دەن ءسياوپيننىڭ رەفورمالارىنان باستاپ قارقىندى دامۋ جولىنا تۇسكەن شىعىستاعى كورشىمىز وتىز جىلدىڭ كولەمىندە الەمنىڭ ەكىنشى ەكونوميكاسىنا اينالىپ ۇلگەردى. الداعى وتىز جىلعا دەيىن قىتاي الەمنىڭ ءبىرىنشى ەكونوميكاسىنا اينالادى دەگەن عىلىمي بولجامدارعا قۇلاعىمىز ۇيرەنگەن. ءتىپتى ودان بەرىرەكتە الدىڭعى ورىنعا شىعادى دەگەن گيپوتەزالار دا جوق ەمەس.

ارينە ەگەر قىتاي مەن اقش-تىڭ قازىرگى دامۋ ديناميكاسى ساقتالاتىن بولسا الداعى ون جىلدىڭ كولەمىندە بۇل گيپوتەزالار شىندىققا اينالاتىن بولادى. الايدا ءدال قازىرگى تاڭدا اسپان استى ەلىنىڭ ەكونوميكاسى اقش ەكونوميكاسىنىڭ 1/3 دەڭگەيىندە. نازار اۋدارۋىمىز ءتيىس كەلەسى ءبىر ماسەلە اجداھا ەلى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءبىرىنشى ورىنعا شىققانىمەن، ونىڭ اسكەري سالادا اقش-تى باسىپ وزۋى الدەقايدا ۇزاق ۋاقىت الادى. ال اسكەري باسىمدىققا يە بولماي تۇرىپ الەمنىڭ ءبىرىنشىسى بولۋ مۇمكىن ەمەس. وعان حح ع. باسىنداعى حالىقارالىق جۇيە ناقتى دالەل بولا الادى. ەگەر، تاريح- بولاشاقتىڭ بەينەسى دەپ الاتىن بولساق; وندا اقش-تىڭ 1910 جىلدارى الەمنىڭ ءبىرىنشى ەكونوميكاسىنا اينالعانىن، بىراق ءى دۇنيجۇزىلىك سوعىسقا كىرۋ ارقىلى ءبىرىنشى رەت ءوزىن ءىرى دەرجاۆا رەتىندە تانىتقانىن، تەك قانا ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن سۋپەردەرجاۆاعا اينالعانىن كورەمىز، ولاي بولسا قىتايدىڭ سۋپەردەرجاۆاعا اينالۋىنا تاعى ءبىراز ۋاقىت كەرەك بولادى. ەگەر وعان اقش مۇمكىندىك بەرسە. ويتكەنى بۇل ەلدىڭ ساراپشىلارى اراسىندا قىتايدىڭ اقش-تى ەشقاشان باسىپ وزا المايتىنىنا سەنەتىندەر جەتەرلىك.

دەن ءسياوپيننىڭ رەفورمالارىنان باستاپ قارقىندى دامۋ جولىنا تۇسكەن شىعىستاعى كورشىمىز وتىز جىلدىڭ كولەمىندە الەمنىڭ ەكىنشى ەكونوميكاسىنا اينالىپ ۇلگەردى. الداعى وتىز جىلعا دەيىن قىتاي الەمنىڭ ءبىرىنشى ەكونوميكاسىنا اينالادى دەگەن عىلىمي بولجامدارعا قۇلاعىمىز ۇيرەنگەن. ءتىپتى ودان بەرىرەكتە الدىڭعى ورىنعا شىعادى دەگەن گيپوتەزالار دا جوق ەمەس.

