaytadan tekseruden ótkizip, kezinde tólengen azyn-aulaq aqshalaryn iyelerine qaytaryp, bala­baqshalardy búrynghysha qalpyna keltiru qajet-au degen oy keledi. Osynyng bir tetikteri tabylsa. Sonymen birge qalalardaghy, oblystardaghy, audan orta­lyqtaryndaghy naqty jaghdaydy zerttep, qajettilikti anyqtap, әr jyldyng josparyna engizip, qarjy bólip, jyl sayyn ondaghan, jýzdegen jana ýlgidegi, memlekettik tilde tәrbiyeleytin bala baqshalardy paydalanugha berip otyrsaq, biraz jylda-aq búl problema týbegeyli әri dúrys sheshiler edi. Jәne onday bala­baqshalargha respublikamyzdy mekendegen barlyq últ ókilderi de óz balalaryn quana-quana berer edi.

Sondyqtan da senator, akademik Gharifolla Esimnin: "Endigi jerdegi mәsele biz bilim beru jýiesin 2010 jyly 12 jyldyqqa ótkizbesten búryn osy birynghay jýieli mektep mәdeny jobasyn qoghamda talqygha salyp, zandastyryp alghanymyz jón. Negizinde múnday mektep jobasy men 12 jyldyq bilim beru mәdeny jobasy birge qarastyrylyp, zandastyrylsa is tabysty bolar edi. Búl eki jobany bólek qarastyrsaq, uaqyttan útylamyz", - degen pikirine tolyghynan qosy­latynymyzdy aitqym keledi.

Sonymen birge taghy bir eskeretin jay bar. Ol - osy 12 jyldyq ýlgige kóshuding modeli әli kýnge anyq­tal­maghany. Múnyng ózi Qazaqstan peda­gogikalyq ghylymdar akademiya­synyng preziydenti A. Qúsay­ynovtyng "Egemen Qazaqstan" gazetining biylghy jyldyng 9 qantaryndaghy sanynda jariyalanghan "12 jyldyq bilim beruge әzirmiz be?" atty ma­qalasynda taratylyp aityldy. Álem­ning damyghan elderi AQSh, Ja­poniya, Kanada, Germaniya, Fransiya, Úly­britaniya, Qytay siyaqty elderding bәrinde negizinen mynaday ýlgi: 6 ne­mese 5 jyldyq bastauysh bilim, 3 ne­mese 4 jyldyq orta bilim jәne 3 jyldyq baghdarly nemese kәsiptik bilim beru modeli qabyldanghan. Al Qazaqstanda nelikten ekeni belgisiz, 4 jyldyq bastauysh, 6 jyldyq orta jәne 2 jyldyq tolyq orta bilim beru modeli bekitilgen. Biraq múnyng ne­likten osylaysha, barlyq damyghan elderden ózgeshe bolyp bekitilgeni eshkimge týsiniksiz jәne osynyng tiyimdiligin dәleldeytin zertteuler de bizge belgisiz dep manyzdy problema kóteredi avtor.

TOBYQTAY TÝIIN

Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini retinde qaytalap aitarymyz, tәuelsizdik alghaly bergi on segiz jyl ishinde kez-kelgen últ ókilderin jatyrqamaytyn, qúshaghyn ashyp, bauyryna tartatyn keng peyildi qazaq halqy memlekettik til problemalary jóninen alghanda da asqan sabyrlylyq, ústamdylyq, tózimdilik tanytyp keldi. Sonyng arqasynda elimizde tatulyq pen birlik tamyryn búrynghydan da terenge jaydy. Býginde barlyq ózge etnos ókilderining jer iyesi, memleket iyesi bolyp tabylatyn qazaq halqyna degen alghysy men rizalyghy sheksiz. Memlekettik til mәselesine de olar týsinushilikpen qaraydy. Mem­lekettik tildi ýirenuge, әsirese balalarynyng sol tildi erkin mengerip, ortaq Otany Qazaqstannyng belsendi azamattary bolyp shyghuyna yntaly. Osy bir orayly kezendi ornymen paydalanyp, bir kezde zanda jazylghanymen әli kýnge oryndalmay kelgen: "Memlekettik tildi belgili bir kólemde jәne biliktilik ta­laptaryna sәikes bilui qajet kәsip­terdin, mamandyqtardyng jәne laua­zymdardyng tizbesi Qazaqstan Respub­likasynyng zandarymen belgilenedi" degen bapty qaghaz jýzinde qaldyrmay, is jýzine asyratyn, zanmen bekitetin uaqyt jetti. Jogharyda biz sóz etken "Qa­z­telekomda" birneshe jyldan beri atqarylyp kele jatqan júmystar osyny tabysty týrde iske asyrudyng ýlgisindey, mysalynday bola alady. Memlekettik tildi ýirenuge mýmkindik jasap, uaqyt belgiley otyryp, ony sala-salalar, ministrlikter, eng biyik ortalyq appa­rattar boyynsha qoldanysqa engizu olarda jauapty jәne basshylyq qyzmetterde jýrgen key azamattargha únay qoymauy da mýmkin, әriyne. Sondyqtan múnday sheshimdi, búiryqty, zang talabyn jýzege asyrudy baqylaytyn, talap etetin, ashyq qarsy bolmasa da ishtey únatpay, jýzege asyryluyna kedergi jasaytyndardy, oryndaghysy kel­meytinderdi tәrtipke shaqyratyn, jazalaugha da qúqy bar jәne bir qúrylym kerek-aq. Mýmkin ony Fransiyadaghyday "Til polisiyasy", nemese Baltyq jaghalauyndaghy elderdegidey "Til inspeksiyasy" dep, nemese basqalay da ataugha bolatyn shyghar.

