Elimizding mәdeniyet salasynda ruhany qúndylyqtarymyz ben tarihi-arheologiyalyq jәdigerlerimizdi týgendeude atqarylyp jatqan sharua shash-etekten. «Mәdeny múra» memlekettik baghdarlamasy arqyly san ghasyrdan beri qarausyz kelgen qúndy dýniyeler qalpyna keltirilip, el-júrttyng kózayymyna ainalyp ýlgerdi.

Elimizding mәdeniyet salasynda ruhany qúndylyqtarymyz ben tarihi-arheologiyalyq jәdigerlerimizdi týgendeude atqarylyp jatqan sharua shash-etekten. «Mәdeny múra» memlekettik baghdarlamasy arqyly san ghasyrdan beri qarausyz kelgen qúndy dýniyeler qalpyna keltirilip, el-júrttyng kózayymyna ainalyp ýlgerdi.

Mәdeniyet ministrligi ýshin byltyrghy jyl nәtiyjeli әri sәtti jyl bolghan. Tayauda Parlament mәjilisinde mәdeniyet salasynyng býgini men keleshegi jayynda keleli bayandama jasaghan ministr Múhtar Qúl-Múhammed myrza naqty jetistikterge toqtalyp ótti. «Jeti jyl ayasynda tabyspen iske asyrylghan «Mәdeny múra» biregey strategiyalyq jobasy ayasynda 40 arheologiyalyq jәne 26 ghylymiy-qoldanbaly zertteuler jýrgizildi. Qytay, Týrkiya, Mongholiya, Resey, Japoniya, AQSh jәne Europa elderine jasalghan ghylymiy-izdestiru ekspedisiyalarynyng nәtiyjesinde elimizge 5 mynnan astam tariyh, etnografiya, ónerge qatysty asa qúndy múraghattyq qújattardyng qaytaryluy últ tarihyndaghy «aqtandaqtardyn» ornyn toltyru isine zor serpin beredi», - dedi ministr. Sonday-aq, ol tarih pen mәdeniyetimiz ýshin manyzdy bolyp sanalatyn 73 eskertkishting qayta qalpyna keltirilgenin quana jetkizdi. Atap aitqanda, sheteldegi 2 nysan, elimizding 12 oblysyndaghy 19 eskertkish, Damaskidegi Áz-Zahir Beybarys súltan kesenesi kózding jauyn alarlyqtay týrlendi. Kairdegi Beybarys súltan meshitin qalpyna keltiru júmystaryn qarjylandyrugha qatysty mәsele Qazaqstan tarapynan týpkilikti sheshimin tapqan. Búdan ózge biyl kóktemde Tashkent qalasyndaghy Abay eskertkishi qúrylysynyng júmystary sәtti ayaqtalyp, 2011-2013 jyldary jana 30 eskertkishti qalpyna keltiru júmystary josparlanyp otyr. Demek Tәuelsizdikting 20 jyldyghynda elimizdegi jәne jyraqtaghy eskertkishterdi tolyqqandy týgendeu sharasynyng nәtiyjesi kóz aldymyzda túrghan joq pa?! Qazirgi kezde tarih jәne mәdeniyet eskertkishterining memlekettik tizimi bekitilip, oghan 218 respublikalyq, 11 myng 277 jergilikti manyzdaghy eskertkishter enip otyr.

«Mәdeny múra» baghdarlamasyn jýzege asyruda «Qazaqfilimnin» ýlesi erekshe. Býginde tarih jәne mәdeniyet eskertkishteri turaly 10 filimning týsirilimi ayaqtalsa, «Últtyq múra» derekti filimder sikly boyynsha 20 filim dýniyege keldi. Kinostudiya tarihynda alghash ret jýrgizilgen janghyrtudyng nәtiyjesinde postóndiristing barlyq tehnologiyalyq toptamasy qalyptastyrylyp, postprodakshn boyynsha qyzmetting barlyq týri tikeley «Qazaqfilimnin» ózinde kórsetilmekshi. Ministr Múhtar Qúl-Múhammed myrzanyng aituynsha, býginde «Qazaqfilimde» óndirilgen filimderding sandyq kitaphanasy jasalyp, kinoqordaghy «Qyz Jibek» filimi sandyq negizge kóshirilgen. Endi kezekte «Nash milyy doktor» jәne «Mening atym - Qoja» filimderi túrghan kórinedi.
Sonday-aq, Mәdeniyet ministri «Qazaqfilimnin» otandyq filimdermen qosa, halyqaralyq jobalardy da jýzege asyryp otyrghandyghyn jetkizdi. «Songhy eki jyl ishinde 70-ten asa filimning týsirilim júmysy ayaqtaldy. Biz synnan tiyisinshe qorytyndy shygharyp qana qoymay, últtyq kino jasauda sapaly dengeyge kóterildik. Al ýsh jyl ishinde 20-dan astam filim prokatqa shyqty. Ayta ketu kerek, songhy eki jylda otandyq 40 filim әlemning 22 elindegi 27 kinobayqaugha qatysyp, sheteldik mamandardyng erekshe iltipatyna bólendi», - degen jýrekjardy quanyshymen bólisti.