ارينە ەگەر قىتاي مەن اقش-تىڭ قازىرگى دامۋ ديناميكاسى ساقتالاتىن بولسا الداعى ون جىلدىڭ كولەمىندە بۇل گيپوتەزالار شىندىققا اينالاتىن بولادى. الايدا ءدال قازىرگى تاڭدا اسپان استى ەلىنىڭ ەكونوميكاسى اقش ەكونوميكاسىنىڭ 1/3 دەڭگەيىندە. نازار اۋدارۋىمىز ءتيىس كەلەسى ءبىر ماسەلە اجداھا ەلى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءبىرىنشى ورىنعا شىققانىمەن، ونىڭ اسكەري سالادا اقش-تى باسىپ وزۋى الدەقايدا ۇزاق ۋاقىت الادى. ال اسكەري باسىمدىققا يە بولماي تۇرىپ الەمنىڭ ءبىرىنشىسى بولۋ مۇمكىن ەمەس. وعان حح ع. باسىنداعى حالىقارالىق جۇيە ناقتى دالەل بولا الادى. ەگەر، تاريح- بولاشاقتىڭ بەينەسى دەپ الاتىن بولساق; وندا اقش-تىڭ 1910 جىلدارى الەمنىڭ ءبىرىنشى ەكونوميكاسىنا اينالعانىن، بىراق ءى دۇنيجۇزىلىك سوعىسقا كىرۋ ارقىلى ءبىرىنشى رەت ءوزىن ءىرى دەرجاۆا رەتىندە تانىتقانىن، تەك قانا ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن سۋپەردەرجاۆاعا اينالعانىن كورەمىز، ولاي بولسا قىتايدىڭ سۋپەردەرجاۆاعا اينالۋىنا تاعى ءبىراز ۋاقىت كەرەك بولادى. ەگەر وعان اقش مۇمكىندىك بەرسە. ويتكەنى بۇل ەلدىڭ ساراپشىلارى اراسىندا قىتايدىڭ اقش-تى ەشقاشان باسىپ وزا المايتىنىنا سەنەتىندەر جەتەرلىك.

وعان سەبەپ تە جوق ەمەس. قىتايدىڭ ءالى دە شەشۋى ءتيىس كوپتەگەن پروبلەمالارى بار. بۇلاردى ءبىر ىزگە سالماي تۇرىپ مەملەكەتتىڭ سۋپەردەرجاۆاعا اينالۋى قيىن. ەندەشە قىتاي ءمان بەرۋى ءتيىس دەگەن وزەكتى ماسەلەردى قاراستىرىپ كورسەك:

1. ارزان جۇمىس كۇشى: قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ءوسۋى، باتىستىڭ ءىرى كومپانيالارىنىڭ وزدەرىنىڭ تەحنولوگيالارىن وسىندا كوشىرۋىنە بايلانىستى قالىپتاسىپ وتىر. ارينە ولاردىڭ مۇندا تەحنولوگيالارىن تاسۋىنىڭ باستى سەبەبى قىتايدا «ارزان جۇمىسشى كۇشىنىڭ» كوپ بولۋى. اسپان استى ەلىندە كۇندىك تاماعىن ايىرۋ ءۇشىن عانا جۇمىس ىستەيتىندەر جەتەرلىك. ال ەندى بىرنەشە جىلداردان كەيىن ەكونوميكانىڭ دامۋىمەن بىرگە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى جاقسارعاندا ونداعى جۇمىسشىلار جوعارى ەڭبەكاقى، ءتيىستى جاعداي جاساۋدى تالاپ ەتە باستايدى (مۇنىڭ العاشقى نىشاندارى قازىر دە كورىنۋدە). مۇنداي جاعداي دا قىتاي ۇكىمەتى ينۆەستورلاردى قىسا باستايدى، سول كەزدە ينۆەستورلار دا قىتايدان كەتە باستايدى. ولار ءوز تەحنولوگيالارىن باسقا ارزان ايماقتارعا، ءارى تابيعي رەسۋرستارعا باي جەرلەرگە اكەتەتىن بولادى.

