مەملەكەتتىك ءتىلدى تورگە وزدىرۋدىڭ مۇمكىندىگى بار
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى العاشقى كەزدىڭ وزىندە-اق پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ "قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە" دەپ، ەلىمىزدىڭ كەلەشەگىن انىقتاپ بەردى. كونستيتۋتسيامىزدىڭ 7-بابىندا: "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى" دەپ ايقىن جازىلدى. "مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى،" - دەلىنسە، مۇنىڭ ءوزى سول ۋاقىتتاعى قالىپتاسقان وبەكتيۆتى ءومىر تالابىنان تۋىنداعان تۇجىرىم بولعاندىعىن دا ەسىمىزدە ۇستاۋىمىز كەرەك. ۋاقىت وتە كەلە، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى مەملەكەتتىك ءتىلدى يگەرگەن ۋاقىتتا بۇل باپتىڭ قاجەتتىلىگى بولماي قالارى دا ءسوزسىز.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى العاشقى كەزدىڭ وزىندە-اق پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ "قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە" دەپ، ەلىمىزدىڭ كەلەشەگىن انىقتاپ بەردى. كونستيتۋتسيامىزدىڭ 7-بابىندا: "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى" دەپ ايقىن جازىلدى. "مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى،" - دەلىنسە، مۇنىڭ ءوزى سول ۋاقىتتاعى قالىپتاسقان وبەكتيۆتى ءومىر تالابىنان تۋىنداعان تۇجىرىم بولعاندىعىن دا ەسىمىزدە ۇستاۋىمىز كەرەك. ۋاقىت وتە كەلە، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى مەملەكەتتىك ءتىلدى يگەرگەن ۋاقىتتا بۇل باپتىڭ قاجەتتىلىگى بولماي قالارى دا ءسوزسىز.
ال قازاق ءتىلىنىڭ بولمىس-ءبىتىمى، يكەمدىلىگى مەن بايلىعى، قابىلەتى مەن قاسيەتىنە كەلسەك، الەم تىلدەرىنىڭ قاي-قايسىسىمەن دە ۇيالماي، قىسىلماي قاتار تۇرۋعا لايىق دەۋگە تولىق نەگىز بار. تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاڭا العان توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى شوۆينيستىك تۇرعىداعى كەيبىر باسىلىمداردا "بۇل ءتىل مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قىزمەتىن اتقارۋعا ءالى ەرتەرەك، وعان قارىمى جەتپەيدى" دەگەن سوزدەر تەرىس پيعىلدان تۋعان بوس ساندىراق بولاتىن. انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىپ وسكەن، ونىڭ قادىر-قالىبىن ءبىر ادامداي بىلەتىن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ "تاريح تولقىنىندا" دەگەن كىتابىندا بىلاي دەگەن ەدى: "داۋعا سالسا الماستاي قيعان، ءومىردىڭ كەز كەلگەن ورايىندا ءارى قارۋى، ءارى قالقانى بولعان، ءارى بايىرعى، ءارى ماڭگى جاس، وتتى دا ويناقى انا تىلىنەن ارتىق قازاق ءۇشىن بۇل دۇنيەدە قىمبات نە بار ەكەن؟ ارينە، ودان قىمبات ەشتەڭە جوق دەپ ايتۋعا بولادى. عاسىرلار بويى قازاقتىڭ ۇلت رەتىندەگى مادەني تۇتاستىعىنا ەڭ نەگىزگى ۇيىتقى بولعان - ونىڭ عاجايىپ ءتىلى".
سونىمەن بىرگە قاسيەتتى، قابىلەتتى قازاق ءتىلىنىڭ كۇنى-ءبۇگىنگە دەيىن بوساعادان توردەگى ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىنا وتە الماي كەلە جاتقانى جانە شىندىق. ءتىل جونىنەن العانداعى ءبۇگىنگى تاڭداعى احۋالىمىز، وسى ۋاقىتقا دەيىن ىستەلگەن، ءىستەلمەگەن ىستەر، جاعدايدى وزگەرتىپ تۇيىقتان شىعۋدىڭ جولى قايسى، وسى جونىندەگى ويلارىمىزدى ورتاعا سالعىمىز كەلەدى.
بۇگىنگى احۋالىمىز قانداي؟
وسىدان از ۋاقىت بۇرىن كومپيۋتەر ارقىلى قولدارى قالت ەتكەندە ءبىر-بىرىنە كوڭىل اۋدارۋعا تۇراتىنداي ءارتۇرلى قىزىقتى حابارلار، كەيدە ءازىل-قالجىڭ دا جولداپ وتىراتىن، جاۋاپتى قىزمەتتە ىستەيتىن "ورىس ءتىلدى" جاستارىمىزدىڭ بىرىنە ءوزى سياقتى، مۇحتار شاحانوۆشا ايتقاندا "شق" ("شالا قازاق") دوسىنان توسىن ءبىر حات جەتكەن ەكەن، ول سونى وقىپ، ءماز بولىپ كۇلىپ وتىردى. ء"ىنىم، قىزىققا جالعىز باتقانشا بىزگە دە ايتا وتىر،" - دەپ ازىلدەپ ەدىم، ول ءوزى وقىپ وتىرعان نارسەنى زىر ەتكىزىپ پرينتەردەن قاعازعا شىعاردى دا، قولىما ۇستاتا سالدى. ماتەريال ورىسشا جازىلعانمەن، "قازاق ءتىلى - تاياۋ بولاشاقتا" دەگەن تاقىرىبى ەلەڭ ەتكىزدى. مەن دە وقىپ، ەرىكسىز كۇلدىم. انا ءتىلىن ءالى ۇيرەنە الماي جۇرگەن جاستارىمىزدىڭ وزدەرىن وزدەرى ءاجۋالاپ جازعان دۇنيەسى ەكەن. اۆتورى جوق، تۇگى جوق، ءبىر-ءبىرىنىڭ ءحالىن جاقسى تۇسىنەتىن، ءوز ماماندىقتارىنا جەتىك، وزدەرىنە تاپسىرىلعان قىزمەتتى ويداعىداي ىستەپ، تابىستى اتقارىپ جۇرگەن جاستارىمىزدىڭ ءبىر-بىرىنە جولداعان حاتتارى. مۇنىڭ ءوزى ولاردى ەنجار قالدىرمايتىن، ويلاندىراتىن ماسەلە ەكەنى بايقالىپ تۇردى. سونان سوڭ مەن ونى قازاقشاعا اۋدارىپ شىقتىم. وندا بىلاي دەپ جازىلىپتى:
"قازاق ءتىلى شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ قىزمەتتىك لەكسيكونىنا بارعان سايىن باتىلىراق ەنىپ كەلەدى. بۇل، ارينە، جاقسى. بارلىق مەكەمەلەردە ءىس جۇرگىزۋ رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك تىلگە كوشەتىن ۋاقىتتىڭ اۋىلى ەندى الىس ەمەس سياقتى. وسىعان شەنەۋنىكتەرىمىز قانشالىقتى دارەجەدە دايىن ەكەن؟ ءبىز كىشكەنە قيالعا بەرىلىپ، سول كۇندى كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋگە تىرىستىق...
سونىمەن، قازاقستان. تاياۋ بولاشاق. مەملەكەتتىك كەڭسەلەردىڭ ءبىرى. تاڭەرتەڭگى جەدەلدەمە جينالىس. ديرەكتور كرەسلوسىنىڭ ارتىنداعى قابىرعاعا: ء"بىز قازاقشا سويلەيمىز" دەپ ۇلكەن ارىپتەرمەن جازىلعان ەسكەرتۋ ىلىنگەن. تىم-تىرىس تىنىشتىق. قىزمەتكەرلەر مازاسىز سەزىممەن الدەنەنى كۇتۋدە. ديرەكتور العاشقى ءسوزدى نەدەن، قالاي باستاسام ەكەن دەگەندى ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا:
- سالام الەيكۋم، چتو لي؟ - دەدى ابايلاپ ءتىل قاتىپ.
- اللەيكۋم اسسالام! - دەستى قىزمەتكەرلەر جۇكتەرى كىشكەنە جەڭىلدەگەندەي بولىپ، ەركىنىرەك تىنىستاپ.
قايتادان تىم-تىرىس تىنىشتىق ورنادى. ديرەكتور ميىنىڭ سوزدىك قورعا جاۋاپ بەرەتىن وڭ جاق سىڭارىنداعى مايلانباعان تەگەرشىكتەرىنىڭ سىقىر-سىقىر جۇمىس ىستەگەنى ەستىلىپ تۇردى. مەكەمە باسشىسى تەرەزەگە كوز سالدى دا:
- اۋا رايى! - دەدى ەكى ءسوزدى قۋانا ايتىپ. بىراق ونىڭ ميىنىڭ تەگەرشىكتەرى كەنەت توقتاپ قالدى. ايتاتىن ويدىڭ اياقتالۋى ءۇشىن تاعى بىرنارسە قوسۋى كەرەك ەدى. ديرەكتوردىڭ ويىنا باسقا ءسوز تۇسپەي، كىشكەنە قىزاردى دا:
- اۋا رايى بۇگىن وگو-گو! - دەدى.
- وگو-گو! وگو-گو! - دەپ جامىراي قايتالاستى باستىعىنا جان-تانىمەن بەرىلگەن قىزمەتكەرلەرى. تەك قارجى ماسەلەسىن باسقاراتىندىقتان ەركىنىرەك سويلەپ ۇيرەنگەن بۇعالتىر عانا اقىرىن داۋىسپەن:
- گيگي-گاي! - دەپ ساقتانا تۇزەتۋ جاسادى.
ديرەكتور وسى قىتىققا تيەتىندەي، ءوزىنىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەتىندەي ەكىۇشتى جاعدايدان قالاي شىعىپ كەتۋدى ويلانىپ قالدى. ونىڭ ميىنداعى تەگەرشىكتەرىنىڭ سىقىرلاپ قايتا جۇمىس ىستەي باستاعانى ەستىلىپ تۇردى. اقىرى، تۇك تاپپاعان مەكەمە باسشىسى ۋاقىتشا شەگىنىسكە بارىپ:
- اۋا رايى - گيگي-گاي! - دەدى كەلىسەتىنىن ءبىلدىرىپ. باستىعىنا بەرىلگەن قىزمەتكەرلەرى:
- گيگي-گاي! گيگي-گاي! - دەپ قايتالاستى ەكىنشى وقىلىمداعى بۇل تۇزەتۋدى جامىراي قابىل الىسىپ.
كەلىسىمگە، تۇسىنىستىككە قول جەتتى. الايدا جەدەلدەمە جينالىستىڭ تاقىرىبى انىقتالماعاندىقتان، قايتادان تىنىشتىق، ۇنسىزدىك ورناعان. كەنەت ديرەكتوردىڭ ميىندا تاعى ءبىر ءسوز جارق ەتتى:
- كوررۋپتسيا! - دەدى ول.
- كوررۋپتسيا! كوررۋپتسيا! - دەپ شۋىلداستى قىزمەتكەرلەرى وسى ءبىر ەجەلگى قازاق ءسوزىنىڭ ءدامىن بارىنشا ايقىن سەزىنە تۇسكىسى كەلگەندەي تامسانا قايتالاپ.
ديرەكتور وسى "كوررۋپتسيا" دەگەن ءسوزدى ارى قاراي قالاي جالعاستىرسام ەكەن دەپ ىشتەي الەككە ءتۇستى. بىراق ونىڭ ويىنا باياعىدان ەستىپ كەلە جاتقان "ماسكۇنەمدىكپەن كۇرەس", "دەنساۋلىق - زور بايلىق" دەگەن سياقتى سوزدەر عانا تۇسكەن ەدى. كەنەت ول شىعار جولدى تاۋىپ كەتتى:
- كوررۋپتسياعا - قازاقشا كۇرەس! - دەدى جىگەرلى ۇنمەن.
