Den Siyaopinning reformalarynan bastap qarqyndy damu jolyna týsken Shyghystaghy kórshimiz otyz jyldyng kóleminde әlemning ekinshi ekonomikasyna ainalyp ýlgerdi. Aldaghy otyz jylgha deyin Qytay әlemning birinshi ekonomikasyna ainalady degen ghylymy boljamdargha qúlaghymyz ýirengen. Tipti odan berirekte aldynghy oryngha shyghady degen gipotezalar da joq emes.

Áriyne eger Qytay men AQSh-tyng qazirgi damu dinamikasy saqtalatyn bolsa aldaghy on jyldyng kóleminde búl gipotezalar shyndyqqa ainalatyn bolady. Alayda dәl qazirgi tanda aspan asty elining ekonomikasy AQSh ekonomikasynyng 1/3 dengeyinde. Nazar audaruymyz tiyis kelesi bir mәsele ajdaha eli ekonomikalyq túrghydan birinshi oryngha shyqqanymen, onyng әskery salada AQSh-ty basyp ozuy әldeqayda úzaq uaqyt alady. Al әskery basymdyqqa ie bolmay túryp әlemning birinshisi bolu mýmkin emes. Oghan HH gh. basyndaghy halyqaralyq jýie naqty dәlel bola alady. Eger, tariyh- bolashaqtyng beynesi dep alatyn bolsaq; onda AQSh-tyng 1910 jyldary әlemning birinshi ekonomikasyna ainalghanyn, biraq I dýnijýzilik soghysqa kiru arqyly birinshi ret ózin iri derjava retinde tanytqanyn, tek qana II dýniyejýzilik soghystan keyin superderjavagha ainalghanyn kóremiz, olay bolsa Qytaydyng superderjavagha ainaluyna taghy biraz uaqyt kerek bolady. Eger oghan AQSh mýmkindik berse. Óitkeni búl elding sarapshylary arasynda Qytaydyng AQSh-ty eshqashan basyp oza almaytynyna senetinder jeterlik.

Den Siyaopinning reformalarynan bastap qarqyndy damu jolyna týsken Shyghystaghy kórshimiz otyz jyldyng kóleminde әlemning ekinshi ekonomikasyna ainalyp ýlgerdi. Aldaghy otyz jylgha deyin Qytay әlemning birinshi ekonomikasyna ainalady degen ghylymy boljamdargha qúlaghymyz ýirengen. Tipti odan berirekte aldynghy oryngha shyghady degen gipotezalar da joq emes.

Áriyne eger Qytay men AQSh-tyng qazirgi damu dinamikasy saqtalatyn bolsa aldaghy on jyldyng kóleminde búl gipotezalar shyndyqqa ainalatyn bolady. Alayda dәl qazirgi tanda aspan asty elining ekonomikasy AQSh ekonomikasynyng 1/3 dengeyinde. Nazar audaruymyz tiyis kelesi bir mәsele ajdaha eli ekonomikalyq túrghydan birinshi oryngha shyqqanymen, onyng әskery salada AQSh-ty basyp ozuy әldeqayda úzaq uaqyt alady. Al әskery basymdyqqa ie bolmay túryp әlemning birinshisi bolu mýmkin emes. Oghan HH gh. basyndaghy halyqaralyq jýie naqty dәlel bola alady. Eger, tariyh- bolashaqtyng beynesi dep alatyn bolsaq; onda AQSh-tyng 1910 jyldary әlemning birinshi ekonomikasyna ainalghanyn, biraq I dýnijýzilik soghysqa kiru arqyly birinshi ret ózin iri derjava retinde tanytqanyn, tek qana II dýniyejýzilik soghystan keyin superderjavagha ainalghanyn kóremiz, olay bolsa Qytaydyng superderjavagha ainaluyna taghy biraz uaqyt kerek bolady. Eger oghan AQSh mýmkindik berse. Óitkeni búl elding sarapshylary arasynda Qytaydyng AQSh-ty eshqashan basyp oza almaytynyna senetinder jeterlik.