Memlekettik tilding ahualy әli kónil kónshiterliktey emes. Búghan deyin el Ýkimeti «Tilderdi damytu men qoldanudyng 2005-2010 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasyn» qabyldap, óz mәresine jetkizgen bolatyn. Alayda búl baghdarlama qazaq tilining kósegesin kógerte aldy ma? Nәtiyjesi qanday? Búl saualdargha naqty әri tolyqqandy jauap tappay jatyp, jana onjyldyq baghdarlama jasaqtaugha kirisip te kettik. Búl baghdarlamany әzirleudi Mәdeniyet ministrligi óz qolyna alghan.
Múhtar Qúl-Múhammed myrza: «Alghashqy úzaq merzimdi tildik baghdarlamanyng tiyimdiligi jóninde әrtýrli pikir, dau-damaylar bar. Alayda sonyng ózinde baghdarlama nәtiyjesi memlekettik tildi oqytu infraqúrylymyn aitarlyqtay arttyrdy. Mәselen osydan bes jyl búryn oqytu ortalyqtarynyng sany 8 bolsa, qazir jýzden astam ortalyqtar júmys isteydi. Olardyng jartysynan astamy memlekettik», - dedi. Ministrding aituynsha, baghdarlama jýzege asqaly beri qazaq tilindegi balabaqshalar sany aitarlyqtay ósken. Atap aitqanda, on jyl ishinde olardyng sany 68 payyzgha, al qazaq mektepterining sany 173-ke ósken. «Býginde elimizdegi 7,5 myng mektepting 3 myng 821-nde taza qazaq tilinde bilim beriledi. Al elimiz tәuelsizdik alghan kezde qazaq mektepterinde oqityn balalar sany 32 payyzdy qúrasa, qazir ol kórsetkish eki esege artyp, 1,5 mln.-nan astam bala qazaq mektepterinde bilim alady», - dep tolyqtyrdy. Osy jyldar ishinde memlekettik organdarda is-qaghazdaryn memlekettik tilde kezen-kezenmen kóshiru kózdelgeni esimizde. Ministrding sózine sensek, 2007 jyly atqarushy organdardyng 40 payyzy ghana memlekettik tilde is jýrgizse, byltyr 70 payyz, al qazir búl 80 payyzgha jetipti. Áriyne, naqty kórsetkish osylay bolsa, qanekey!
Bir qyzyghy, ministrding bayandamasyndaghy til sayasatyna qatysty negizgi jýktelgen mindetter búghan deyingi talqygha týsken «Tilderdi damytu men qoldanudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasy» jobasynda keninen kórinis tapqan bolatyn. Mәselen ministr Múhtar Qúl-Múhammed búl jolghy esebinde de: «2017 jylgha qaray memlekettik tildi erkin mengergen qazaqstandyqtar sany 80 payyz, al 2020 jyly olar 95 payyzdan kem bolmauy tiyis», - degendi taghy da ekshep aitty. Sonday-aq, ol orys tili men Qazaqstanda túratyn basqa da etnostar tili mindetti týrde әri qaray damuy kerektigin de úmytqan joq. Ministrding búl pikirimen kelispeytin deputat Rozaqúl Halmúradov: «Tilderdi damytu men qoldanudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan jana memlekettik baghdarlamasynyng basty maqsaty - Qazaqstanda túratyn barlyq etnostardyng tilderin saqtay otyryp» dep bastalady! Etnostardyng tilderin saqtau - ol memleketting mindeti emes! Ol - әrbir etnostyng óz mindeti. Memleket tek qana oghan jaghday jasap beredi» dey kele, tek qazaq tilining memlekettik mәrtebesine tolyq ie boluy men memlekettik tilding Qazaqstandaghy etnosaralyq til boluy dәrejesine qol jetkizu kerektigin qadap aitty.
Qazaqstan ýshin latyn әlipbiyine kóshuding tiyimdiligin ministr taghy nazargha saldy. «Elbasy Qazaqstan halqynyng Assambleyasynda sóilep, eki ret latynshagha ótu mәselesin múqiyat qarau kerektigin eskertti. Latynshagha ótu - ol uaqyt talaby. Eger ghylymiy-pedagogikalyq qauymdastyq búl iydeyany qoldasa jәne ol bizding qogham ýshin óte tiyimdi bolsa, onda mindetti týrde latynshagha ótuimiz kerek. Ózim latynshagha ótudi qanday da bir sayasy túrghydan emes, tek aqparattyq tehnologiyalar ghasyrynda kóshten kesh qalmau ýshin qoldaghanmyn», - dedi. Onyng aituynsha, qazirgi kirillisagha qúrylghan qazaq әlipbiyinde - 41, orysshada - 33, arabshada - 28, al, latyn alfaviytinde bar-joghy 25-26 әrip qana bar. Yaghny latynshada tez jazu mýmkindigi mol.
Qazaq elining latyn әlipbiyine kóshuin Preziydentting sayasy mәseleler jónindegi kenesshisi Ermúhamet Ertisbaev ta qoldaydy eken. Ol: «Latyn әlipbiyine kóshu - qazaq tilin kýsheyte týsedi. Eger latyngha kóshsek, qazaq tili týrkitildes әlemde basqasha, jana sapaly dengeyge shyghady» degendi aitady. Ol: «Key jaghdayda qazaq tili halyqaralyq til bolyp sanalady. Biz memlekettik tilde qyrghyzdarmen, ózbektermen, týrkimendermen, әzirbayjandarmen, tatarlarmen, bashqúrttarmen, týriktermen sóilese alamyz. Sondyqtan da Qazaqstannyng halyqaralyq baylanystary men jahandanu ýderisindegi jaghdayynda latyn әlipbiyine kóshudi tezirek qolgha alu kerek siyaqty. Alayda búl uaqyttyng mәselesi. Búl prosess keminde 5-10 jyl uaqytty alady», - deydi Preziydentting sayasy mәseleler jónindegi kenesshisi.