Jәne sonymen birge eng basty ait­paghymyz, memleket ayasyndaghy memle­ket­tik tilde tәrbie beretin bala baqshalardy kóbeytip, Konstitusiyada aitylghan "Qazaqstan Respublikasyndaghy memle­ket­tik til - qazaq tili" degen bapty, halqymyzdyng senimin arqalaghan Preziy­dentimizding "Qazaqstannyng bolashaghy - qazaq tilinde" degen ústanymyn, dýnie jýzindegi barlyq órkeniyetti elder ýlgisin negizge ala otyryp, balabaqshadan bastalatyn tәrbiye, bilim beru jýiesine sapaly tereng reforma jasaytyn, sony jýzege asyratyn uaqyt jetti.

Býgingi tanda "Preziydentting 20 intellektualdy mektepteri" jobasy iske asa bastaghany belgili. Astanada osynday alghashqy mektep jas týlekterdi qabyldap, oqytugha kirisip te ketti. Biz osy ýlgini, Almatydaghy talantty ústaz Ayazgýl Mirazova basqaratyn Y. Altynsarin atyndaghy №159 gimna­ziyanyn, taghy basqa da ozyq mek­tepterimizding tәjiriybelerin eskere otyryp, Qazaqstandaghy bilim beru salasyn jana zaman talaptaryna say qayta qarap, ómirshen, últtyq baghdarlama jasalsa degen úsynys aitamyz. Onyng negizgi prinsipteri etilip Preziyden­timizding balalar men jastargha bilim men tәrbie beruge baylanysty algha qoyyp otyrghan mindetteri alynuy qajet dep sanaymyz. Jәne ol, osynyng aldynda aityp ótkenimizdey, respublikadaghy barlyq etnos ókilderine birdey bilim men tәrbie beretin memleket qarauyndaghy balabaqshalar men mektepter jýiesi bolugha tiyis. Múqiyat oilastyrylghan osynday jýiege memlekettik til negiz bolyp qalanuy shart. Barlyq salalar boyynsha mamandar әzirleu, olardyng bilimderi men qabiletterin óz mem­leketining ekonomikasyn órge bastyrugha paydalanu jóninen tanqalarlyq ta­bystargha jetip, әlemge tanylghan ózge elderding jetistikteri eskerile otyryp, bilim beru salasynda jana reforma jasalsa, ol jaqsy nәtiyje berer edi degen oidamyz.

Qazaqstan búrynghy Kenester odaghynan bólinip shyqqan barlyq respublikalar arasynda óz jastarynyng әlemning eng damyghan elderindegi maqtauly oqu oryndarynda bilim alyp shyghuyna mýmkindikter tughyzyp, barynsha jaghday jasaghan alghashqy el. Qazir Qazaqstannyng búl ýlgisine ózge kórshi elderimiz de den qoya bastady. Bilim beru salasyn da memlekettik tilmen, memlekettik mýddemen oraylastyra otyryp, eng ozyq ýlgilerge say etip, reformalay alsaq, tayau jyldarda-aq memleketimizding abyroyy býgingiden de asqaqtar edi.

Bolat BODAUBAY, jazushy, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri.

«Egemen Qazaqstan» gazeti 16 mausym 2009 jyl