Oghan sebep te joq emes. Qytaydyng әli de sheshui tiyis kóptegen problemalary bar. Búlardy bir izge salmay túryp memleketting superderjavagha ainaluy qiyn. Endeshe Qytay mәn berui tiyis degen ózekti mәselerdi qarastyryp kórsek:

1. Arzan júmys kýshi: Qytaydyng ekonomikalyq ósui, Batystyng iri kompaniyalarynyng ózderining tehnologiyalaryn osynda kóshiruine baylanysty qalyptasyp otyr. Áriyne olardyng múnda tehnologiyalaryn tasuynyng basty sebebi Qytayda «arzan júmysshy kýshinin» kóp boluy. Aspan asty elinde kýndik tamaghyn aiyru ýshin ghana júmys isteytinder jeterlik. Al endi birneshe jyldardan keyin ekonomikanyng damuymen birge halyqtyng әl-auqaty jaqsarghanda ondaghy júmysshylar joghary enbekaqy, tiyisti jaghday jasaudy talap ete bastaydy (múnyng alghashqy nyshandary qazir de kórinude). Múnday jaghday da Qytay ýkimeti investorlardy qysa bastaydy, sol kezde investorlar da Qytaydan kete bastaydy. Olar óz tehnologiyalaryn basqa arzan aimaqtargha, әri tabighy resurstargha bay jerlerge әketetin bolady.

2. Tabighy resurstar: Qytaygha sheteldik investorlardyng kóbirek kelip otyruynyng ekinshi bir sebebi «tabighy resurstargha» bay boluy. HH ghasyrdyng sonynan bastap әlemde transport qúny tómendedi. Kez-kelgen ónimdi jer sharynyng bir qiyrynan ekinshi qiyryna jetkizu problema bolmay qaldy, әri qúny da әldeqayda arzandady. Sondyqtan resurstary týgesile bastaghan Batys elderi, zauyttargha qajetti resurstardy bay Shyghystan әkelgenge qaraghanda, zauyt tehnologiyalaryn sonda tasudy jón kórdi. Búnyng tiyimdi jaqtary: las zauyttardyng barlyghy sol jaqqa ketedi, resurstardy padalanghan song onyng qaldyqtaryn qayda tastaymyn dep әurelenbeydi sol elge qalaghanynsha qaldyq tastay beredi, arzan júmys kýshi, ýlken bazar. Osynyng barlyghyn eskere kele ónimdi Qytayda óndirip Batysqa tasu arzangha týsti. Biraq tabighat baylyghy týgesiledi, sonda Qytaydy meylinshe paydalanghan iri kompaniyalar óz tehnologiyasyn júmys kýshi arzan, resurstargha bay әlemning basqa bir týkipirine әketuge tyrysady, mysaly Afrika, Ýndi elderi nemese Latyn Amerikasyna kóshire bastaydy (Afrika osy ghasyrdyng ortasynda qarqyndy damityn bolady degen sarapshylardyng gipotezasynyng astynda da osynday gәp bar). Eger olar tehnolgiyasyn tasyghan uaqytqa deyin Qytaydyng bilim-ghylymy damyghan bolsa, onda ýlken problema tuyndamaydy.

3. Ghylym men bilimning kenjelep qaluy: Ókinishke oray Qytay ghylymy (Batyspen salystyrghanda) damyghan dep aita almaymyz. «Ghylym men bilimnin» artta qaluy ajdaha elining damuyn tejeytini sózsiz. Óitkeni qazir búl eldegi tehnologiyanyng 80 % basqa memleketterge tiyesili. Al búl tehnologiyalar shygharghan ónimning paydasynyng 15-20 % ghana Qytayda qalady da, qalghany tehnologiyany patenttegen elge ketedi.

Onyng ýstine Qytayda shetelden «aqyl alu» Batys elderindegidey jolgha qoyylmaghan. Janaghy iri kompaniyalardyng barlyghy ghalymdargha joghary jalaqy beretin bolghandyqtan, myqty aqyldardyng barlyghy solargha qyzmet isteydi. Búl jerde olarmen bәsekelesu óte qiyn. Sondyqtan tek qana óz ghalymdarynyng kómegine jýginuge tura keledi. Qytay búl mәselege kónil bólip arnayy baghdarlamalar qabyldady, ghylymgha bólingen qarjy kóleminen әlemde ýshinshi oryngha shyqty. 2020 jylgha deyin sheteldik tehnologiya ýlesin 30%-gha qysqartudy kózdep otyr.