2. تابيعي رەسۋرستار: قىتايعا شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ كوبىرەك كەلىپ وتىرۋىنىڭ ەكىنشى ءبىر سەبەبى «تابيعي رەسۋرستارعا» باي بولۋى. حح عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ الەمدە ترانسپورت قۇنى تومەندەدى. كەز-كەلگەن ءونىمدى جەر شارىنىڭ ءبىر قيىرىنان ەكىنشى قيىرىنا جەتكىزۋ پروبلەما بولماي قالدى، ءارى قۇنى دا الدەقايدا ارزاندادى. سوندىقتان رەسۋرستارى تۇگەسىلە باستاعان باتىس ەلدەرى، زاۋىتتارعا قاجەتتى رەسۋرستاردى باي شىعىستان اكەلگەنگە قاراعاندا، زاۋىت تەحنولوگيالارىن سوندا تاسۋدى ءجون كوردى. بۇنىڭ ءتيىمدى جاقتارى: لاس زاۋىتتاردىڭ بارلىعى سول جاققا كەتەدى، رەسۋرستاردى پادالانعان سوڭ ونىڭ قالدىقتارىن قايدا تاستايمىن دەپ اۋرەلەنبەيدى سول ەلگە قالاعانىنشا قالدىق تاستاي بەرەدى، ارزان جۇمىس كۇشى، ۇلكەن بازار. وسىنىڭ بارلىعىن ەسكەرە كەلە ءونىمدى قىتايدا ءوندىرىپ باتىسقا تاسۋ ارزانعا ءتۇستى. بىراق تابيعات بايلىعى تۇگەسىلەدى، سوندا قىتايدى مەيلىنشە پايدالانعان ءىرى كومپانيالار ءوز تەحنولوگياسىن جۇمىس كۇشى ارزان، رەسۋرستارعا باي الەمنىڭ باسقا ءبىر تۇكىپىرىنە اكەتۋگە تىرىسادى، مىسالى افريكا، ءۇندى ەلدەرى نەمەسە لاتىن امەريكاسىنا كوشىرە باستايدى (افريكا وسى عاسىردىڭ ورتاسىندا قارقىندى داميتىن بولادى دەگەن ساراپشىلاردىڭ گيپوتەزاسىنىڭ استىندا دا وسىنداي گاپ بار). ەگەر ولار تەحنولگياسىن تاسىعان ۋاقىتقا دەيىن قىتايدىڭ ءبىلىم-عىلىمى دامىعان بولسا، وندا ۇلكەن پروبلەما تۋىندامايدى.

3. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ كەنجەلەپ قالۋى: وكىنىشكە وراي قىتاي عىلىمى (باتىسپەن سالىستىرعاندا) دامىعان دەپ ايتا المايمىز. «عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ» ارتتا قالۋى اجداھا ەلىنىڭ دامۋىن تەجەيتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى قازىر بۇل ەلدەگى تەحنولوگيانىڭ 80 % باسقا مەملەكەتتەرگە تيەسىلى. ال بۇل تەحنولوگيالار شىعارعان ءونىمنىڭ پايداسىنىڭ 15-20 % عانا قىتايدا قالادى دا، قالعانى تەحنولوگيانى پاتەنتتەگەن ەلگە كەتەدى.

ونىڭ ۇستىنە قىتايدا شەتەلدەن «اقىل الۋ» باتىس ەلدەرىندەگىدەي جولعا قويىلماعان. جاڭاعى ءىرى كومپانيالاردىڭ بارلىعى عالىمدارعا جوعارى جالاقى بەرەتىن بولعاندىقتان، مىقتى اقىلداردىڭ بارلىعى سولارعا قىزمەت ىستەيدى. بۇل جەردە ولارمەن باسەكەلەسۋ وتە قيىن. سوندىقتان تەك قانا ءوز عالىمدارىنىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. قىتاي بۇل ماسەلەگە كوڭىل ءبولىپ ارنايى باعدارلامالار قابىلدادى، عىلىمعا بولىنگەن قارجى كولەمىنەن الەمدە ءۇشىنشى ورىنعا شىقتى. 2020 جىلعا دەيىن شەتەلدىك تەحنولوگيا ۇلەسىن 30%-عا قىسقارتۋدى كوزدەپ وتىر.

