Dýniyeqorlyq pen toyymsyzdyqqa boy aldyrghan adamzat býginde tek qarjylyq daghdarysqa ghana emes, ruhany daghdarysqa da úrynyp otyr. Baz bireuler múnday tyghyryqtan shyghudyng joly әlem órkeniyetterining súhbattastyghy desedi. Alayda bas-basyna belgili bir maqsattardy kózdegen týrli órkeniyetterding bir-birimen tatu synay tanytyp, ózara jýrgize bastaghan dialogtarynyng adamzatqa tiygizer paydasy qanshalyqty?..

Dýniyeqorlyq pen toyymsyzdyqqa boy aldyrghan adamzat býginde tek qarjylyq daghdarysqa ghana emes, ruhany daghdarysqa da úrynyp otyr. Baz bireuler múnday tyghyryqtan shyghudyng joly әlem órkeniyetterining súhbattastyghy desedi. Alayda bas-basyna belgili bir maqsattardy kózdegen týrli órkeniyetterding bir-birimen tatu synay tanytyp, ózara jýrgize bastaghan dialogtarynyng adamzatqa tiygizer paydasy qanshalyqty?..

Biz qazir әlemde órkeniyetter dialogy jýrip jatyr dep ózimizdi-ózimiz júbatqanday bolamyz. Aqiqatyn aitsaq, búl ómirde órkeniyetter kýresi tolastaytyn týri joq. Óitkeni «әlemdi men biylesem, mening ýstemdigim jýrse, tek mening órkeniyetim órley berse, ala bersem, jaulay bersem, jaylay bersem» degen alpauyt elder tek óz mýddesin algha qoyatyny anyq. Sonday-aq әr elding mәdeniyeti men órkeniyeti tarihy qúbylys retinde ózindik erekshelikteri men qajettilikterine say qalyptasatyn bolghandyqtan, әlemde órkeniyetterding taytalasy jalghasyp keledi. Al órkeniyetter dialogy adamzatqa tendik pen bauyrmaldyq әkeledi degen - tek birjaqty pikir. Shyndyghynda, múnday dialog kýshi basymdar men azuly myqtylargha óz mýddelerin ishte saqtay otyryp, degenderine jetuge septigin tiygizbek. Olar halyqaralyq qatynastardy beybit týrde rettegensip, týbinde mәrtebelerining ýstem boluyn kózdeytini haq. Shyghysta ajdaha Qytay óz kýshine bek senedi, Batysyng ozyq tehnologiyasymen әlemge ýstemdik etkisi kelse, AQSh pen Resey ailagha basady degendey, basqa da alpauyttardyng әiteuir senetin bir tirekteri bar. Al biz nemizge sýienemiz?.. Erten-aq tausylatyn múnaygha senemiz be, әlde baylyghy iygerilmey bos jatqan dalamyzgha senemiz be? Ekonomikasy, әleumettik jay-kýii әlsiz, mәdeniyeti men órkeniyeti de mәz emes bizben kim sanasady? Ghasyrlar boyy qazaq halqy meken etken kenistikte dala órkeniyeti qalyptasqan. Alayda biz zamannyng aghymymen, Batystyng syrqatyn júqtyryp, solardyng jolyna týsip órleymiz degendi ózimizge jeleu etip alghandaymyz. IYә, biz órkeniyet kóshinen qalmau kerekpiz, basqalardyng tәjiriybesimen bólisip, ózimizge keregin alugha da úmtylghanymyz jaqsy. Biraq qazaq jerinde qazaq pen qazaq óz tilinde tildese almay, elimizdegi qala men auyldyng baylanysyn retke keltire almay, tarihymyzdy zertteude birimiz - ary, birimiz beri tartyp, auyzbirligimiz bolmay otyrghanda әlemdik órkeniyetke qanday ýles qospaqpyz? Sondyqtan, eng aldymen, «biz kimbiz» degendi aiqyndap almasaq bolmas.