- يەس! يەس! قازاقشا كۇرەس! - دەپ شاتتانا قوستادى قىزمەتكەرلەرى.
باس بۇعالتىر تاعى دا ءوز پىكىرىن ايتىپ قالدى:
- قازاقشا دەگەندەي، كوررۋپتسيا - جەمقورلىق.
قورىتىندىسىندا "جەمقورلىققا - قازاقشا كۇرەس!" دەگەن نۇسقا ءبىرجولا قابىلداندى. ديرەكتور وسى ساتتە بۇگىنگى جەدەلدەمە جينالىستىڭ الەمدىك قارجى داعدارىسىنا بايلانىستى ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ وسۋىنە ارنالۋعا ءتيىس ەكەنىن ەسىنە الىپ، وسى سوزدەردىڭ قازاقشا بالامالارىن ويشا ىزدەپ كەتتى. "ازىك-تۋليك باگالارى" دەگەن سوزدەردى عانا ەسىنە تۇسىرە العان ول تۇيىقتان شىعاتىن جولدى ءبارىبىر تاپتى.
- ازىك-تۋليك باگالارى - الاتاۋ سياكتى، - دەدى سەنىمدى ۇنمەن.
- جومولۋنگما سياقتى! - دەپ قىرشاڭقى بۇعالتىر ديرەكتوردىڭ ءسوزىن تاعى دا وزىنشە ارلەي ءتۇستى.
وسى ءبىر ىڭعايعا كەلگەن قولايلى ءساتتى مەكەمە باسشىسى تەككە جىبەرمەي، قاپىسىز پايدالانىپ قالۋعا تىرىسىپ:
- جوك! يمەننو الاتاۋ سياكتى! قازاقپىز گوي! - دەدى نىعىرتا، قارسىلاسۋعا جول بەرمەيتىندەي ۇنمەن.
- "جوك" - ەتو پو ناشەمۋ! - دەپ شۋىلداستى قىزمەتكەرلەرى باستىققا قولداۋ كورسەتىپ. ەندى ول "ميروۆوي فينانسوۆىي كريزيس" دەگەن سوزدەردىڭ قازاقشاسىن ەسىنە تۇسىرۋگە تىرىسىپ، ويلانىپ تۇرىپ قالعان ەدى. وسى ساتتە بەس جىلدان بەرى قازاق ءتىلىن وزدىگىنشە ۇيرەنىپ جۇرگەن كادر جونىندەگى ورىنباسار يۆان يۆانوۆ ەسىكتەن ەنتىگە كىرىپ كەلدى.
- كەشىككەنىمە كەشىرىم سۇرايمىن، - دەدى يۆانوۆ قازاقشا. - جينالىس نە تۋرالى ءوتىپ جاتىر؟ الەمدىك قارجى داعدارىسى تۋرالى ما؟
- توچنو! الەمديك كارجى داگدارىسى! ميروۆوي فينانسوۆىي كريزيس! - دەدى قۋانىپ كەتكەن ديرەكتور...
قازاقستان. تاياۋ بولاشاقتان كورىنىس. ۇستەل باسىندا وتىرعانداردىڭ ءبارى قازاقتار، بىرەۋى عانا ورىس ەدى."
وسى ءبىر ءازىل اڭگىمە ءبىزدىڭ قوعامىمىزداعى قازىرگى ورىن الىپ وتىرعان حال-احۋالدى ادەمى كورسەتەتىنىمەن ەرىكسىز كوڭىل اۋدارادى. "اسفالتتا تۋعاندار" دەپ اتالعان، انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارۋ باقىتى باسىنا قونباي، بالاباقشادا دا، مەكتەپتە دە، ويناپ-كۇلىپ ەرجەتكەن ورتاسىندا دا ونەبويى ورىس تىلىندە عانا سويلەسىپ ەسەيگەن، ۋنيۆەرسيتەت، ينستيتۋت بىتىرگەن، ويلاۋ دارەجەسى دە، قابىلەت-قارىمى دا ءوز قاتارىنان كەم ەمەس تالاي جاستارىمىزدىڭ سىرتتاي سىر بەرمەگەنمەن، انا ءتىلىن بىلمەگەندەرىنە ىشتەي قورىنىپ، وزدەرىنە وزدەرى ريزا بولماي جۇرگەندەرىنىڭ تالاي كۋاسى بولدىم. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن پرەمەر-ءمينيستردىڭ كەڭسەسىندە ىستەيتىن ەكى ىنىشەكپەن اڭگىمەلەسكەنىمدە، ولار دا وزدەرىنىڭ انا ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلەتىنىن ايتىپ وتىردى. ەكەۋى دە ايتقاندى تۇسىنەدى، شالا-پۇلا سويلەسە الادى. سولاردىڭ ءبىرى ءتىلىنىڭ ونشا ءماز ەمەس ەكەنىنە قاراماي، قازاقتارمەن قازاقشا سويلەسۋگە تىرىسىپ جۇرگەنىن ايتتى. قازاقشا سويلەم قۇراۋعا، كەيبىر جۇرناق، جالعاۋلاردى پايدالانۋعا كەلگەندە ءالى كوپ نارسەنى شاتىستىرامىن دەدى. "سوعان قاراماي سويلەسە بەرسەم، تاياۋداعى بىرەر جىلدا ۇيرەنىپ كەتەرمىن دەپ ۇمىتتەنەمىن", - دەگەن ەدى. ەكىنشى جىگىت اقشا تولەپ، ءوزىنىڭ بىرەر اي ارناۋلى كۋرسقا بارعانىن، بىراق كەڭسەدەگى جۇمىسى قاۋىرت بولعاندىقتان، كوبىنە ۋاقىتقا قاراماي ىستەۋگە دە تۋرا كەلەتىندىكتەن، ساباقتارعا جۇيەلى قاتىسا الماعانىن، ءسال-ءپال ۇيرەنە باستاعان سياقتى كورىنگەنىمەن، ءالى دە جارىتىپ سويلەسە المايتىنىن رەنجي اڭگىمەلەدى. ء"بىر ءتاۋىر جەرى، ءبىز سياقتى ءتىل بىلمەيتىندەر قىزمەتتە ازىرگە ەشقانداي كەمشىلىك كورىپ جۇرگەن جوق", - دەدى ول. سودان بەرى ارادا تاعى بىرەر جىل ءوتتى. باياعى ەكى جىگىتتىڭ ەشكىمنەن قورىنباي، ۇيالماي سويلەسىپ جۇرگەنىنىڭ ءتىلى كادىمگىدەي توسەلىپ قالىپتى. ەكىنشىسى دە وزىنشە سوزدىك ساتىپ الىپ، ءتيىپ-قاشىپ اينالىسىپ، ۇيرەنۋگە تىرىسۋدا ەكەن. بىراق، ءبارىبىر، قىسقا عانا جاۋاپتاسۋعا جاراعانىمەن، ەركىن سويلەسكىسى، ءبىر نارسەنى دۇرىسىراق تۇسىنگىسى كەلگەندە ورىس تىلىنە اۋىسىپ كەتە بەرەدى.
جانە ءبىر نازار اۋداراتىن نارسە، وسى استانامىزدا بولسىن، الماتىدا، باسقا قالالارىمىزدا بولسىن، جۇمىس ىستەپ جاتقان ءتىل ۇيرەتەتىن كۋرستاردىڭ ناتيجەلەرىنىڭ كوبىنەسە ويداعىداي ەمەستىگى. وسىنىڭ ءوزى وقىتۋ ادىستەمەسىن، وقۋلىقتار، مۇعالىمدەر ساپاسىن ودان ءارى جەتىلدىرە ءتۇسۋ قاجەتتىگى جونىندە ەرىكسىز ويلانتادى. مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن كۋرستار ۇيىمداستىرىلعانىمەن، وعان جازىلعانداردىڭ اپتانىڭ بەلگىلى ءبىر كۇنىندە، بەلگىلى ءبىر ساعاتتارىندا وتەتىن ساباقتارعا ونەبويى جۇيەلى تۇردە قاتىسىپ وتىرۋىنا مۇمكىندىك بەرىلمەيدى. جۇمىس كوبەيىپ كەتكەندە باسشىلار قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءتىل ۇيرەنەتىن كۋرستىڭ ساباعىنا قاتىسۋىنا رۇقسات ەتپەيدى. وسىلايشا ساباقتارعا ءتيىپ-قاشىپ قاتىسقان سوڭ، ناتيجەنىڭ دە ويداعىداي بولمايتىنى بەلگىلى.
كەرىسىنشە، اسكەرگە بارعان، قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ورىس جىگىتىنىڭ وتان الدىنداعى پارىزىن وتەپ قايتقان مەرزىمى ىشىندە قازاقشانى ءاپ-ادەمى ۇيرەنىپ كەلگەنىنە كۋا بولعانمىن. قۇرىلىس ماتەريالدارىن ساتاتىن بازاردا ءبىر جاپ-جاس ورىس جىگىتى: "اعا، نە ىزدەدىڭىز؟ مەنەن قاراڭىز. مەنەن الىڭىز. باعاسىن ازىراق ءتۇسىرىپ تە بەرەمىن" دەگەن سوڭ باسقالارعا بۇرىلماي، بىردەن سوعان بارعانمىن. ء"وي، اينالايىن، قازاقشاڭ ءتاۋىر ەكەن. قازاق اۋىلىندا وسكەن بالاسىڭ-اۋ، شاماسى", دەگەنىمدە ول: "جوق، اعا، - دەدى. - ورىستاردىڭ ورتاسىندا ءوستىم. ورىسشا مەكتەپ بىتىرگەندە قازاقشا تۇك بىلمەيتىنمىن. ماعان اسكەر كومەكتەستى. مەن بارعان اسكەري بولىمدە قازاق جىگىتتەرى كوپ بولدى، كومانديرىمىز دە بۇيرىقتى مەملەكەتتىك تىلدە عانا بەرەتىن. العاش ءبىراز قينالعانمەن، ارتىنان كوپ وتپەي-اق، قازاقشانى جىلدام ۇيرەنىپ الدىم. ەندى سونىڭ پايداسىن كورىپ ءجۇرمىن. قازاقشا ايقايلاپ شاقىرسام بولدى، ءوزىڭىز سياقتى اعالاردىڭ ءبارى ەشقايدا بۇرىلماي، تۋرا ماعان كەلەدى، كەرەكتەرىن مەنەن ساتىپ الادى", - دەدى اعىنان جارىلىپ.
رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى 1998 جىلدىڭ 8 جەلتوقسانى كۇنى قول قويعان "قازاقستان رەپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى" زاڭنىڭ 4-بابىندا: "قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ پارىزى. ۇكىمەت، وزگە دە مەملەكەتتىك، جەرگىلىكتى وكىلدى جانە اتقارۋشى ورگاندار قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى بارىنشا دامىتۋعا، ونىڭ حالىقارالىق بەدەلىن نىعايتۋعا مىندەتتى", - دەپ كورسەتىلدى. ال ءتىل جونىندەگى وسى زاڭنىڭ 23-بابىندا: "مەملەكەتتىك ءتىلدى بەلگىلى ءبىر كولەمدە جانە بىلىكتىلىك تالاپتارىنا سايكەس ءبىلۋى قاجەت كاسىپتەردىڭ، ماماندىقتاردىڭ جانە لاۋازىمداردىڭ تىزبەسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىمەن بەلگىلەنەدى", - دەپ جازىلدى. وكىنىشكە وراي، وسى تالاپتىڭ جۇزەگە اسىرىلماعانى، ونى ورىنداۋ ءۇشىن ۇكىمەت ەشقانداي تالپىنىس جاساماعانى، وسى ۋاقىتقا دەيىن قاعاز جۇزىندە عانا قالىپ قويعانى كۇيزەلتەدى.