بىراق وزدەرى دايىنداعان عالىمدار دا ەبىن تاۋىپ (ولاردى ارنايى كەلىسىم-شارتتارمەن بايلاپ تاستاعان) جاڭاعى جوعارى جالاقىلى كومپانيالارعا كەتىپ قالۋعا تىرىسادى، ولاردى ۇستاپ وتىرۋعا تىرىسىپ جاعدايلارىن جاساۋعا كوڭىل بولىنۋدە، دەگەنمەن ترانسۇلتتىق كومپانيالارمەن «اقىل باسەكەسىندە» ازىرگە قىتاي ۇتىلىپ وتىر.

ولاي بولسا ەگەر شەتەلدىك كومپانيالار تەحنولوگيالارىن باسقا ايماقتارعا اكەتەتىن بولسا، ول ۋاقىتتا قىتايدىڭ تەحنولوگياسى ءتيىستى دارەجەگە جەتىپ ۇلگەرمەسە، وندا كوپتەگەن جۇمىس ورىندارى جابىلاتىن بولادى. جۇمىسسىزدىق ارتادى، ال جۇمىسسىز ادام قارنىن تويدىرۋ ءۇشىن قولىنان كەلەر سوڭعى شاراعا جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولادى.

4. ءورشىپ بارا جاتقان قىلمىس: ولار كۇنكورىس ءۇشىن ۇرلىق جاساۋعا، توناۋعا تب «قىلمىستارعا» بارۋعا ءماجبۇر بولادى. قىتاي زاڭى قىلمىسكەرلەرگە وتە قاتال، ءولىم جازاسى كوپ، قازىرگى تاڭدا بۇل ەل الەمدەگى ەڭ ءبىر قاتال زاڭ جۇيەسىن جاساعان. بىراق، مۇنداي قاتال زاڭعا قاراماي قىلمىس كولەمى قىتايدا ارتىپ وتىر. اسىرەسە ەسىرتكى تاسىمالى، ۇيىمداسقان قىلمىس پەن پاراقورلىق ءورشىپ كەلەدى. ەگەر قىتاي داعدارىسقا كىرەتىن بولسا، وندا بۇگىن ارتىپ وتىرعان قىلمىسقا جۇمىسسىزداردىڭ كوبەيۋىمەن بىرگە ارتاتىن قىلمىس قوسىلاتىن بولسا، وندا ۇكىمەت ءۇشىن بۇل ناعىز باس اۋىرتار ماسەلەگە اينالارى انىق. قىلمىستىڭ جوعارىلاۋى ەكونوميكانىڭ دامۋىنا دا كەرى اسەرىن تيگىزەرى ءسوزسىز.

ونىڭ ۇستىنە جۇمىسسىزدار ەلدەن كەتىپ، باسقا ەلدەردەن جۇمىس تابۋعا ۇمتىلاتىن بولادى. ەميگراتسياعا كەتۋگە تىرىساتىندار قازىرگىدەن دە كوبەيەدى.

