دۇنيەقورلىق پەن تويىمسىزدىققا بوي الدىرعان ادامزات بۇگىندە تەك قارجىلىق داعدارىسقا عانا ەمەس، رۋحاني داعدارىسقا دا ۇرىنىپ وتىر. باز بىرەۋلەر مۇنداي تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى الەم وركەنيەتتەرىنىڭ سۇحباتتاستىعى دەسەدى. الايدا باس-باسىنا بەلگىلى ءبىر ماقساتتاردى كوزدەگەن ءتۇرلى وركەنيەتتەردىڭ ءبىر-بىرىمەن تاتۋ سىڭاي تانىتىپ، ءوزارا جۇرگىزە باستاعان ديالوگتارىنىڭ ادامزاتقا تيگىزەر پايداسى قانشالىقتى؟..

دۇنيەقورلىق پەن تويىمسىزدىققا بوي الدىرعان ادامزات بۇگىندە تەك قارجىلىق داعدارىسقا عانا ەمەس، رۋحاني داعدارىسقا دا ۇرىنىپ وتىر. باز بىرەۋلەر مۇنداي تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى الەم وركەنيەتتەرىنىڭ سۇحباتتاستىعى دەسەدى. الايدا باس-باسىنا بەلگىلى ءبىر ماقساتتاردى كوزدەگەن ءتۇرلى وركەنيەتتەردىڭ ءبىر-بىرىمەن تاتۋ سىڭاي تانىتىپ، ءوزارا جۇرگىزە باستاعان ديالوگتارىنىڭ ادامزاتقا تيگىزەر پايداسى قانشالىقتى؟..

ءبىز قازىر الەمدە وركەنيەتتەر ديالوگى ءجۇرىپ جاتىر دەپ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز جۇباتقانداي بولامىز. اقيقاتىن ايتساق، بۇل ومىردە وركەنيەتتەر كۇرەسى تولاستايتىن ءتۇرى جوق. ويتكەنى «الەمدى مەن بيلەسەم، مەنىڭ ۇستەمدىگىم جۇرسە، تەك مەنىڭ وركەنيەتىم ورلەي بەرسە، الا بەرسەم، جاۋلاي بەرسەم، جايلاي بەرسەم» دەگەن الپاۋىت ەلدەر تەك ءوز مۇددەسىن العا قوياتىنى انىق. سونداي-اق ءار ەلدىڭ مادەنيەتى مەن وركەنيەتى تاريحي قۇبىلىس رەتىندە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن قاجەتتىلىكتەرىنە ساي قالىپتاساتىن بولعاندىقتان، الەمدە وركەنيەتتەردىڭ تايتالاسى جالعاسىپ كەلەدى. ال وركەنيەتتەر ديالوگى ادامزاتقا تەڭدىك پەن باۋىرمالدىق اكەلەدى دەگەن - تەك بىرجاقتى پىكىر. شىندىعىندا، مۇنداي ديالوگ كۇشى باسىمدار مەن ازۋلى مىقتىلارعا ءوز مۇددەلەرىن ىشتە ساقتاي وتىرىپ، دەگەندەرىنە جەتۋگە سەپتىگىن تيگىزبەك. ولار حالىقارالىق قاتىناستاردى بەيبىت تۇردە رەتتەگەنسىپ، تۇبىندە مارتەبەلەرىنىڭ ۇستەم بولۋىن كوزدەيتىنى حاق. شىعىستا اجداھا قىتاي ءوز كۇشىنە بەك سەنەدى، باتىسىڭ وزىق تەحنولوگياسىمەن الەمگە ۇستەمدىك ەتكىسى كەلسە، اقش پەن رەسەي ايلاعا باسادى دەگەندەي، باسقا دا الپاۋىتتاردىڭ ايتەۋىر سەنەتىن ءبىر تىرەكتەرى بار. ال ءبىز نەمىزگە سۇيەنەمىز؟.. ەرتەڭ-اق تاۋسىلاتىن مۇنايعا سەنەمىز بە، الدە بايلىعى يگەرىلمەي بوس جاتقان دالامىزعا سەنەمىز بە؟ ەكونوميكاسى، الەۋمەتتىك جاي-كۇيى ءالسىز، مادەنيەتى مەن وركەنيەتى دە ءماز ەمەس بىزبەن كىم ساناسادى؟ عاسىرلار بويى قازاق حالقى مەكەن ەتكەن كەڭىستىكتە دالا وركەنيەتى قالىپتاسقان. الايدا ءبىز زاماننىڭ اعىمىمەن، باتىستىڭ سىرقاتىن جۇقتىرىپ، سولاردىڭ جولىنا ءتۇسىپ ورلەيمىز دەگەندى وزىمىزگە جەلەۋ ەتىپ العاندايمىز. ءيا، ءبىز وركەنيەت كوشىنەن قالماۋ كەرەكپىز، باسقالاردىڭ تاجىريبەسىمەن ءبولىسىپ، وزىمىزگە كەرەگىن الۋعا دا ۇمتىلعانىمىز جاقسى. بىراق قازاق جەرىندە قازاق پەن قازاق ءوز تىلىندە تىلدەسە الماي، ەلىمىزدەگى قالا مەن اۋىلدىڭ بايلانىسىن رەتكە كەلتىرە الماي، تاريحىمىزدى زەرتتەۋدە ءبىرىمىز - ارى، ءبىرىمىز بەرى تارتىپ، اۋىزبىرلىگىمىز بولماي وتىرعاندا الەمدىك وركەنيەتكە قانداي ۇلەس قوسپاقپىز؟ سوندىقتان، ەڭ الدىمەن، «ءبىز كىمبىز» دەگەندى ايقىنداپ الماساق بولماس.