قازىر ءبىزدىڭ قوعامدا "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى" زاڭ قابىلداۋ قاجەتتىگى جونىندە دە كوپ ايتىلىپ ءجۇر. قالا مەن اۋىلدا تۇراتىن بارلىق قازاقتار ءۇشىن مۇنىڭ ءوزى تولعاعى جەتكەن، بارىنشا اكتۋالدى ماسەلە بولىپ تۇر. كورشىلەرىمىز رەسەيدەن باستاپ ەۋروپانىڭ، دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ كوبىندە بار مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ ولاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا بىزگە كەرەگىرەك. ەڭ الدىمەن، ول مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى كونستيتۋتسيادا ايتىلعان ءوز تۇعىرىنا قوندىرۋ ءۇشىن كەرەك. الايدا "ەگەمەن قازاقستان" گازەتى باستاعان بىرقاتار قازاق تىلىندەگى باسىلىمداردا عالىمدار، ۇلت جاناشىرلارى جازعان ماقالالاردان مۇنداي زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا قارسى بولىپ جۇرگەندەر مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى جارىتىپ بىلمەيتىن قايسىبىر زاڭگەرلەر، بيلىك باسىندا جۇرگەن ءوز قانداستارىمىز ەكەنىن قىنجىلا وتىرىپ وقىدىق. ولار: "بىزدە تىلدەر تۋرالى زاڭ بار عوي، سول بار جاعدايدى رەتتەي الادى" دەپ ءۋاج ايتىپ، بۇل جونىندەگى اڭگىمەنى ىلگەرى باستىرمايدى ەكەن. سول رەتتەي الماعاننان كەيىن ەمەس پە، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 18 جىل وتسە دە، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ توردەگى ءوزىنىڭ كونستيتۋتسيامەن بەلگىلەنگەن ورنىنا ءالى كۇنگە وتىرا الماي كەلە جاتقانى. جانە بىزدەگى ءتىل تۋرالى زاڭ - قازاقستانداعى بارلىق ەتنوستاردىڭ ءتىلى تۋرالى بولعانىمەن، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ارنايى زاڭ ەمەس قوي. رەسەيدە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى مۇنداي زاڭ 2006 جىلدىڭ مامىر ايىندا قابىلداندى، ول از دەسەڭىز، 2007 جىل ورىس ءتىلى جىلى بولىپ جاريالاندى.
2001 جىلى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتى اپپاراتىنىڭ اۋدارما، لينگۆيستيكالىق ساراپتاما جانە پارلامەنت اكتىلەرىن شىعارۋ ءبولىمىن باسقاردىم. سوندا ءبىزدىڭ ءبولىمنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن "مەملەكەتتىك ءتىل - ءتاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تىرەگى" اتتى سەمينار وتكىزگەنىمىز ەسىمدە. وعان بەلگىلى عالىمدار، دەپۋتاتتار، مينيسترلىكتەردىڭ، تىلدەردى دامىتۋ دەپارتامەنتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى، اۋدارماشى ماماندار قاتىسىپ، تۋعان ءتىلىمىزدىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرى كەڭىنەن ءسوز بولعان-دى. سول سەميناردا تۋعان ءتىلىمىزدىڭ جاناشىرلارىنىڭ ءبىرى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، پارلامەنت سەناتى توراعاسىنىڭ سول كەزدەگى ورىنباسارى ومىربەك بايگەلدىنىڭ وتە ورىندى، ساليقالى پىكىر ايتقانى ەسىمدە. ء"بىر-ءبىرىمىزدى ۇگىتتەۋ، ۇران تاستاۋ جەتتى. ايعاي دا قاجەتسىز. وندا باسقالار دا ايعايلايدى ەرتەڭ. جۇمىس ونەتىن جول ىزدەۋىمىز كەرەك. نە جەتپەيدى؟ بىزگە وركەنيەتتى ەلدەر سياقتى جۇمىس ىستەۋدىڭ ءادىسى جەتپەيدى. قازىر ون جىلدىق باعدارلاما بار. ەندى ۇكىمەتتىڭ ءار جىلعا ارنالعان، بەكىتىلگەن ءىس-شاراسى بولۋى كەرەك. وندا، ايتالىق، مەكتەپ سانى بيىل مۇنشا، ودان كەيىن مۇنشا بولادى دەلىنۋى، بيۋدجەتتەن قارجى ءبولىنۋى كەرەك. مينيسترلىكتەرگە، سالالارعا مىندەتتەر قويىلۋى كەرەك. بيىل ساۋدا ورنى، ءار سالاداعىلار، ءوز ماماندىعى بويىنشا، ايتالىق، 1000 ءسوزدى ۇيرەنۋى قاجەت. ول ءۇشىن ولارعا ارناۋلى سوزدىكتەر شىعارۋ، وقىتۋ كەرەك. ال ولار جاتتاپ، ەمتيحان تاپسىرادى. ساتۋشىعا، مەدبيكەگە، پوليتسەيگە، باسقالارعا قىزمەتكە قاجەتتى وسىنشا ءسوزدى بىلمەسەڭ جۇمىس ىستەي المايسىڭ دەلىنۋى قاجەت. مينيسترلىكتەرگە دە ايتۋ ءجون. مىسالى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى بەس جىلدان كەيىن مەملەكەتتىك تىلگە تۇگەل كوشەدى دەپ. 5 جىل بار. ولار جوسپار جاسايدى. مۇعالىم جالداپ ۇيرەنە باستايدى. ەرتەڭ جىلاعان ادام بولسا، "كەشىر، بەس جىل بۇرىن ايتىلعان، نەگە ۇيرەنبەدىڭ، ەندى ىستەي المايسىڭ" دەلىنەدى. سوندا ايعاي دا، ۇيعاي دا بولمايدى. ءار جىلعا وسىلاي جوسپار جاسالىپ، بيۋدجەتتەن ارنايى قارجى بولىنەدى. مەملەكەتتىك تىلگە پارلامەنت تە، ۇكىمەت تە تۇگەل كوشىرىلەدى دەپ جازىلسىن باعدارلاماعا. وعان قارسى بولىپ وتىرعان كىمدەر؟ استاۋعا جەتىپ العان ءبىزدىڭ ءتىلدى بىلمەيتىندەر", - دەگەن ەدى ومەكەڭ. ومەكەڭنىڭ ول ءسوزى جوعارى بيلىك ورىندارىندا، مينيسترلىكتەردىڭ كوبىندە جاۋاپتى قىزمەتتە وتىرعان ءتىل بىلمەيتىن قىزمەتكەرلەر جونىندە ەكەنىن تۇسىنگەنبىز.
بىزدە پرەمەر-مينيسترلەر اۋىسىپ جاتادى، ولاردىڭ مەملەكەتتىك تىلگە جانى اشىپ، قامقورلىق كورسەتەيىن دەگەن سىڭايى بايقالمايدى. تەك قانا پرەزيدەنتىمىز اندا-ساندا وسى ماسەلەگە نازار اۋدارىپ، قامشىلاسا عانا ۇكىمەت بالالار باقشالارىن، مەكتەپتەر سالۋعا جوسپار جاساپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا قارجى بولەدى. بىراق مەملەكەتتىك ءتىلدى ومىرىمىزگە سالا-سالا بويىنشا، جۇيەلى تۇردە كەڭىنەن ەنگىزۋ جونىندەگى جۇمىستى شىنداپ قولعا الىپ، ۇيىمداستىرۋ شارالارىن وتكىزۋگە ەشقانداي نيەت بىلدىرمەيدى. ۇكىمەتتىڭ ءتىل تۋرالى زاڭدى ورىنداۋىن باقىلايتىن، تالاپ ەتەتىن ەشكىم جوق. ال جەكە ادامداردىڭ، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ايتقان سوزدەرى دە، ايعايلاعان ۇندەرى دە جارتاسقا سوققان جاڭعىرىق سياقتى. ولاردى ەلەپ-ەسكەرىپ، كەرەك قىلىپ جاتقان ەشكىم جوق.
سوڭعى جىلداردا ءبىز وبلىستار، ءبىراز قالالار مەملەكەتتىك تىلگە كوشتى دەپ ءجۇرمىز. دەمەك، ولارداعى جوعارىعا، تومەنگە جىبەرىلەتىن قۇجاتتار مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋى كەرەك. ال ەندى بارلىق ماسەلەلەر بويىنشا شەشىم قابىلداپ، تاپسىرما بەرەتىن، ورىندالۋى جونىندە اقپاراتتار تالاپ ەتەتىن، بيلىكتىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسىندا وتىرعان پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مەن پرەمەر-مينيستر كەڭسەسى، قوس پالاتالى پارلامەنت قىزمەتكەرلەرى ءوز جۇمىستارىن ورىس تىلىندە عانا جۇرگىزىپ وتىرعاندا، وبلىستار مەن قالالاردى مەملەكەتتىك تىلگە كوشىردىك دەگەنىمىز بوس ءسوز بولىپ شىقپاي ما؟
تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى تاعى ءبىر وكىنىشتى جاعداي - جوعارعى باسشىلىق ورىندارىندا جۇرگەن ازاماتتارىمىزدىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى جەتىك بىلەتىن، ءوز ۇلتىنىڭ ونەرىنە، سالت-داستۇرىنە شىنداپ جانى اشيتىن، ءارى سول جاناشىرلىعىن ءىس جۇزىندە دالەلدەۋگە تىرىساتىن ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ از ەكەندىگى. بىراق ولار سيرەك بولسا دا بار. كەيدە ولاردىڭ ىستەگەن ىستەرىنە قاراپ ءسۇيسىنىپ، ولاردى وزىنە ۇلگى تۇتاتىن ازاماتتارىمىز كوبىرەك بولسا ەكەن دەپ تىلەيسىڭ. وسى ورايدا ءوزىم جاقسى بىلەتىن سونداي ازاماتتاردىڭ ءبىر-ەكەۋى تۋرالى ايتا كەتۋدى وزىمە پارىز سانايمىن.
ۇلتجاندى ازاماتتىقتىڭ ەكى مىسالى
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەلباسىمىز ەڭ العاشقى مادەنيەت ءمينيسترى ەتىپ ونەرگە، ادەبيەتكە، مادەنيەتكە شىن جانى اشيتىن حالقىمىزدىڭ اتاقتى كومپوزيتورى ەركەعالي راحماديەۆ اعامىزدى تاعايىنداعانىن بىلەمىز.