Biz kimbiz? Býginde osy súraqqa basqa túrmaq, ózimiz bas qatyratyn boldyq. Nege? Sebebi, oilanbastan «qazaqpyz» dep jauap bereyik desek, syrtqy túlghamyz da, ishki dýniyemiz de qazaqylyqtan alshaqtap bara jatqanday. Kiyimimiz - europasha, sanamyz - amerikalanghan, tilimiz - ala-qúla, dinimiz - týrli-týrli, dilimiz - әlsiz, mәdeniyetimiz jansyz bolyp túr. Osynday kýide túrghan halqymyzdy ózge túrmaq, ózimiz qúrmetteymiz be? Syrtymyz jyltyrap, ishimiz qaltyrap, qalt-qúlt etip túrghan elimiz jahandanugha jútylyp kete barady.

Erlan Sayyrov, Mәdeny sayasat jәne ónertanu institutynyng diyrektory:

- Euraziya kenistigindegi elder mәdeny san aluandyqty saqtaugha úmtylulary qajet, biraq sonymen qatar ózdiginen oqshaulanu әreketterining әrqashan mәdeny toqyraumen ayaqtalghanyn úmytpaghan jón. Sonday-aq aimaqtyq yntymaqtastyq arqyly euraziyalyq kenistik, bir jaghynan, jahandanu ýderisterine belsendi qatysugha jәne ekinshi jaghynan, onyng kereksiz saldaryn týzetuge mýmkindik alady. Dýnie tarylyp, al baylanystar barghan sayyn qarqyndana týsken jaghdaylarda, elder arasyndaghy ózara yqpaldastyq qajettilikke әri onyng ýstine jalpyәlemdik damudyng mәni men qisynyna ainalady. Áytse de mynany moyyndau kerek, memleketaralyq mýddelerdi ýilestiruding qúqyqtyq tetikteri shalalyghyn eskergende, yntymaqtastyqtyng paydasy búdan da kóp bolar edi. Sonda da bolsa euraziyalyq ózara yqpaldastyqtyng tәjiriybesi, osy aimaqqa kiretin halyqtar men elderding ekonomikalyq jәne mәdeny mýddeleri ýndestigining biregey mysalyna ainaluy mýmkin. Búl orayda, Shyghys pen Batys arasyndaghy dialogty jәne ózara týsinistiktegi jahandyq dengeyde nyghaytugha Qazaqstannyng Europadaghy qauipsizdik jәne yntymaqtastyq jónindegi úiymgha 2010 jyly tóraghalyq etui de biregey mýmkindik beredi.

Osynyng barlyghy jeke aimaq jәne memleketterde mәdeny jahandanudyng kelensiz jaqtaryna jauap beru tetikterin qalyptastyryp jatyr.

Qaperge
Ótken ghasyrdyng 80-jyldarynyng sonynda «qyrghiqabaq soghys» ayaqtalyp, AQSh pen Kenes Odaghy arasyndaghy qarym-qatynastar retke kele bastady. Biraq filosoftar kóp úzamay Shyghys pen Batys órkeniyetining teketireske týsetinin, soqtyghysatynyn boljady. 2000 jyly Islam әlemining kórnekti kóshbasshylarynyng biri, Iran preziydenti Hattamy búl teketiresting aldyn alu ýshin qarama-qayshylyqtardy dialog arqyly sheshudi úsyndy. Búl iydeya YuNESKO-nyng baghdarlamasyna engizilip, on jyldan beri júmys istep keledi.

Oy-týiin
Qalay desek te, pighyly men niyeti týzu emes Batysqa barymyzdy kórsetip baghugha úmtyla bermey, әlemdegi ózimizding myzghymas ornymyzdy belgilep, aldymen óz órkeniyetimiz ben ruhaniyatymyzdy jolgha qoigha tyrysqanymyz jón. Euraziyalyq kenistikten búryn Ortaaziyalyq kenistikte Qazaqstan ózin moyyndata alsa, ar jaghynda әlemdik órkeniyetting de auyly alys emes. Sondyqtan kez kelgenning jetegine erip kete bermey, halyqtyng kózin ashyp, sanasyn oyatyp, jeke mýdde ýshin emes, memlekettin, halyqtyng qamyn oilap, tili bir, dini bir týrki júrtyna ortaq órkeniyetke úmtyludy maqsat etsek, qúldyq sanadan qútylar edik.

Aynúr Senbaeva

«Alash ainasy» gazeti 17 mausym 2009 jyl