Biyl el Tәuelsizdigine - 20 jyl. Búl aituly merekeni halyq bolyp, el bolyp joghary deygeyde toylamasaq, eldigimizge syn. Tәuelsizdik toyynyng mәndi de sәndi ótui boyynsha mәselemen arnayy memlekettik komissiyanyng júmys toby ainalysyp keledi. Al mәdeny is-sharalar jónindegi qyruar júmys Mәdeniyet ministrligining qúzyretinde.
Býginde Tәuelsizdikting 20 jyldyq mereytoyyna degen dayyndyqty reseylik rejisserler bastap ketkenge úqsaydy. Onyng kóshbasynda reseylik tanymal kompozitor Igori Krutoy bar. Alayda «Elimizde ótetin memlekettik manyzdy sharalargha әnshiler men qonshy rejisserlerdi syrttan shaqyrudan ne útamyz? Ózgening qansyghyn tansyq kórgendi dogharu kerek» degen Mәjilis deputaty Núrlan Ónerbaev óz mamandarymyzdy dayarlau mәselesin kóterdi. «Songhy jyldary bizding qúlaghymyz bir ghana familiyany estiydi. Ol - Krutoy. Osy Krutoysyz bizde konsert óte me, ótpey me? Krutoy toby býkil Aziadany qoyyp shyqty. Qazaqstannyng Tәuelsizdigining 20 jyldyq merekesine taghy da Krutoy toby júmys istep jatyr. Sonda Krutoysyz kýn kóre almaymyz ba?», - degen ókpe-nazyn jetkizdi. Deputattyng renishin qabylday almaghan ministr Múhtar Qúl-Múhammed myrza: «Jalpy mәdeniyette esikti tars jauyp otyrugha bolmaydy. Mәdeniyet bir-birimen yqpaldasqan kezde, bir-birimen aralasqan kezde damityn bolady. Mәdeniyetting ýlken qayratkerlerin biz shaqyruymyz kerek. Mysaly Italiyadan Barbara Frittoliydi shaqyrdyq», - dep jauap berdi.

Álbette, Tәuelsizdikting 20 jyldyghyn qazaqy boyaumen, últtyq renkpen atap ótu - kez kelgen qazaqtyng jýregine patriottyq sezim úyalatatyny sózsiz. Halyq qalaulylarynyng osynday manyzdy sharanyng basy-qasynda reseylikterding jýruine alandaushylyghyn bildirui de zandy. Tipti keybireuler «Nesi bar, Igori Krutoy bastaghan top Aziadanyng ashylu saltanatyn últtyq naqyshta shynayy kórsete bildi...» dep te aityp jýr. Jasyryp qaytemiz, qazaqtyng qazaq ekendigin pash etetin dýnie jasaugha kelgende otandyq mamandardyng qarym-qabiletining kónil kónshitpeytindigi qynjyltady.

Dinara MYNJASARQYZY

turkystan.kz