Juyrda Astanadaghy «Riksos» qonaqýiinde «Islam dini jәne últtyq iydentifikasiya» degen taqyrypta «Amanat» intellektualdy pikirsayys klubynyng kezekti jiyny ótti. Sol jiyndaghy ornyqty oilar men túshymdy tújyrymdardy «Jas qazaqtyn» oily oqyrmandarynyng nazaryna úsynudy jón kórdik.

Berik UÁLI, «Amanat» klubynyng jetekshisi:

«Amanat» intellektualdy klubynyng býgingi otyrysynyng taqyryby - «Islam dini jәne últtyq iydentifikasiya». Óitkeni, din taqyryby - qazaq qoghamyndaghy óte ózekti taqyryptardyng biri. Búghan biylikting ózi asa saqtyqpen qaraydy. Sondyqtan, biz búl mәsele boyynsha óz oilarymyzdy ortagha salyp, ýn qosugha úmtylyp otyrmyz. Bas bayandamashy - belgili filosof Omar Jәlelúly.

Omar JÁLELÚLY, filosof-ghalym:

Juyrda Astanadaghy «Riksos» qonaqýiinde «Islam dini jәne últtyq iydentifikasiya» degen taqyrypta «Amanat» intellektualdy pikirsayys klubynyng kezekti jiyny ótti. Sol jiyndaghy ornyqty oilar men túshymdy tújyrymdardy «Jas qazaqtyn» oily oqyrmandarynyng nazaryna úsynudy jón kórdik.

Berik UÁLI, «Amanat» klubynyng jetekshisi:

«Amanat» intellektualdy klubynyng býgingi otyrysynyng taqyryby - «Islam dini jәne últtyq iydentifikasiya». Óitkeni, din taqyryby - qazaq qoghamyndaghy óte ózekti taqyryptardyng biri. Búghan biylikting ózi asa saqtyqpen qaraydy. Sondyqtan, biz búl mәsele boyynsha óz oilarymyzdy ortagha salyp, ýn qosugha úmtylyp otyrmyz. Bas bayandamashy - belgili filosof Omar Jәlelúly.

Omar JÁLELÚLY, filosof-ghalym:

«Alla - bir, payghambar - haq», «Dinim - Islam, kitabym - Qúran» dep maqaldaytyn qazaq, Islam dinining negizgi qaghidalaryn ólenge bergisiz audarmagha ainaldyrghan qazaq - býgin ózining músylman ekendigin júrtqa  dәleldeuge mәjbýr bolyp, tragikomediyalyq kýy keship jatqan týri bar. Búl - ashy bolsa da aqiqat, býgingi kýnning shyndyghy. Osy situasiyagha, osynday púshaymandyq halge qazaq sosiuymy qalay úryndy, qalay tap boldy degen ash býiirden qadalatyn sýikimsiz súraqtyng tuyndauy da zandy. Endi osy jayttardy suyq aqyldyng sarabyna salyp, oy eleginen bir sәt ótkizip kórelik. Bәri de júmyr basty pendeni qúdaylyq dengeyge kóterip pútqa tabynghan kommunistik Sovet odaghynyng ydyrauynan bastalghan. Elimiz egemendik alyp, ruhany aspanymyzdy torlaghan qúdaysyzdyq iydeyalary joqqa sayghanda, qazaqy jamighattyng ruhany kenistigi bir sәtke bosap qalghanday edi. Ejelden «Imandynyng isine qarap bet bergen, //Bir qúdaydyng didaryn» ansaghan (Búqar jyrau)  myng ólip, myng tirilgen qazaq júrty ateistik auyr soqqydan, dinsizdikting doyyr qamshysynan esin jiya almay jatqanda elimizge syrttan «shataq dinderdin» (Shәkәrim) lap qoyghany aidan anyq, kýnnen jaryq aqiqat edi. Shataq dinder jeri qýiqaly, halqy momyn әri diny sauatsyz,  asty-ýsti qazyna baylyqqa mol qazaq jerine batystan da, shyghystan  da andyzdap at qoydy. Batysty qoyshy, olardyng jarasy jenil, qazaq qauymynyng biraz bóligi qyzdy-qyzdymen Isa mәsihti keudesine taghyp, dombyragha qosyp әn ghyp aityp shoqynyp ketkenimen, «Ózi sary, kózi kók, Bastyghynyng aty bop, Kýnshyghysqa qaraydy, Shashyn almay, taraydy, Qúdaydy bilmes, dini joq, Jamandyqta mini joq, Zatsyz, teksiz jón kәpir, auzy-basy jýn kәpir» (Búqar jyrau) júrtty aiyryp ýirenip te qaldy... Qiyny «ózinmin» dep kelip, ónmendep tórge úmtylghan, Islam atyn jamylyp, dinge ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn әreketterge bara alatyn, shekten shyghyp ata-baba molasyn qirata bastaghan  qauymda bolyp túr. Basynda shyn din osy eken ghoy dep japa-tarmaghay úmtylghan anghal júrt olardyng osy әreketterin kórip, shoshynyp, dinnen ayaghyn tarta bastady. Qazaq jerine kelip qazaqqa din ýiretudi bastap ketken, ózderin uahhabi, tabligh jamaghat, hizbut tahriyr, qúranitter  jәne biz bilmeytin taghy da basqa sandaghan «shataq dinder» qazaqtyng bos qalghan ruhany kenistigin jaulaugha kiristi. Shyny kerek, búl ruhany ekspansiyagha qazaq ruhaniyaty, qazaq memleketi basynda dayyn bolmay qaldy. Olar Ata zanymyzda jazylghan diny senim bostandyghy men din turaly zannamadaghy әlsiz tústardy sheber paydalanyp býginde Qazaqstanda ornyghyp ta ýlgerdi. Ornyqqany bylay túrsyn, tamyryn terenge jiberip, kýnnen-kýnge kýsheyip yqpaldy topqa ainalu ýstinde. Osynyng nәtiyjesinde osyghan deyin birtútas bolyp kelgen qazaq qoghamy diny negizde bólshektenip, jiktele bastady. Búl - óte qauipti qúbylys, eger tap osylay kete beretin bolsa, Ata zanymyzda jazylghan memleketimizding unitarlyghyna, birtútastyghyna núqsan keleri sózsiz. Osy qauipti sezingen memleket, QMDB dabyl qaghyp búl qúbylysqa qarsy túra bastady. Ne nәrsening de bolsa eki jaghy bar: qazaq búl ómir zandydyghyn «jaman aitpay jaqsy» joq dep tújyrady. Bir jaghynan qazaq jerine «shataq dinderdin» kelui kesirin tiygizip jatsa, ekinshi jaghynan ruhany jaghynan әlsirep, ózining bary men joghyn baghamday almay jatqan, medisinalyq terminmen aitqanda - tereng prostrasiyada jatqan qauymnyng tez esin jiyp aluyna septigin tiygizude.