Biraq ózderi dayyndaghan ghalymdar da ebin tauyp (olardy arnayy kelisim-sharttarmen baylap tastaghan) janaghy joghary jalaqyly kompaniyalargha ketip qalugha tyrysady, olardy ústap otyrugha tyrysyp jaghdaylaryn jasaugha kónil bólinude, degenmen transúlttyq kompaniyalarmen «aqyl bәsekesinde» әzirge Qytay útylyp otyr.

Olay bolsa eger sheteldik kompaniyalar tehnologiyalaryn basqa aimaqtargha әketetin bolsa, ol uaqytta Qytaydyng tehnologiyasy tiyisti dәrejege jetip ýlgermese, onda kóptegen júmys oryndary jabylatyn bolady. Júmyssyzdyq artady, al júmyssyz adam qarnyn toydyru ýshin qolynan keler songhy sharagha jýginuge mәjbýr bolady.

4. Órship bara jatqan qylmys: Olar kýnkóris ýshin úrlyq jasaugha, tonaugha tb «qylmystargha» barugha mәjbýr bolady. Qytay zany qylmyskerlerge óte qatal, ólim jazasy kóp, qazirgi tanda búl el әlemdegi eng bir qatal zang jýiesin jasaghan. Biraq, múnday qatal zangha qaramay qylmys kólemi Qytayda artyp otyr. Ásirese esirtki tasymaly, úiymdasqan qylmys pen paraqorlyq órship keledi. Eger Qytay daghdarysqa kiretin bolsa, onda býgin artyp otyrghan qylmysqa júmyssyzdardyng kóbengimen birge artatyn qylmys qosylatyn bolsa, onda ýkimet ýshin búl naghyz bas auyrtar mәselege ainalary anyq. Qylmystyng jogharylauy ekonomikanyng damuyna da keri әserin tiygizeri sózsiz.

Onyng ýstine júmyssyzdar elden ketip, basqa elderden júmys tabugha úmtylatyn bolady. Emigrasiyagha ketuge tyrysatyndar qazirgiden de kóbeyedi.

5. Qytay fobiyasy: Búl onsyzda órship túrghan «Qytay fobiyasynyn» asqynuyna jol ashady. Qytay últynyng óz territoriyasynda kóbeiinen tek qana kórshi elderin ghana emes, AQSh, Avstraliya, Batys Europa elderin de seskendiredi. Olardyng barlyghy da aspan asty elimen qanday da bir kelisim-sharttargha otyrghanda búl mәseleni eskerude. Búl qorqynysh halyq arasynda da, ýkimette de bar. Býgin Qytay qarqyndy damyp otyrghan el, jogharyda atap ótken paydaly jaqtary bar, sondyqtan qazir kerek kezde jaqsy aralasqanymen, erteng barlyq resursyn paydalanyp bolghan song ymyrasyz bәsekelesining ayaghynan shalugha tyrysady, kelisimderdi búzyp shekaralaryn qymtugha úmtylady jәne Qytaydaghy separatistik pighyldardy qozdyryp, ózara ishki talastardyng shyghuyna dem beretin bolady.

6. Ishki qayshylyqtar: Qytaydyng ejelden kele jatqan әlsiz túsy «ishki qayshylyq», búl el ýshin әrqashan ishki qaqtyghys syrtqy dúshpannan qauiptirek. Qytayda úighyrlarmen, tiybettiktermen, mongholdarmen tb az últtarmen últaralyq kiykiljinder bar. Biraq búl aspan asty eli ýshin qauip tóndirerlik ózekti mәsele emes, óitkeni elding assimilyasiya syasaty jaqsy jýrip jatyr, barlyq últtyq aimaqtarda qytaylardyng (jungo) ýlesi 50 payyzdan asqan nemese sol shamada. Onyng ýsitne halyqtyng 95 payyzy qytaylar, basqa 50-den asa últtar  tek qana 5 payyz shamasynda.