ءبىز كىمبىز؟ بۇگىندە وسى سۇراققا باسقا تۇرماق، ءوزىمىز باس قاتىراتىن بولدىق. نەگە؟ سەبەبى، ويلانباستان «قازاقپىز» دەپ جاۋاپ بەرەيىك دەسەك، سىرتقى تۇلعامىز دا، ىشكى دۇنيەمىز دە قازاقىلىقتان الشاقتاپ بارا جاتقانداي. كيىمىمىز - ەۋروپاشا، سانامىز - امەريكالانعان، ءتىلىمىز - الا-قۇلا، ءدىنىمىز - ءتۇرلى-ءتۇرلى، ءدىلىمىز - ءالسىز، مادەنيەتىمىز جانسىز بولىپ تۇر. وسىنداي كۇيدە تۇرعان حالقىمىزدى وزگە تۇرماق، ءوزىمىز قۇرمەتتەيمىز بە؟ سىرتىمىز جىلتىراپ، ءىشىمىز قالتىراپ، قالت-قۇلت ەتىپ تۇرعان ەلىمىز جاھاندانۋعا جۇتىلىپ كەتە بارادى.

ەرلان سايىروۆ، مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى:

- ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ەلدەر مادەني سان الۋاندىقتى ساقتاۋعا ۇمتىلۋلارى قاجەت، بiراق سونىمەن قاتار وزدiگiنەن وقشاۋلانۋ ارەكەتتەرiنiڭ ارقاشان مادەني توقىراۋمەن اياقتالعانىن ۇمىتپاعان ءجون. سونداي-اق ايماقتىق ىنتىماقتاستىق ارقىلى ەۋرازيالىق كەڭiستiك، بiر جاعىنان، جاھاندانۋ ۇدەرiستەرiنە بەلسەندi قاتىسۋعا جانە ەكiنشi جاعىنان، ونىڭ كەرەكسiز سالدارىن تۇزەتۋگە مۇمكiندiك الادى. دۇنيە تارىلىپ، ال بايلانىستار بارعان سايىن قارقىندانا تۇسكەن جاعدايلاردا، ەلدەر اراسىنداعى ءوزارا ىقپالداستىق قاجەتتiلiككە ءارi ونىڭ ۇستiنە جالپىالەمدiك دامۋدىڭ ءمانi مەن قيسىنىنا اينالادى. ايتسە دە مىنانى مويىنداۋ كەرەك، مەملەكەتارالىق مۇددەلەردi ۇيلەستiرۋدiڭ قۇقىقتىق تەتiكتەرi شالالىعىن ەسكەرگەندە، ىنتىماقتاستىقتىڭ پايداسى بۇدان دا كوپ بولار ەدi. سوندا دا بولسا ەۋرازيالىق ءوزارا ىقپالداستىقتىڭ تاجiريبەسi, وسى ايماققا كiرەتiن حالىقتار مەن ەلدەردiڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني مۇددەلەرi ۇندەستiگiنiڭ بiرەگەي مىسالىنا اينالۋى مۇمكiن. بۇل ورايدا، شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى ديالوگتى جانە ءوزارا تۇسiنiستiكتەگi جاھاندىق دەڭگەيدە نىعايتۋعا قازاقستاننىڭ ەۋروپاداعى قاۋiپسiزدiك جانە ىنتىماقتاستىق جونiندەگi ۇيىمعا 2010 جىلى توراعالىق ەتۋi دە بiرەگەي مۇمكiندiك بەرەدi.

وسىنىڭ بارلىعى جەكە ايماق جانە مەملەكەتتەردە مادەني جاھاندانۋدىڭ كەلەڭسiز جاقتارىنا جاۋاپ بەرۋ تەتiكتەرiن قالىپتاستىرىپ جاتىر.

قاپەرگە
وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ سوڭىندا «قىرعيقاباق سوعىس» اياقتالىپ، اقش پەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار رەتكە كەلە باستادى. بىراق فيلوسوفتار كوپ ۇزاماي شىعىس پەن باتىس وركەنيەتىنىڭ تەكەتىرەسكە تۇسەتىنىن، سوقتىعىساتىنىن بولجادى. 2000 جىلى يسلام الەمىنىڭ كورنەكتى كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى، يران پرەزيدەنتى حاتتامي بۇل تەكەتىرەستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قاراما-قايشىلىقتاردى ديالوگ ارقىلى شەشۋدى ۇسىندى. بۇل يدەيا يۋنەسكو-نىڭ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلىپ، ون جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى.

وي-ءتۇيىن
قالاي دەسەك تە، پيعىلى مەن نيەتى ءتۇزۋ ەمەس باتىسقا بارىمىزدى كورسەتىپ باعۋعا ۇمتىلا بەرمەي، الەمدەگى ءوزىمىزدىڭ مىزعىماس ورنىمىزدى بەلگىلەپ، الدىمەن ءوز وركەنيەتىمىز بەن رۋحانياتىمىزدى جولعا قويۋعا تىرىسقانىمىز ءجون. ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەن بۇرىن ورتاازيالىق كەڭىستىكتە قازاقستان ءوزىن مويىنداتا السا، ار جاعىندا الەمدىك وركەنيەتتىڭ دە اۋىلى الىس ەمەس. سوندىقتان كەز كەلگەننىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتە بەرمەي، حالىقتىڭ كوزىن اشىپ، ساناسىن وياتىپ، جەكە مۇددە ءۇشىن ەمەس، مەملەكەتتىڭ، حالىقتىڭ قامىن ويلاپ، ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر تۇركى جۇرتىنا ورتاق وركەنيەتكە ۇمتىلۋدى ماقسات ەتسەك، قۇلدىق سانادان قۇتىلار ەدىك.

اينۇر سەنباەۆا

«الاش ايناسى» گازەتى 17 ماۋسىم 2009 جىل