- سول كەزدەردە پرەزيدەنتىمىزدىڭ جارلىعى شىققان، قازاقستاندا بۇدان بىلايعى جەردە مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلى بولادى دەپ. سوعان بايلانىستى جوعارعى كەڭەس قاۋلى قابىلداعان، - دەپ ەسكە الادى ەراعاڭ وسى كۇندەرى. - مەن سولاردى پايدالاندىم دا، قولما-قول مادەنيەت مينيسترلىگى بويىنشا بۇيرىق بەرىپ جىبەردىم: "مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنداعى مادەنيەت وشاقتارىنىڭ بارلىعى بۇدان بىلايعى جەردە قارىم-قاتىناستاردى مەملەكەتتىك تىلدە جاسايتىن بولسىن", - دەپ. ەل شۋىلداپ كەتتى. مۇندايعا بۇرىن ۇيرەنبەگەن، ۇكىمەتتىك دەڭگەيدەگى قارىم-قاتىناستىڭ بارلىعى ورىس تىلىندە عانا جاسالادى دەگەن ۇعىم ساناعا ابدەن ءسىڭىپ، بەرىش بولىپ قاتىپ قالعان. ءبىزدىڭ مينيسترلىكتەگى سول بۇيرىق جالپاق جۇرتقا اياق استىنان جاي تۇسكەندەي اسەر ەتكەن بولسا كەرەك. سودان ءبىر كۇنى وسكەمەننىڭ كازاك-ورىستارى ما، تاعى بىرەۋلەر مە، مەنىڭ ۇستىمنەن ارىز جازىپتى. جوعارعى كەڭەستە دە مەنى جامانداپ سويلەگەندەر بولىپتى. "مادەنيەت ءمينيسترى قىرىپ-جويىپ بارادى. كەلمەي جاتىپ مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى بولادى دەپ جاتىر. قازاق تىلىندە سويلەڭدەر، قازاق تىلىندە قارىم-قاتىناس جاساڭدار دەيدى،" - دەپ. سودان مەنى جوعارعى كەڭەسكە شاقىرعان سوڭ، باردىم. "وسىلاي دا وسىلاي، دەپۋتاتتار قايتا-قايتا ماسەلە كوتەرىپ ءجۇر", - دەگەن اڭگىمە ايتىلدى ماعان. مەن جاۋاپ بەردىم: "پرەزيدەنتتىڭ كومانداسىنداعى قىزمەتكەرمىن، مىنە، پرەزيدەنتتىڭ جارلىعى: "قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل بولادى" دەگەن. مىنە، وزدەرىڭنىڭ قابىلداعان قاۋلىلارىڭ. وندا دا "قازاق ءتىلى - مەملەكەت ءتىلى" دەپ ايتىلعان. ال ەندى مەنىڭ جازىعىم نە؟ مەن نەنى ءبۇلدىردىم، كىمدى ورىنسىز زورلاپ جاتىرمىن؟ مادەنيەت ءمينيسترى بولعاننان كەيىن بۇل شەشىمدەردى ورىنداۋعا ءتيىستىمىن. سوندىقتان دا بۇدان بىلايعى جەردە مادەنيەت سالاسىندا ءىس جۇرگىزۋ، قارىم-قاتىناس مەملەكەتتىك تىلدە بولادى دەدىم. "قازاق ءتىلى" دەپ ايتقان جوقپىن. سونىمەن كەتىپ قالدىم. مەن مينيسترلىكتەن كەتكەنشە قازاق ءتىلى مينيسترلىك بويىنشا اينالىمعا ەنىپ، كوپ-كورىم قالىپتاسىپ قالىپ ەدى. ءىس جۇرگىزۋدىڭ ءبارى قازاقشاعا كوشتى. وبلىستاردان حاتتاردىڭ ءبارى قازاق تىلىندە كەلەتىن بولدى. ولار وزدەرى جازدى ما، بىرەۋدى جالداپ جازدىردى ما، ول ەكىنشى ماسەلە. ءمادەنيەت سالاسىندا قىزمەت ەتەتىندەر مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە دەن قويا باستادى. جاعداي بىرتە-بىرتە قالىپتاسىپ كەلە جاتقانداي ەدى. ەكى جىلدان كەيىن، 1992 جىلى مەن مينيستر قىزمەتىنەن كەتتىم دە، ورنىما قازاقشا ونشا بىلمەيتىن ادام كەلدى. سونىمەن قالدى مەنىڭ ءبىراز جەرگە اپارعان دۇنيەلەرىم، - دەيدى ەراعاڭ سول جىلداردى ەسكە ءتۇسىرىپ.
اقشا دەگەنىڭىز اي سايىن ەمەس، كۇن سايىن قۇنسىزدانىپ، بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالارمەن بايلانىسىمىز بىت-شىت ءۇزىلىپ، كاسىپورىندار توقتاپ، جۇمىس ورىندارى جابىلىپ، كۇنكورىس قاتتى قيىنداپ كەتكەن سول جىلداردىڭ وزىندە بىردە-ءبىر كىتاپحانانىڭ، مادەنيەت پەن ونەر وشاقتارىنىڭ جابىلۋىنا جول بەرمەي، كومپوزيتورلارعا، مۋزىكانتتارعا، سۋرەتشىلەرگە قولىنان كەلگەنشە جاردەمدەسۋگە جانتالاسقان ەركەعالي اعامىزدىڭ سول جىلدارداعى ەڭبەگى - ءوز الدىنا جەكە اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى. بۇل جەردە ءبىز مەملەكەتتىك تىلگە بايلانىستى ءبىر عانا قىرىن ءسوز ەتىپ وتىرمىز.
سول سياقتى رەسپۋبليكا پارلامەنتى سەناتىنىڭ بۇرىنعى دەپۋتاتى، سوڭعى بىرنەشە جىلدا رەسپۋبليكالىق "قازاقتەلەكوم" اكتسيونەرلىك قوعامىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى ءىس قاعازدارىنا ەنگىزۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارعان جاندار كارىبايۇلى دەگەن ازاماتتىڭ دا ءوزىنىڭ قىزمەت ىستەيتىن مەكەمەسىندە، اكتسيونەرلىك قوعام باسشىلارىنىڭ قولداپ، قوستاۋىمەن مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى ءىس قاعازدارىنا قولدانىسقا ەنگىزۋ جولىندا ايانباي، جەمىستى ەڭبەك ەتكەنىن بىلەمىن. بۇل قوعامدا مەملەكەتتىك ءتىلدى تولىق قولدانىسقا ەنگىزۋ ءۇشىن سوڭعى 7-8 جىل ىشىندە ارنايى جاسالعان باعدارلامالار بويىنشا رەسپۋبليكا كولەمىندە قىزمەت اتقاراتىن مىڭداعان قىزمەتكەرلەردى حالىقپەن قانشالىقتى دارەجەدە قويان-قولتىق جۇمىس ىستەيتىنىنە بايلانىستى بىرنەشە ساناتتارعا ءبولىپ تاستاپ، ۇزدىكسىز وقىتۋى ناتيجەسىندە 2003-2007 جىلدارى "قازاقتەلەكومنىڭ" ورتالىق اپپاراتى مەن وبلىستارداعى فيليالدارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى 11 678 ادام وقىپ، ۇيرەنىپ شىعىپتى. وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى قىزمەتىندە قولدانا الاتىن دارەجەگە جەتىپتى. ولاردىڭ كوبى بۇرىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مۇلدە بىلمەگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى ەكەنىن ايتقان ءجون. بۇل قوعامدا ءوز قىزمەتكەرلەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى قانشالىقتى دارەجەدە مەڭگەرگەنىن بايقاۋ ءۇشىن تەستىلەر جىل سايىن ۇزبەي وتكىزىلەدى. مەملەكەتتىك تىلدە قىزمەت اتقارىپ، قۇجاتتاردى دايىنداپ جۇرگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىن اقشالاي ىنتالاندىرۋ، وزگە ۇلت وكىلدەرى اراسىندا مەملەكەتتىك تىلدە ءارتۇرلى جارىستار، كونكۋرستار وتكىزىپ تۇرۋ دا ادەتكە اينالعان.
ەندى مىناداي كورسەتكىشكە نازار اۋدارالىق. 2008 جىلدىڭ ءۇشىنشى توقسانىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا "قازاقتەلەكوم" اكتسيونەرلىك قوعامىنداعى قازاق تىلىندە دايىندالعان قۇجاتتاردىڭ جالپى قۇجات اينالىمىنداعى ۇلەسى 87,4 پايىزعا جەتىپتى. تاعى ءبىرشاما ۋاقىت وتكەندە بۇل قوعامنىڭ قىزمەتى اتا زاڭىمىزدا جازىلعانداي، تولىعىمەن مەملەكەتتىك تىلگە كوشەتىنىنە كوڭىل سەنەدى.
- سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ بايلانىس جانە تەلەكوممۋنيكاتسيا سالاسىن ىرىقتاندىرۋ ناتيجەسىندە رىنوكتا بىزدەن باسقا دا وپەراتورلار پايدا بولدى. ماقساتىمىز ءبىر، مىندەتىمىز ءبىر. راس، رىنوكتا باسەكەلەسپىز، ال مەملەكەتتىك ءتىلدى سالا بويىنشا قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋدە باسەكەلەس بولماي-اق، كەرىسىنشە يىق تىرەسە بىرلەسىپ قيمىل جاساۋعا ءبىزدىڭ قوعامنىڭ باسشىلىعى ۇسىنىس جاساپ، جاڭا باستاما كوتەردى. بۇل شاقىرۋدى قابىل العان "ترانستەلەكوم", "قازترانسكوم", "نۇرسات", "التەل", "ارنا" اكتسيونەرلىك قوعامدارى مەن "موبايل تەلەكوم-سەرۆيس" جشس-نىڭ وكىلدەرىنىڭ قولداۋىمەن مەملەكەتتىك ءتىلدى بايلانىس جانە تەلەكوممۋنيكاتسيا سالاسىنا ەنگىزۋگە باسشىلىق جاسايتىن ءۇيلەستىرۋ كەڭەسى قۇرىلدى. ونىڭ قۇزىرىنا ورىسشا-قازاقشا تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەردى، تەحنيكالىق قۇجاتتاردى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋدىڭ تەحنولوگيالىق نەگىزدەمەسىن جاساۋ، قازاق ءتىلىن ينتەراكتيۆتىك قاشىقتان وقىتۋ باعدارلاماسىن ومىرگە ەنگىزۋ، تىلگە بايلانىستى ءتۇرلى سەمينارلاردى، كونفەرەنتسيالاردى، دوڭگەلەك ۇستەلدەردى، مەملەكەتتىك جانە كورپوراتيۆتىك مەرەكەلەردى، كونكۋرستاردى بىرلەسىپ وتكىزۋ سياقتى ماسەلەلەردى ۇيلەستىرىپ وتىرۋ جۇكتەلدى. وسىعان وراي تىلدەر مەرەكەسى شەڭبەرىندە جوعارىدا اتالعان التى وپەراتور وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن "تىلدەر فەستيۆالىن" وتكىزدىك. 2008 جىلعى 19 قىركۇيەكتە "ترانستەلەكوم" اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ نيەت بىلدىرۋىمەن الماتى قالاسىنداعى ع. مۇسىرەپوۆ اتىنداعى جاستار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىندا بايلانىس وپەراتورلارى بولىپ تابىلاتىن تەلەكوممۋنيكاتسيا كومپانيالارى قىزمەتكەرلەرى اراسىندا "انا ءتىلى - مەملەكەت تىرەگى" اتتى تىلدەر فەستيۆالىنىڭ وتكىزىلۋى دە تاعىلىمى مول تارتىمدى وقيعا بولدى. وعان قاتىسقان ءار ۇلت وكىلدەرى مەملەكەتتىك ءتىلدى قانشالىقتى دارەجەدە بىلەتىنىن پاش ەتىپ قانا قويماي، قازاقستاندى ءوز ءۇيىم دەپ سانايتىن ءارتۇرلى ەتنوستاردىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ۇلتتىق كيىمدەرىن دە كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، ولاردى تەاترلاندىرىلعان كورىنىستەرمەن ورنەكتەپ، كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعا ءبىلدى، - دەگەن ەدى وسى كومپانيانىڭ كەشەگى قىزمەتكەرى جاندار كارىباەۆ. ءوز ۇلتىنىڭ شىن مانىندەگى پاتريوتى بولىپ تابىلاتىن وسىنداي ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى تورگە شىعارۋ جولىنداعى ىستەگەن ىستەرى، اتقارىپ ءجۇرگەن قىزمەتتەرى كوڭىلدە ريزالىق، تىلەكتەستىك سەزىمدەرىن تۋعىزادى. ەلباسىمىزدىڭ اينالاسىندا، اكىمدەردىڭ، بيىك لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردىڭ اراسىندا تۋعان ءتىلىمىزدى سۇيەتىن، وعان جانى اشيتىن ازاماتتار سيرەك بولماي، كوبەيە تۇسسە ەكەن دەگەن تىلەك ونە بويى كوكەيىمىزدە جۇرەدى.