5. قىتاي فوبياسى: بۇل ونسىزدا ءورشىپ تۇرعان «قىتاي فوبياسىنىڭ» اسقىنۋىنا جول اشادى. قىتاي ۇلتىنىڭ ءوز تەرريتورياسىندا كوبەيۋىنەن تەك قانا كورشى ەلدەرىن عانا ەمەس، اقش، اۆستراليا، باتىس ەۋروپا ەلدەرىن دە سەسكەندىرەدى. ولاردىڭ بارلىعى دا اسپان استى ەلىمەن قانداي دا ءبىر كەلىسىم-شارتتارعا وتىرعاندا بۇل ماسەلەنى ەسكەرۋدە. بۇل قورقىنىش حالىق اراسىندا دا، ۇكىمەتتە دە بار. بۇگىن قىتاي قارقىندى دامىپ وتىرعان ەل، جوعارىدا اتاپ وتكەن پايدالى جاقتارى بار، سوندىقتان قازىر كەرەك كەزدە جاقسى ارالاسقانىمەن، ەرتەڭ بارلىق رەسۋرسىن پايدالانىپ بولعان سوڭ ىمىراسىز باسەكەلەسىنىڭ اياعىنان شالۋعا تىرىسادى، كەلىسىمدەردى بۇزىپ شەكارالارىن قىمتۋعا ۇمتىلادى جانە قىتايداعى سەپاراتيستىك پيعىلداردى قوزدىرىپ، ءوزارا ىشكى تالاستاردىڭ شىعۋىنا دەم بەرەتىن بولادى.

6. ىشكى قايشىلىقتار: قىتايدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءالسىز تۇسى «ىشكى قايشىلىق»، بۇل ەل ءۇشىن ارقاشان ىشكى قاقتىعىس سىرتقى دۇشپاننان قاۋىپتىرەك. قىتايدا ۇيعىرلارمەن، تيبەتتىكتەرمەن، مونعولدارمەن تب از ۇلتتارمەن ۇلتارالىق كيكىلجىڭدەر بار. بىراق بۇل اسپان استى ەلى ءۇشىن قاۋىپ توندىرەرلىك وزەكتى ماسەلە ەمەس، ويتكەنى ەلدىڭ اسسيميلياتسيا سياساتى جاقسى ءجۇرىپ جاتىر، بارلىق ۇلتتىق ايماقتاردا قىتايلاردىڭ (جۋنگو) ۇلەسى 50 پايىزدان اسقان نەمەسە سول شامادا. ونىڭ ۇسىتنە حالىقتىڭ 95 پايىزى قىتايلار، باسقا 50-دەن اسا ۇلتتار  تەك قانا 5 پايىز شاماسىندا.

قىتاي ءۇشىن ىشكى قاقتىعىسقا اكەلۋى مۇمكىن نەگىزگى پروبلەمالارعا: بايلار مەن كەدەيلەردىڭ اراسىنىڭ الشاقتىعىن، ەلدىڭ ايماقتارىداعى دامۋدىڭ اركەلكىلىگىن، تىلدىك ەرەكشەلىكتەر نەمەسە ديالەكتىلەرگە بايلانىستى تۋىنداپ وتىرعان الاۋىزدىقتاردى جاتقىزۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە باتىستىڭ ۇرلەۋىمەن سوڭعى جىلدارى دەموكراتيالىق قوزعالىستار، ساياسي وپپوزيتسيا دا كەڭ جايىلىپ كەلەدى. ەگەر ەلدە داعدارىس بولاتىن بولسا «جۇت جەتى اعايىندى» دەگەندەي ىشكى قاقتىعىستار دا باس كوتەرەدى، ونداي جاعدايدا ەلدى تىنىش ۇستاپ تۇرۋ وتە قيىن.  سوندىقتان قىتايدا ىشكى سەپاراتيزم ورشىمەمەسى ءۇشىن بارىنە ورتاق، حالىقتى بىرىكتىرەتىن ءبىر يدەولوگيا كەرەك.