Qytay ýshin ishki qaqtyghysqa әkelui mýmkin negizgi problemalargha: baylar men kedeylerding arasynyng alshaqtyghyn, elding aimaqtarydaghy damudyng әrkelkiligin, tildik erekshelikter nemese dialektilerge baylanysty tuyndap otyrghan alauyzdyqtardy jatqyzugha bolady. Onyng ýstine Batystyng ýrleuimen songhy jyldary demokratiyalyq qozghalystar, sayasy oppozisiya da keng jayylyp keledi. Eger elde daghdarys bolatyn bolsa «jút jeti aghayyndy» degendey ishki qaqtyghystar da bas kóteredi, onday jaghdayda eldi tynysh ústap túru óte qiyn.  Sondyqtan Qytayda ishki separatizm órshimemesi ýshin bәrine ortaq, halyqty biriktiretin bir iydeologiya kerek.

7. Ortaq iydeologiya: Eger tarihtaghy imperiyalardy alatyn bolsaq onda olardyng barlyghynda imperiyanyng halqyn biriktirgen, basqa elderdi jaulap alugha kómektesken bir senimderining bolghanyn kóremiz. Mysaly, Eskendir - Batys pen Shyghysty qosudy, Shynghyshan - jerding shetine deyin jetudi, Osman imperiyasy - islam dinin jaidy, Angliya - órkeniyetti taratudy, KSRO - kýlli әlemde kommunizm ornatudy, AQSh - demokratiya qaghidalary men adam qúqyqtarynyng gýldenuin ózderine iydeologiya etip aldy. Múnday iydeologiyasyz әlemning birinshi kýshine ainalu qiyn, tipti tariyhqa qarasaq mýmkin de emes. IYdeologiyalar óz halqyndy ruhtandyrady, basqa halyqtyng arasynan ózine odaqtas tabugha mýmkindik beredi, olardy biyleuge kómektesedi. Al Qytaydyng biz kórip otyrghan әlemge tanarlyq iydeologiyasy joq. Tipti onyng sheti de kórinbeydi. IYdeologiya - basqa elderden ózine jaqtas tabugha kómektesedi dedik, mýmkin Qytaygha múnday iydeologiya kerek emes shyghar, óitkeni olardyng әlemge taraghan halqy bar ghoy, solar bolashaqta Qytaydyng ishki jaqtasyna ainalar. Onyng ýstine syrttaghy jәne ishtegi qytay últy Qytaydyng gýldenuine atsalysuy kerek degen iydeologiyalary da bar.

Qytaydyng birinshi boluyn túsaytyn biz qarastyrmaghan basqa da mәseleler jeterlik. Eger AQSh-tyng II dýniyejýzilik soghystan keyin KSRO-ny qúlatugha negizdelgen josparlar jasaghanyn eskersek, olardy qazir eshqanday josparsyz otyr deu qisynsyz. Japoniya da 1980 jyldary «aldaghy birneshe jylda AQSh-ty quyp jetemiz» dep saghym quyp qaldy, atalghan onjyldyqtyng sonynda Japoniya ekonomikasy ýlken daghdarysqa kirip, sodan keyin damu qarqynyn joghaltyp aldy.

Biz Qytay superdarjavagha ainala almaydy dep otyrghanymyz joq, tek qana jogharydaghy mәseler Qytaydyng «birinshi» boluyna kedergi keltiretin basty faktorlar dep oilaymyz. Áriyne biz kórgen kemshilikterdi Qytay ýkimeti de, sayasatshylary da, ghalymdary da kórip otyr. Olar, osy mәselelerdi sheshuge arnalghan keybir jobalardy dayyndap jatqanyn da jogharyda aityp óttik. Al olardyng qalay jýzege asatynyn uaqyt kórsete jatar.

Al biz mynany esten shygharmauymyz kerek, Qytay әrqashan alyp memleket bolyp kelgen, bolyp qalady da. Tipti әlemge ýstemdik qúra almasa da, ol әrqashan óz aimaghyndaghy elderdi aitqanyna jýrgizip otyrady. Sondyqtan búl eldi qanshalyqty terenirek bilsek sonshalyqty bizge paydaly bolady.

«Abay-aqparat»