<!--pagebreak-->
ۇتىلىستان - ۇتىسقا
تاۋەلسىزدىك العالى بەرگى ون سەگىز جىل ىشىندە ەلباسىمىزدىڭ قازاقستاندا ۇلتارالىق، ەتنوسارالىق تاتۋلىقتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا، ءارتۇرلى قيلى زامانداردا، اۋىر جىلداردا قازاق جەرىنەن پانا ىزدەپ كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ەشقايسىسىن وگەيسىتپەي، بارلىعىنا تەڭدەي جاعداي تۋعىزۋعا بارىنشا كوڭىل ءبولىپ كەلە جاتقانى بۇل كۇندە ەلدىڭ بارىنە ايان. مۇنى قازاقستاندا تۇراتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ بارلىعى بىلەدى، ريزا كوڭىلمەن العىستارىن جاۋدىرادى. ەلدىڭ، جەردىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ يەسى بولىپ تابىلاتىن قازاق حالقى توتاليتارلىق بيلىك جىلدارىندا تالاي مارتە اشتىقتان قىرىلىپ، قاتىگەز رەپرەسسيالارعا ۇشىراپ، بەتكە شىعار قايماعىنان، ۇلتتىق تۇلعالارىنان ايرىلسا دا، ازامات سوعىسى، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا جۇزدەگەن مىڭ بوزداقتارىن قۇربان ەتىپ، تالاي زۇلمات زاماندى باستان كەشىرىپ، ءتىلى مەن ءدىلى اياۋسىز قىسىم كورىپ، تالاي عاسىر ارمانداعان تاۋەلسىزدىك تاڭىنا السىرەگەن، قانسىراعان، ەسەڭگىرەگەن قالپىندا جەتسە دە، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان بارلىق حالىقتار ءۇشىن اسا اۋىر سىناق بولعان قيىن جىلداردىڭ بارىندە دە اسقان توزىمدىلىك، ۇستامدىلىق، دانالىق تانىتىپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق يميدجىنە، حالىقتىق، ادامگەرشىلىك، باۋىرمالدىق سيپاتتارىنا سىزات تۇسىرمەي، وسى كۇنگە جەتۋى ۇلكەن ابىروي.
شۇكىرشىلىك، قازاقستاندى بۇگىنگى تاڭدا بۇكىل دۇنيە ءجۇزى بىلەدى. ونى ەكونوميكاسى جىلدان جىلعا ىلگەرى باسىپ، بيىككە ورلەۋگە بەت العان، تىنىشتىق پەن تاتۋلىقتىڭ، ۇلتارالىق، دىنارالىق كەلىسىمنىڭ، ادامدار اراسىنداعى باۋىرمالدىقتىڭ شىنايى ۇلگىسىنە اينالعان، كەلەشەگى زور، بولاشاعى جارقىن، كورشىلەرىنىڭ بارىمەن ءوزارا سىيلاستىق قارىم-قاتىناستار ورناتا بىلگەن، بەيبىتشىلىك سۇيگىش مەملەكەت رەتىندە تانيدى. وسى جىلداردىڭ بارىندە قازاق حالقى ءوز ءتىلىنىڭ، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ كەم-كەتىگىن تولتىرىپ، لايىقتى ورنىن الۋى ءۇشىن ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەگەنىمەن، وزگە تىلدەردى كەمسىتۋگە، ءبىر ءتىلدى وزگە تىلدەردەن ارتىق قويۋعا جول بەرگەن جوق. تىڭ كوتەرگەن جىلداردا، توتاليتارلىق بيلىك كەزەڭىندە جۇزدەگەن قازاق مەكتەپتەرى ءبىر-اق جىلدىڭ ىشىندە كۇشپەن جابىلىپ، ولارداعى مەكتەپ وقۋشىلارى زورلىقپەن ورىس مەكتەپتەرىنە اۋىستىرىلعان، اشىق ايتىپ جاريالانباعانمەن ءىرى-ءىرى قالالاردىڭ بارىندە قازاق تىلىندە تاربيە بەرەتىن بوبەكجايلار مەن بالالار باقشالارىن اشۋعا تىيىم سالىنعان، مەكەمەلەردە، ونەركاسىپ، ءوندىرىس ورىندارىندا، اسكەردە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا، ءومىردىڭ بارلىق سالالارىندا ءبىر عانا ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگى ورناعان اۋىر جىلداردى باسىنان كەشسە دە، قازاق حالقى ءوز ەركىندىگى وزىنە تيگەن جىلدار ىشىندە بۇرىنعى وزىنە جاسالعان قىسىمشىلىقتاردى وزگەلەرگە قايتالاپ، قازاقستاندى مەكەن ەتكەن ەشبىر ەتنوستىڭ ءتىلىن دە، ءدىلىن دە، ءدىنىن دە كەمسىتۋگە بارعان جوق. قازاق ءتىلىنىڭ قايسىبىر جاناشىرلارىنىڭ كوكىرەگىندە ءبىز قازاق ءتىلىن باتىلىراق ومىرگە ەنگىزبەي، وزگە ەتنوس وكىلدەرىنە جالپاقشەشەي بولامىز دەپ كوپ جىلدارىمىزدى تەككە وتكىزىپ المادىق پا، وزگە رەسپۋبليكالارمەن، حالىقتارمەن سالىستىرعاندا ۇتىلىستا قالمادىق پا دەگەن كۇدىكتىڭ بارى راس. بۇعان بىزگە ونداي كۇدىككە، سارىۋايىمعا سالىنۋدىڭ قاجەتى جوق، مەملەكەتتىك ءتىل جونىندەگى تالاپتار بىرتە-بىرتە ءوزىنىڭ قيسىندى جولىمەن ومىرىمىزگە شىم-شىمداپ ەنىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مەرەيى ۇزدىكسىز ءوسىپ، كوتەرىلە بەرمەكشى، وسىعان دەيىن ۇتىلىستا قالدىق-اۋ دەپ سانالعان فاكتورلاردىڭ ۇتىسقا اينالاتىن ۋاقىتى بۇگىنگى تاڭدا كەلىپ جەتتى دەگىمىز كەلەدى. ەندى وسى جونىندەگى ويلارىمىزدى ورتاعا سالايىق.
ءتىل تاربيەسى بالاباقشا، مەكتەپتەن باستالادى
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنىڭ وتكەن جىلعى 4 قاراشاداعى سانىندا جارىق كورگەن اكادەميك عاريفوللا ەسىمنىڭ "ەتنوس مادەنيەتى - ەلدىك مايەگى" اتتى ويلى ءارى ماڭىزدى، باتىل ۇسىنىستار ايتىلعان ماقالاسى ەرىكسىز ويعا قالدىردى. ماقالادا بۇگىنگى تاڭداعى رەسپۋبليكامىزدا قالىپتاسىپ وتىرعان قوعامدىق حال-جاعدايعا وبەكتيۆتى باعا بەرىلۋىمەن بىرگە ءوز ەلىنە، ۇلتىنا، تىلىنە، وتانىنا شىن جانى اشيتىن، ونىڭ بولاشاعىن ويلاپ، كوڭىلى الاڭدايتىن ءاربىر پاتريوت ازاماتتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن، ءالى كۇنگە دەيىن شەشىمى تابىلماي كەلە جاتقان، تۇيتكىلى مول ماسەلەلەر تۋرالى جاي عانا ايتىلىپ قويماي، الەمدىك تاجىريبەگە، وركەنيەتكە الدەقاشان قولدارى جەتكەن وزىق ەلدەردەگى ورىن الىپ وتىرعان ناقتىلى جاعدايلارعا سۇيەنە وتىرىپ، رەسپۋبليكامىزدىڭ جارقىن كەلەشەگىن اڭساۋدان، سوعان سەنۋدەن تۋعان ومىرشەڭ جانە، بىزدىڭشە، جۇزەگە اسىرۋعا ابدەن بولاتىن، ۋاقىتى ءپىسىپ-جەتىلگەن رەاليستىك ۇسىنىستار ايتىلىپتى. بۇل ماقالانى ءوز باسىم قوعامدىق وي-پىكىرگە قوزعاۋ سالاتىنداي، عالىمداردىڭ، جازۋشىلارىمىزدىڭ، جۋرناليستەردىڭ، ءبىلىم بەرۋ-وقىتۋ سالاسىنداعى ماماندارىمىزدىڭ قاتىسۋىمەن جان-جاقتى تالقىلاۋدى قاجەت ەتەتىندەي سيپاتى بار، تىڭ ويلارعا قۇرىلعان ماڭىزدى ماقالا دەپ ۇقتىم. سوندىقتان سونداعى ايتىلعان كەيبىر ماسەلەلەرگە بايلانىستى ءوزىمنىڭ دە پىكىرلەرىمدى، پايىمداۋلارىمدى ورتاعا سالماقپىن.
الەمدە، شىنتۋايتتاپ كەلگەندە ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرى، سيپاتتاماسى جوق حالىق بولمايدى. مەملەكەت تە بولمايدى، تەك امەريكا قۇراما شتاتتارىن ەسەپكە الماعاندا. ويتكەنى، امەريكا، ءوزىنىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي، اۋەل باستان-اق كوپتەگەن ناسىلدەر مەن ەتنوستاردان قۇرالعان قۇراما مەملەكەت بولدى عوي. ال ودان وزگە دۇنيە جۇزىندەگى بەلگىلى، ءداستۇرلى ەلدەردىڭ، مەملەكەتتەردىڭ ءبارىنىڭ دە عاسىرلارعا تەرەڭدەپ كەتىپ جاتقان ەتنوستىق تاريحى، تامىرى، سيپاتتامالارى بار. سولاردىڭ ەڭ باستىسى - ءار حالىقتىڭ ءتىلى. قازاقستان دا وسىنداي مەملەكەتتەر قاتارىنا جاتادى.
دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق وركەنيەتتى ەلدەردەگى سياقتى قازاقستاندا دا رەسپۋبليكامىزدى مەكەن ەتەتىن بارلىق ەتنوستاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن، ولاردىڭ بويىنا پاتريوتتىق، وتانسۇيگىشتىك سەزىمدەرىن ەگىپ، ورتاق ماقساتقا، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى قادىر تۇتاتىن جاڭا قوعام ورناتۋعا جۇمىلدىرۋعا نەگىز بولاتىن ەتنوس مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت دەگەن ويدى ساباقتاي كەلە ماقالا اۆتورى پرەزيدەنتىمىزدىڭ "مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا بارلىق ەتنوستار اتسالىسادى" دەگەن تۇجىرىمىن العا تارتادى. ويتكەنى، جاڭا تۇرپاتتاعى ەتنوس مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزى وسىندا جاتىر. ەتنوس مادەنيەتى ەل ازاماتتارىن ءبىر-بىرىنەن الىستاتپاي، قايتا جاقىنداستىرا تۇسەتىن، ورتاق مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن فەنومەن بولۋعا ءتيىستى. سونىمەن بىرگە ۇنەمى ەستە ۇستايتىن جاي، مەملەكەتتىك ءتىل - ەتنوس مادەنيەتىنىڭ دە، قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمنىڭ دە باستى تۇعىرى بولۋعا ءتيىس ەكەندىگى. وسىنداي بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي ەتنوس مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ءبىلىم مەن تاربيەگە، مەكتەپكە بايلانىستى بولاتىنىن ايتا كەلە: "بۇل جەردە مەنىڭ نەگىزگى كوپشىلىككە جاريا ەتپەكشى ويىم، ول قازىرگى قازاقستاندا بار مەكتەپتەردىڭ ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىن جانە مازمۇنىن تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ءتۇسىرۋ قاجەتتىگىنە قاتىستى", - دەپ نەگىزگى ويىن ورتاعا سالادى اۆتور.