7. ورتاق يدەولوگيا: ەگەر تاريحتاعى يمپەريالاردى الاتىن بولساق وندا ولاردىڭ بارلىعىندا يمپەريانىڭ حالقىن بىرىكتىرگەن، باسقا ەلدەردى جاۋلاپ الۋعا كومەكتەسكەن ءبىر سەنىمدەرىنىڭ بولعانىن كورەمىز. مىسالى، ەسكەندىر - باتىس پەن شىعىستى قوسۋدى، شىڭعىسحان - جەردىڭ شەتىنە دەيىن جەتۋدى، وسمان يمپەرياسى - يسلام ءدىنىن جايۋدى، انگليا - وركەنيەتتى تاراتۋدى، كسرو - كۇللى الەمدە كوممۋنيزم ورناتۋدى، اقش - دەموكراتيا قاعيدالارى مەن ادام قۇقىقتارىنىڭ گۇلدەنۋىن وزدەرىنە يدەولوگيا ەتىپ الدى. مۇنداي يدەولوگياسىز الەمنىڭ ءبىرىنشى كۇشىنە اينالۋ قيىن، ءتىپتى تاريحقا قاراساق مۇمكىن دە ەمەس. يدەولوگيالار ءوز حالقىڭدى رۋحتاندىرادى، باسقا حالىقتىڭ اراسىنان وزىڭە وداقتاس تابۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، ولاردى بيلەۋگە كومەكتەسەدى. ال قىتايدىڭ ءبىز كورىپ وتىرعان الەمگە تاڭارلىق يدەولوگياسى جوق. ءتىپتى ونىڭ شەتى دە كورىنبەيدى. يدەولوگيا - باسقا ەلدەردەن وزىڭە جاقتاس تابۋعا كومەكتەسەدى دەدىك، مۇمكىن قىتايعا مۇنداي يدەولوگيا كەرەك ەمەس شىعار، ويتكەنى ولاردىڭ الەمگە تاراعان حالقى بار عوي، سولار بولاشاقتا قىتايدىڭ ىشكى جاقتاسىنا اينالار. ونىڭ ۇستىنە سىرتتاعى جانە ىشتەگى قىتاي ۇلتى قىتايدىڭ گۇلدەنۋىنە اتسالىسۋى كەرەك دەگەن يدەولوگيالارى دا بار.

قىتايدىڭ ءبىرىنشى بولۋىن تۇسايتىن ءبىز قاراستىرماعان باسقا دا ماسەلەلەر جەتەرلىك. ەگەر اقش-تىڭ ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن كسرو-نى قۇلاتۋعا نەگىزدەلگەن جوسپارلار جاساعانىن ەسكەرسەك، ولاردى قازىر ەشقانداي جوسپارسىز وتىر دەۋ قيسىنسىز. جاپونيا دا 1980 جىلدارى «الداعى بىرنەشە جىلدا اقش-تى قۋىپ جەتەمىز» دەپ ساعىم قۋىپ قالدى، اتالعان ونجىلدىقتىڭ سوڭىندا جاپونيا ەكونوميكاسى ۇلكەن داعدارىسقا كىرىپ، سودان كەيىن دامۋ قارقىنىن جوعالتىپ الدى.

ءبىز قىتاي سۋپەردارجاۆاعا اينالا المايدى دەپ وتىرعانىمىز جوق، تەك قانا جوعارىداعى ماسەلەر قىتايدىڭ «ءبىرىنشى» بولۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن باستى فاكتورلار دەپ ويلايمىز. ارينە ءبىز كورگەن كەمشىلىكتەردى قىتاي ۇكىمەتى دە، ساياساتشىلارى دا، عالىمدارى دا كورىپ وتىر. ولار، وسى ماسەلەلەردى شەشۋگە ارنالعان كەيبىر جوبالاردى دايىنداپ جاتقانىن دا جوعارىدا ايتىپ وتتىك. ال ولاردىڭ قالاي جۇزەگە اساتىنىن ۋاقىت كورسەتە جاتار.

ال ءبىز مىنانى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك، قىتاي ارقاشان الىپ مەملەكەت بولىپ كەلگەن، بولىپ قالادى دا. ءتىپتى الەمگە ۇستەمدىك قۇرا الماسا دا، ول ارقاشان ءوز ايماعىنداعى ەلدەردى ايتقانىنا جۇرگىزىپ وتىرادى. سوندىقتان بۇل ەلدى قانشالىقتى تەرەڭىرەك بىلسەك سونشالىقتى بىزگە پايدالى بولادى.

«اباي-اقپارات»