اۆتوردىڭ وسىعان جالعاستىرا ايتقان وي-پىكىرلەرىنە دە تولىعىنان قوسىلامىز. راسىندا دا ءبىز قازىر تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا الەم تانىعان قازاق ەلىنە اينالدىق. "ەندى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن دە زامانعا ساي ناقتىلاۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلەدەگى ۇسىنىس، وزگە وركەنيەتتى ەلدەر سياقتى بىرىڭعاي وقىتۋ ستاندارتىمەن وقىتىلاتىن جاڭا تۇرپاتتى مەكتەپ قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. ياعني، قازاقستان ازاماتتارى بارا-بارا بالالارىن ەتنوستارىنا قاراماي ءبىر سىنىپتا، ءبىر مەكتەپتە وقىتۋى كەرەك. مۇنداي جاعدايدا قازىرگى مەكتەپتەردەگى وقىتۋ باعدارلامالارى، ستاندارتتارى، تاسىلدەرى، جۇيەلەرى، قۇندىلىقتارى جاڭا ساپاداعى وزگەرىسكە تۇسپەك. ماسەلە تۇبەگەيلى شەشىلۋى ءۇشىن بۇل ءۇردىس مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى مەكەمەلەردەن باستاۋ العانى ءجون. ورىس بالاباقشاسى، قازاق تىلىندەگى بالاباقشا ورنىنا ءبىر تاربيە جۇيەسىنە قۇرىلعان مەملەكەتتىك تىلدە تاربيە جۇرگىزەتىن بالاباقشا بولۋى قاجەتتىلىك", - دەيدى اۆتور. وتە ورىندى پىكىر.
ەندى ءبىر عانا ساتكە شەگىنىس جاساپ، تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتكەننەن بەرگى ءجۇرىپ وتكەن جولىمىزدى ەسكە الايىقشى. سوناۋ سەكسەنىنشى جىلدارى، توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا جاعدايىمىز قانداي ەدى؟ استانامىز الماتىدان باستاپ رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق ءىرى قالالارىندا ءبىرلى-جارىم عانا قازاقشا مەكتەپتەر بولدى. جەتپىسىنشى-سەكسەنىنشى جىلداردا الماتىدا انا تىلىمىزدە تاربيە بەرەتىن جالعىز عانا قازاقشا بالاباقشا جانە جالعىز عانا مەكتەپ بار ەدى. 1986 جىلعى جەلتوقسانداعى وقيعادان كەيىن شوۆينيستىك پيعىلداعى كەي بەلسەندىلەردىڭ ولاردى دا جاۋىپ تاستاۋ كەرەك، "جالپى ۇلت تىلدەرىندە تاربيە بەرەتىن بالا باقشالار دا، مەكتەپتەر دە زياندى" دەپ اڭگىمە كوتەرگەندەرىن دە ۇمىتقان جوقپىز. كەزىندە "لەنينشىل جاس" گازەتىنىڭ سەمەي وبلىسىنداعى ءتىلشىسى، كەيىن سەمەي وبلىستىق گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ ىستەگەن العىر جۋرناليست، جازۋشى، ۇلتجاندى ارىپتەسىمىز رىسحان مۋسين سول جىلدارداعى الماتىعا كەلگەن ءبىر ساپارىندا بىرنەشە جىلدان بەرى وبلىستىق گازەتتە سەمەي قالاسىندا ەڭ بولماعاندا الماتىداعى سياقتى بىرەۋ بولسا دا قازاق تىلىندە تاربيە بەرەتىن بالا باقشا اشۋ كەرەك دەپ ماسەلە كوتەرىپ، ول ارەكەتتەرىنەن تۇك شىقپاعانى، ماڭدايلارى تاسقا تيگەندەي بولعانى تۋرالى كۇيىنە اڭگىمەلەگەنى ەسىمدە. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل، ورىس ءتىلى - رەسمي ءتىل بولىپ جاريالانىپ، ۇلتىنا جانى اشيتىن ازاماتتاردىڭ كۇش سالۋى ارقاسىندا جەر-جەردە قازاقشا مەكتەپتەر مەن بالا باقشالارىنىڭ سانى بىرتە-بىرتە كوبەيە باستادى. ەگەر 1991 جىلى قازاقستانداعى بارلىق مەكتەپتەردەگى قازاق تىلىندە ءبىلىم الاتىن وقۋشىلاردىڭ سانى 30 پايىزدىڭ توڭىرەگىندە عانا بولسا، بۇگىنگى تاڭدا بۇل كورسەتكىشتىڭ 60 پايىزعا جەتكەنىنە، ارينە، شۇكىرشىلىك دەيمىز.
ال بالاباقشالارىنىڭ جايىنا كەلەتىن بولساق، توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنان باستاپ انا ءتىلىمىز ءۇشىن تىنىم تاپپاي جۇرگىزىلگەن كۇرەستىڭ، قوعامدىق وي-پىكىردە ورىن الا باستاعان وزگەرىستەردىڭ، ساناداعى سىلكىنىستىڭ ارقاسىندا 1996 جىلى قالالار مەن سەلولاردى قوسا العاندا قازاق تىلىندە تاربيە بەرەتىن بالاباقشالاردىڭ سانى رەسپۋبليكادا ەداۋىر ءوسىپ، 1100-گە جەتكەن ەدى. ورىس تىلىندە تاربيە بەرەتىن بالاباقشالاردىڭ سانى ودان، ارينە، بىرنەشە ەسە كوپ بولاتىن. سورىمىزعا قاراي سول جىلدارداعى جەكەشەلەندىرۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ سەنىپ تاپسىرىلعان ۇكىمەتىمىز دە، قولدارىنا بيلىك تيگەن اكىم-قارالار دا ورىسشا "پريۆاتيزاتسيا" دەپ ايتىلاتىن ءسوزدى "پريحۆاتيزاتسياعا" اينالدىرىپ، بالالار باقشالارىنا، اۋىل، سەلو، قالالارداعى ءبىلىم وشاعى بولىپ وتىرعان كىتاپحانالارعا، كىتاپ دۇكەندەرىنە، جاستاردىڭ باس قوساتىن ورنى كينوتەاترلارعا، مادەنيەت، سپورت سارايلارىنا، تاعى باسقالارىنا جاۋداي ءتيىپ، از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە تۋتالاقايىن شىعاردى. الماتى قالالىق "قازاق ءتىلى" قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى م. اباعانوۆ دەگەن ازاماتتىڭ الماتى قالاسىنىڭ سول كەزدەگى باسشىلىقتاعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى 15-كە تارتا بالاباقشانى اعايىن-تۋىستارىنىڭ، جاقىن-جۇراعاتتارىنىڭ اتىنا اۋدارتىپ، ارقايسىسىن 5-10 مىڭ تەڭگەدەن جەكەشەلەندىرىپ العانى تۋرالى ەستىگەنىن گازەت بەتىندە جاريا ەتسە، تۋعان تىلىمىزگە جانى اشىپ شىرىلداپ جۇرگەن اقىنىمىز مۇحتار شاحانوۆ تا وسى تۋرالى:
ءتىل مەنەن دىلدەن جىل سايىن اقساپ ارىمىز،
مادەني وشاقتارىمىز، بالاباقشالارىمىز،
مۇڭ قوسىپ ەلدىڭ مۇڭىنا،
الاياقتارعا ساتىلىپ كەتتى ءبىر شيشا كونياك قۇنىنا...
رۋحىمىز ۇتىلعان سايىن قوڭدانا تۇسەتىن بايلار،
سەنبىلىك تۇسكى اسىن شۆەيتسارياعا بارىپ ىشەتىن بايلار،
بالاباقشالارىمىز بەن مادەني وشاقتارىمىزدى قايتارسىن،
ازاماتتىعى ءتىرى تۇرسا ەگەر، ناق وسى ىستەن بايقالسىن... - دەپ كۇيىنە ولەڭ جازدى. ەندى بۇگىنگى تاڭداعى جايىمىزعا كەلسەك وسىدان بىرەر جىل بۇرىنعى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى كەلتىرگەن دەرەك بويىنشا، رەسپۋبليكامىزدا قازاقشاسى، ورىسشاسى بار، بارلىق تىلدەردەگىنى قوسقاندا نەبارى 1195 قانا بوبەكجايلار مەن بالاباقشالار قالعان ەكەن، سولاردىڭ 335-ءى (28 %-ى) عانا قازاق تىلىندە تاربيە بەرەتىنى دە ايتىلعان. ودان بەرى بۇل ساندار ءبىراز وزگەرىسكە ءتۇسىپ، ءبىرشاما وسكەن دە بولار. بىراق قالاي بولعاندا دا قارىن اشىراتىن، كوڭىل كونشىتپەيتىن كورىنىس. بۇدان تۋاتىن قورىتىندى - مەملەكەتىمىز بالاباقشالارىنىڭ سانىن تەز ارادا، كەيىنگە قالدىرماي، وسى الدىمىزدا تۇرعان تاياۋ جىلداردىڭ ىشىندە شاپشاڭداتىلعان قارقىنمەن بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرىپ، ودان دا كوبەيتۋدى قولعا الماسا، ەلىمىزدە جاس ۇرپاققا لايىقتى تاربيە بەرەمىز، دەموگرافيامىزدى تۇزەيمىز، حالقىمىزدىڭ سانىن كوبەيتەمىز دەگەن ماقساتتاردىڭ ورىندالماي قالۋى مۇمكىن. بۇل ءىستى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جان-جاقتى ويلاستىرىپ، باعدارلاما، جوسپار جاساپ كىرىسەر بولسا، وعان ۇكىمەتىمىز بەن پارلامەنت قولداۋ كورسەتسە، لايىقتى قارجى ءبولىنىپ وتىرسا، مۇنىڭ ءوزى ورىندالمايتىن مىندەت ەمەس. قازىر وعان، شۇكىرشىلىك، مەملەكەتىمىزدىڭ الەۋەتى، مۇمكىندىگى جەتەدى. جانە مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىمەن جاڭادان سالىناتىن بالاباقشالارداعى تاربيە بەرۋ جۇمىستارىنا مەملەكەتتىك مۇددە، مەملەكەتتىك تالاپ تۇرعىسىنان كەلىپ، "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى" دەلىنگەن كونستيتۋتسيامىزدىڭ قاعيداسىن باسشىلىققا الىپ، مەملەكەتتىك تىلدە تاربيە جۇرگىزەتىن ەتىپ جولعا قويۋدى جۇزەگە اسىرۋ ءجون بولار ەدى. ءارى مۇنىڭ ءوزى الەمنىڭ وركەنيەتتى وزگە ەلدەرىندەگى سياقتى، جوعارىدا ايتىلعانداي، بىرىڭعاي وقۋ ستاندارتىمەن مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرەتىن جاڭا تۇرپاتتى مەكتەپ جۇيەسىنە كوشۋىمىزگە، كەلەشەكتە سونداي جۇيەنى قالىپتاستىرۋىمىزعا دا نەگىز بولار ەدى. ءبىز بۇل جەردە قازىرگى ورىس تىلىندە، باسقا تىلدەردە تاربيە بەرىپ جاتقان بالالار باقشالارىن شۇعىل وزگەرتۋ كەرەك دەپ وتىرعان جوقپىز. ولار دا، جەكەمەنشىك نىساندا اشىلعان، اشىلاتىن وزگە بالاباقشالارى دا بۇرىنعىشا جۇمىستارىن ىستەي بەرەدى. بولاشاقتا ولاردىڭ دا كەلە-كەلە، بىرتە-بىرتە قالىپتاسقان ورتاعا بەيىمدەلەرى ءسوزسىز. اڭگىمە بۇدان بىلايعى ۋاقىتتا مەملەكەت قامقورلىعىمەن اشىلاتىن، مەملەكەت قارجىسىنا سالىناتىن، مەملەكەتتىڭ ايالى الاقانىن سەزىنە وتىرىپ جۇمىس ىستەيتىن قازاقستاننىڭ كەلەشەگىنە ارنالعان جاڭا سيپاتتاعى بالالار باقشالارىنىڭ بىرىڭعاي جۇيەسىن قۇرۋ، قالىپتاستىرۋ جانە سونىمەن ساباقتاستىرىپ مەكتەپ رەفورماسىن دا جۇزەگە اسىرۋ جونىندە بولىپ وتىر. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى وتكەن ون سەگىز جىل ۋاقىت مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدا، مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن نىعايتۋدا جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ نەمەسە قوعامدىق ءبىرلەستىكتەردىڭ عانا كۇش سالۋى جەتكىلىكسىزدىگىنە، بۇل ماسەلەدە مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ ىقپالى باسىم بولۋعا ءتيىس ەكەنىنە تولىق كوز جەتكىزدى. ويتكەنى شىنتۋايتتاپ كەلگەندە تەك مەملەكەت قانا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلۋى ماسەلەسىن لايىقتى تۇردە شەشۋگە قابىلەتتى.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، وسى زاماندا قايسىبىر وركەنيەتتى ەلگە بارا قالساڭىز دا، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا كوز جىبەرسەڭىز، سول مەملەكەتتەگى نەگىزگى جەر يەسى، نەگىزگى ەتنوس بولىپ تابىلاتىن حالىقتىڭ تىلىندەگى بىرىڭعاي مەكتەپتەر مەن ارنايى ورتا، جوعارى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارى جۇيەسىن كورەسىز. مەملەكەتتەگى بارلىق ەتنوستاردىڭ وكىلدەرى سول ەلگە اتىن بەرگەن ۇلت تىلىندەگى ءبىر ۇلگىدەگى مەكتەپتەردەن بىردەي ءبىلىم الىپ شىعاتىندىقتان، ومىرگە دايىندىقتارى، قىزمەت بارىسىندا ءوسۋى، وزدەرى تاڭداعان ماماندىقتارى بويىنشا شارۋاشىلىقتىڭ قاي سالاسىندا جۇمىس ىستەسە دە تابىسقا جەتۋى جونىنەن بىردەي مۇمكىندىكتەرگە يە بولادى. وسىعان بايلانىستى توقسانىنشى جىلدارداعى تۇركياعا بارعان ساپارىم ەسكە تۇسەدى. سوندا مەن ءبىر دەپۋتاتپەن اڭگىمە ۇستىندە ىستامبۇل قالاسىنىڭ ۇلكەن اۋدانىندا مىڭداعان قازاقتاردىڭ شوعىرلانىپ ءبىر جەردە وتىرعانىن ايتا كەلىپ، سول اۋداندا قازاقشا ءبىر مەكتەپ اشساق، وعان وقۋلىقتاردى دا، وقىتۋشىلاردى دا قازاقستاننان تارتۋعا بولار ەدى دەپ پىكىر ايتقانىمدا، الگى دەپۋتاتتىڭ ماعان جالت قاراپ: "سىزدەر، قازاق تۋىسقاندار، بىزگە وكپەلەمەڭىزدەر، ول بولمايتىن شارۋا. تۇركيادا تۇرىكشەدەن وزگە تىلدە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ جوق جانە بولماق تا ەمەس، ال، اڭگىمە ماسەلەن، اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز تىلدەرى سياقتى كەي تىلدەردى ءپان رەتىندە وقىتۋ جايىندا بولسا، ونىڭ ءجونى بولەك", - دەگەن ەدى. قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ سانى قازىر 60 پايىزعا جەتتى، مەكتەپتەردەگى وقۋشىلاردىڭ دا 60 پايىزى قازاق مەكتەپتەرىندە مەملەكەتتىك تىلدە وقىپ جاتىر. جانە بۇل تەندەنتسيا جىلدان جىلعا ارتا بەرمەك. ەگەر قازىر وسى ۇردىسكە مەملەكەتتىك تۇرعىدان ىقپال ەتپەي، ءوز بەتىنە جىبەرگەن كۇننىڭ وزىندە دە، قازاقستان ءبارىبىر ءتۇپتىڭ تۇبىندە تۇركياداعى، المانياداعى، انگلياداعى سياقتى جاعدايعا كەلەرى انىق. بىراق وندا، ارينە، كوپ جىلدار تەككە كەتەدى. كوپ ۋاقىتىمىز شىعىن بولادى. ونسىز دا ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، مارتەبەسىن كوتەرۋ ماسەلەسىن تىم كەشەۋىلدەتىپ الدىق.
وتكەن جىلعى 23 قازان كۇنى استانادا وتكەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىV سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا بۇل ماسەلەنى اينالىپ وتكەن جوق. "بۇكىل دۇنيە جۇزىندە ۇلكەن تاسقىنمەن كەلگەن ميگراتسيالىق "قىسىمدى" ءدال قازاقستان سەكىلدى ەشبىر مەملەكەت باستان وتكەرگەن ەمەس، - دەدى ول. - ال بۇل 70-ءشى جىلدارى ءوزىنىڭ تاريحي وتانىندا قازاق ۇلتى سانىنىڭ از بولۋىنا اكەلىپ سوقتى. قازاق جەرىنە تابان تىرەگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ ءۇشىن قازاقتارعا ورىس ءتىلىن مەڭگەرۋدىڭ قاجەتتىگى تۋدى. ونىڭ ۇستىنە، كەڭەستىك كەزەڭنىڭ سول كەزدەگى ساياساتى دا وسىعان الىپ كەلدى. ورىس ءتىلىنسىز جۇمىس تابۋ قيىن بولدى. تاريح پەن مادەنيەت تە سول كەزدەگى يدەولوگيانىڭ قىسىمىندا ەدى. بۇل قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنە ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمادى", - دەپ كورسەتتى ول.
پرەزيدەنتىمىز اسسامبلەيانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىپ ۇيرەنۋ قاجەتتىلىگىن ناسيحاتتاۋ باعىتىندا بەلسەندىلىك تانىتۋى كەرەكتىگىنە ايرىقشا ءمان بەردى. "اكادەميك دميتري ليحاچەۆتىڭ ەگەر ءبىر حالىقتى ءوز ءتىلى مەن مادەنيەتىنەن الشاقتاتساق، وندا ونداي حالىق تا جوق دەگەنى بار ەدى. حح عاسىردىڭ اياعىندا قازاق حالقىنىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى جويىلىپ، قۇرىپ كەتۋگە از قالدى. سول سەبەپتى، ۇلتىمىزدىڭ ءوزىنىڭ جوعىن قايتا تۇگەندەۋ جولىنداعى باتىل ۇمتىلىسى - زاڭدى قۇبىلىس. بۇعان باسقا ەتنوس وكىلدەرى دە تۇسىنۋشىلىكپەن قاراپ، قولدايتىندىعىنا كوز جەتكىزىپ كەلەمىز. مەن مۇنداي قولداۋدى ءبىر كەزدە وسىندا قونىس اۋدارىپ، قازاقستاندى ءوز وتانى رەتىندە باعالايتىنداردىڭ العىسى دەپ تۇسىنەمىن. ەكىنشىدەن، بۇل قازاقستان جەرىندەگى ءار ۇلت پەن ۇلىستىڭ ءوزارا بىرلىك پەن تاتۋلىقتا ءومىر سۇرۋىنە نەگىز بولادى دەپ ويلايمىن. بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە قازاقستانداعى قازاق ءتىلىنىڭ ءرولى كۇشەيە بەرمەك. ارينە، ورىس، اعىلشىن، جانە وزگە تىلدەردى دامىتۋ ماسەلەسىن دە قولدايتىن بولامىز. مەملەكەتتىك ءتىلدى ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ بالالارىمىز بىلۋلەرى قاجەت", - دەدى. وسىدان سوڭ پرەزيدەنت بيىلعى جىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا بيۋدجەتتەن 5 ميلليارد تەڭگە ءبولىنگەندىگىن، ال 2005 جىلى وسىنداي قارجى كولەمى نەبارى 133 ميلليون تەڭگەنى قۇراعانىن مىسالعا كەلتىردى. سونداي-اق جانە ءبىر قۋاناتىن جاعداي - تاعى دا ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋعا باعىتتالعان ارنايى قوردىڭ قۇرىلعاندىعى. دەمەك، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ كونستيتۋتسيامىزدا جازىلعانىنداي، قوعامداعى ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن الۋى ءۇشىن قازىر قاجەتتى قاراجات ءبولىنىپ، العىشارتتار جاسالىپ، قولايلى جاعدايدىڭ تۋىپ وتىرعانىن اڭعارۋىمىزعا بولادى.
بۇگىنگى تاڭدا قالالاردا بولسىن، اۋدانداردا بولسىن بوبەكجايلار مەن بالاباقشالار جەتىسپەيدى. ولاردىڭ سانى وتە از. قالاداعى جاس وتباسىلاردىڭ ءبارى دە سابيلەرىن بالاباقشاعا قالاي ورنالاستىرامىز دەپ، وسى ءبىر كۇرمەۋى مول قيىن ماسەلەنى شەشە الماي ءجۇر. بالاباقشادا ورىن جەتپەگەندىكتەن ءوزىمىزدىڭ استاناداعى، باسقا قالالارداعى قازاقتىڭ جاس وتباسىلارىنىڭ ەداۋىر بولىگى اتا-اجەلەردەن، ۇلكەندەردەن ۇيالىپ، ءوز كوڭىلدەرى ۇناتپاي تۇرسا دا، بالالارىن ورىس تىلىندەگى بالاباقشالارعا بەرۋدە (ولاردىڭ سانى قازاقشا بالاباقشالاردان ءالى كۇنگە الدەنەشە ەسە كوپ). ولارعا بارعان سوڭ ارعى جاعى بەلگىلى، بالالاردىڭ تىلدەرى دە، مەكتەپالدى دايىندىقتارى دا ورىسشا بولادى، قازاقشا جاقسى تۇسىنبەگەن سوڭ اتا-انالارى دا بالالارىن بۇرىننان قالىپتاسقان ۇردىسپەن ورىس مەكتەپتەرىنە اپارىپ بەرەدى. قازاقستانداعى بارلىق وقۋشىلاردىڭ 60 پايىزى بۇگىنگى تاڭدا قازاق مەكتەبىنە بارادى دەسەك تە، 400 مىڭنان اسا قازاق بالالارى ءالى دە ورىس مەكتەپتەرىندە وقىپ جاتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا. مەملەكەت قۇزىرىنداعى، اتا-انالار تولەيتىن باعالارى ارزانداۋ بالاباقشالاردا ورىن جوق. ولارعا كەزەككە تۇرعانمەن، ول كەزەك كەلگەنشە بالانىڭ مەكتەپكە باراتىن جاسى دا جەتىپ قالادى. وسىنداي جاعدايدى كورگەندە مىڭداعان بالاباقشالاردىڭ توقسانىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە تالاپايعا ءتۇسىپ، ارزان باعاعا ساتىلىپ، الاياقتاردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتكەنىنە ءىشىمىز اشيدى. كەزىندە جاقسى ۇلگىمەن، ستاندارتپەن سالىنعان، ءارتۇرلى قيتۇرقى جولدارمەن اركىمدەردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتكەن سول بالاباقشالاردىڭ جەكەشەلەندىرۋ كەزىندەگى قۇجاتتارىن قايتادان تەكسەرۋدەن وتكىزىپ، كەزىندە تولەنگەن ازىن-اۋلاق اقشالارىن يەلەرىنە قايتارىپ، بالاباقشالاردى بۇرىنعىشا قالپىنا كەلتىرۋ قاجەت-اۋ دەگەن وي كەلەدى. وسىنىڭ ءبىر تەتىكتەرى تابىلسا. سونىمەن بىرگە قالالارداعى، وبلىستارداعى، اۋدان ورتالىقتارىنداعى ناقتى جاعدايدى زەرتتەپ، قاجەتتىلىكتى انىقتاپ، ءار جىلدىڭ جوسپارىنا ەنگىزىپ، قارجى ءبولىپ، جىل سايىن ونداعان، جۇزدەگەن جاڭا ۇلگىدەگى، مەملەكەتتىك تىلدە تاربيەلەيتىن بالا باقشالاردى پايدالانۋعا بەرىپ وتىرساق، ءبىراز جىلدا-اق بۇل پروبلەما تۇبەگەيلى ءارى دۇرىس شەشىلەر ەدى. جانە ونداي بالاباقشالارعا رەسپۋبليكامىزدى مەكەندەگەن بارلىق ۇلت وكىلدەرى دە ءوز بالالارىن قۋانا-قۋانا بەرەر ەدى.
سوندىقتان دا سەناتور، اكادەميك عاريفوللا ەسىمنىڭ: "ەندىگى جەردەگى ماسەلە ءبىز ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن 2010 جىلى 12 جىلدىققا وتكىزبەستەن بۇرىن وسى بىرىڭعاي جۇيەلى مەكتەپ مادەني جوباسىن قوعامدا تالقىعا سالىپ، زاڭداستىرىپ العانىمىز ءجون. نەگىزىندە مۇنداي مەكتەپ جوباسى مەن 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ مادەني جوباسى بىرگە قاراستىرىلىپ، زاڭداستىرىلسا ءىس تابىستى بولار ەدى. بۇل ەكى جوبانى بولەك قاراستىرساق، ۋاقىتتان ۇتىلامىز", - دەگەن پىكىرىنە تولىعىنان قوسىلاتىنىمىزدى ايتقىم كەلەدى.
سونىمەن بىرگە تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جاي بار. ول - وسى 12 جىلدىق ۇلگىگە كوشۋدىڭ مودەلى ءالى كۇنگە انىقتالماعانى. مۇنىڭ ءوزى قازاقستان پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ا. قۇسايىنوۆتىڭ "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنىڭ بيىلعى جىلدىڭ 9 قاڭتارىنداعى سانىندا جاريالانعان "12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋگە ءازىرمىز بە؟" اتتى ماقالاسىندا تاراتىلىپ ايتىلدى. الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى اقش، جاپونيا، كانادا، گەرمانيا، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا، قىتاي سياقتى ەلدەردىڭ بارىندە نەگىزىنەن مىناداي ۇلگى: 6 نەمەسە 5 جىلدىق باستاۋىش ءبىلىم، 3 نەمەسە 4 جىلدىق ورتا ءبىلىم جانە 3 جىلدىق باعدارلى نەمەسە كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ مودەلى قابىلدانعان. ال قازاقستاندا نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز، 4 جىلدىق باستاۋىش، 6 جىلدىق ورتا جانە 2 جىلدىق تولىق ورتا ءبىلىم بەرۋ مودەلى بەكىتىلگەن. بىراق مۇنىڭ نەلىكتەن وسىلايشا، بارلىق دامىعان ەلدەردەن وزگەشە بولىپ بەكىتىلگەنى ەشكىمگە تۇسىنىكسىز جانە وسىنىڭ تيىمدىلىگىن دالەلدەيتىن زەرتتەۋلەر دە بىزگە بەلگىسىز دەپ ماڭىزدى پروبلەما كوتەرەدى اۆتور.
توبىقتاي ءتۇيىن
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى رەتىندە قايتالاپ ايتارىمىز، تاۋەلسىزدىك العالى بەرگى ون سەگىز جىل ىشىندە كەز-كەلگەن ۇلت وكىلدەرىن جاتىرقامايتىن، قۇشاعىن اشىپ، باۋىرىنا تارتاتىن كەڭ پەيىلدى قازاق حالقى مەملەكەتتىك ءتىل پروبلەمالارى جونىنەن العاندا دا اسقان سابىرلىلىق، ۇستامدىلىق، توزىمدىلىك تانىتىپ كەلدى. سونىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە تاتۋلىق پەن بىرلىك تامىرىن بۇرىنعىدان دا تەرەڭگە جايدى. بۇگىندە بارلىق وزگە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ جەر يەسى، مەملەكەت يەسى بولىپ تابىلاتىن قازاق حالقىنا دەگەن العىسى مەن ريزالىعى شەكسىز. مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنە دە ولار تۇسىنۋشىلىكپەن قارايدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە، اسىرەسە بالالارىنىڭ سول ءتىلدى ەركىن مەڭگەرىپ، ورتاق وتانى قازاقستاننىڭ بەلسەندى ازاماتتارى بولىپ شىعۋىنا ىنتالى. وسى ءبىر ورايلى كەزەڭدى ورنىمەن پايدالانىپ، ءبىر كەزدە زاڭدا جازىلعانىمەن ءالى كۇنگە ورىندالماي كەلگەن: "مەملەكەتتىك ءتىلدى بەلگىلى ءبىر كولەمدە جانە بىلىكتىلىك تالاپتارىنا سايكەس ءبىلۋى قاجەت كاسىپتەردىڭ، ماماندىقتاردىڭ جانە لاۋازىمداردىڭ تىزبەسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىمەن بەلگىلەنەدى" دەگەن باپتى قاعاز جۇزىندە قالدىرماي، ءىس جۇزىنە اسىراتىن، زاڭمەن بەكىتەتىن ۋاقىت جەتتى. جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن "قازتەلەكومدا" بىرنەشە جىلدان بەرى اتقارىلىپ كەلە جاتقان جۇمىستار وسىنى تابىستى تۇردە ىسكە اسىرۋدىڭ ۇلگىسىندەي، مىسالىنداي بولا الادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە مۇمكىندىك جاساپ، ۋاقىت بەلگىلەي وتىرىپ، ونى سالا-سالالار، مينيسترلىكتەر، ەڭ بيىك ورتالىق اپپاراتتار بويىنشا قولدانىسقا ەنگىزۋ ولاردا جاۋاپتى جانە باسشىلىق قىزمەتتەردە جۇرگەن كەي ازاماتتارعا ۇناي قويماۋى دا مۇمكىن، ارينە. سوندىقتان مۇنداي شەشىمدى، بۇيرىقتى، زاڭ تالابىن جۇزەگە اسىرۋدى باقىلايتىن، تالاپ ەتەتىن، اشىق قارسى بولماسا دا ىشتەي ۇناتپاي، جۇزەگە اسىرىلۋىنا كەدەرگى جاسايتىنداردى، ورىنداعىسى كەلمەيتىندەردى تارتىپكە شاقىراتىن، جازالاۋعا دا قۇقى بار جانە ءبىر قۇرىلىم كەرەك-اق. مۇمكىن ونى فرانتسياداعىداي ء"تىل پوليتسياسى", نەمەسە بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەردەگىدەي ء"تىل ينسپەكتسياسى" دەپ، نەمەسە باسقالاي دا اتاۋعا بولاتىن شىعار.
جانە سونىمەن بىرگە ەڭ باستى ايتپاعىمىز، مەملەكەت اياسىنداعى مەملەكەتتىك تىلدە تاربيە بەرەتىن بالا باقشالاردى كوبەيتىپ، كونستيتۋتسيادا ايتىلعان "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى" دەگەن باپتى، حالقىمىزدىڭ سەنىمىن ارقالاعان پرەزيدەنتىمىزدىڭ "قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە" دەگەن ۇستانىمىن، دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق وركەنيەتتى ەلدەر ۇلگىسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، بالاباقشادان باستالاتىن تاربيە، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ساپالى تەرەڭ رەفورما جاسايتىن، سونى جۇزەگە اسىراتىن ۋاقىت جەتتى.
بۇگىنگى تاڭدا "پرەزيدەنتتىڭ 20 ينتەللەكتۋالدى مەكتەپتەرى" جوباسى ىسكە اسا باستاعانى بەلگىلى. استانادا وسىنداي العاشقى مەكتەپ جاس تۇلەكتەردى قابىلداپ، وقىتۋعا كىرىسىپ تە كەتتى. ءبىز وسى ۇلگىنى، الماتىداعى تالانتتى ۇستاز ايازگۇل ميرازوۆا باسقاراتىن ى. التىنسارين اتىنداعى №159 گيمنازيانىڭ، تاعى باسقا دا وزىق مەكتەپتەرىمىزدىڭ تاجىريبەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستانداعى ءبىلىم بەرۋ سالاسىن جاڭا زامان تالاپتارىنا ساي قايتا قاراپ، ومىرشەڭ، ۇلتتىق باعدارلاما جاسالسا دەگەن ۇسىنىس ايتامىز. ونىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرى ەتىلىپ پرەزيدەنتىمىزدىڭ بالالار مەن جاستارعا ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋگە بايلانىستى العا قويىپ وتىرعان مىندەتتەرى الىنۋى قاجەت دەپ سانايمىز. جانە ول، وسىنىڭ الدىندا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، رەسپۋبليكاداعى بارلىق ەتنوس وكىلدەرىنە بىردەي ءبىلىم مەن تاربيە بەرەتىن مەملەكەت قاراۋىنداعى بالاباقشالار مەن مەكتەپتەر جۇيەسى بولۋعا ءتيىس. مۇقيات ويلاستىرىلعان وسىنداي جۇيەگە مەملەكەتتىك ءتىل نەگىز بولىپ قالانۋى شارت. بارلىق سالالار بويىنشا ماماندار ازىرلەۋ، ولاردىڭ بىلىمدەرى مەن قابىلەتتەرىن ءوز مەملەكەتىنىڭ ەكونوميكاسىن ورگە باستىرۋعا پايدالانۋ جونىنەن تاڭقالارلىق تابىستارعا جەتىپ، الەمگە تانىلعان وزگە ەلدەردىڭ جەتىستىكتەرى ەسكەرىلە وتىرىپ، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جاڭا رەفورما جاسالسا، ول جاقسى ناتيجە بەرەر ەدى دەگەن ويدامىز.
قازاقستان بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنان ءبولىنىپ شىققان بارلىق رەسپۋبليكالار اراسىندا ءوز جاستارىنىڭ الەمنىڭ ەڭ دامىعان ەلدەرىندەگى ماقتاۋلى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ شىعۋىنا مۇمكىندىكتەر تۋعىزىپ، بارىنشا جاعداي جاساعان العاشقى ەل. قازىر قازاقستاننىڭ بۇل ۇلگىسىنە وزگە كورشى ەلدەرىمىز دە دەن قويا باستادى. ءبىلىم بەرۋ سالاسىن دا مەملەكەتتىك تىلمەن، مەملەكەتتىك مۇددەمەن ورايلاستىرا وتىرىپ، ەڭ وزىق ۇلگىلەرگە ساي ەتىپ، رەفورمالاي الساق، تاياۋ جىلداردا-اق مەملەكەتىمىزدىڭ ابىرويى بۇگىنگىدەن دە اسقاقتار ەدى.
بولات بوداۋباي، جازۋشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 16 ماۋسىم 2009 جىل