Kez kelgen din, iydeologiya belgili bir qoghamgha kirigiui ýshin ózine ruhany plasdarm dayyndap aluy shart. Ol ýshin mindetti týrde osy qoghamnyng búrynnan ústanyp kele jatqan qúndylyqtary joqqa shygharylyp, jaramsyz etilui qajet. «Shataq dinder» de amerikany oilap tauyp bastaryn qatyrmay, osy dayyn ejelgi ssenariyge kiristi: qazaq qoghamyn jaulap alu ýshin olar eng aldymen dәstýrli qoghamnyng dәstýrli týsinikteri men iydeyalaryn qirata bastady. Eng aldymen: «qazaqta ózi dúrys din joq», «qazaq degen Alla taghalaghy serik qosady, yaghny mýshrikter», sondyqtan da «ata-babalaryng adasqan» degen qazaq qoghamynyng irgetasyn shayqaltyp, tamyryn qiyatyn, bastau búlaghynyng kózin biteytin iydeyalardy jastardyng sanasyna qúya bastady. Tabandy da dәiekti jýrgizilgen búl ruhany ekspansiyanyng nәtiyjesinde «shynynda da ata-babalarymyz adasqan eken» deytin jastar payda boldy. Jastar ghana emes, qoghamnyng konservativti dep esepteletin orta jastaghy kontingentterining ózderi búl «tartymdy әri janashyl» iydeyagha bas shúlghydy. Situasiyaynyng eng soraqylyghy sonda, óz qaghynan ózi jerigen, ata-babasyn mansúqtap, qazaq memlekettigining negizgi irgetasy - qazaq bolmysyna múrnyn shýiirip, jiyirkenishpen qaraytyn qauymnyng payda boluy. Búl basqynshylyqty diny negizde jasalan neootarshyldyq, neokolonializm demeske esh lajymyz joq. Ejelden músylman sanalatyn qazaq jerine dendep enu ýshin de últtyng qorghanys qabiletin aighaqtaytyn ýlttyq bolmys pen últshyldyqty teriske shygharu auaday qajet edi. Sondyqtan syrttan kelgen teris aghym ókilderi «últ bolu mindetti emes, músylman bolsang boldy» degen synaydaghy dinikosmopolittik iydeyalardy taratugha kiristi. «Ózi shyghayyn dep túrghan kóz edi, týrtip qalghan song ne sorym» demekshi, orys otarshyldyghynan esengirep, ana tilining asyl qaynarlaryna orala almay, oryssha shýldirep jýrgenderge búl iydeya mayday jaqty. Osylaysha búl qauymnyng negizgi bóligi orys tildi qazaqtardan qúralyp, bir-birin «brat, sestra» deytin jamaghat dýniyege keldi. Qalay bolghanda da búl basqynshylyq - qazaq qoghamyna ýlken syn bolyp túr: aghylshyn hanzadasy Gamletting «ne bolamyz, ne borday tozamyz» degen atushuly súraghy aldymyzdan shyqty.

«Jylandy ýsh kesse de kesirtkelik qauqary» bar dep maqaldaytyn dana qazaq, basynan talay qúqay men basqynshylyqty ótkergen qazaq, búl basqynshylyqqa da tótep beruge tyrysyp-aq jatyr. Qazaq qoghamy yshqynyp, bar ruhany potensialyn jinap, әlsirep ketken dinin qalpyna keltirude. Búl tarapta QMDB -nyng da atqaryp jatqan iygi isteri barshylyq. Basynda ózderi de osy basqynshylyqqa boy aldyryp, ruhany ahualdy anyq baghamday almaghan olar býginde esin jiyp, jelding qay jaqtan soghyp túrghanyn anyq saralay bastady. Búl isterding bir parasy - shet elderge shәkirt jiberudi qadaghalau, din mamandaryn óz elimizde dayyndau mәseleleri. Óitkeni, jasyratyny joq, shataq dinder men teris aghymdardyng keninen taraluyna osy shet elde oqyp kelgen qazaq jastarynyng da ýlesi az bolmaghanyn da aituymyz kerek. Biraq, shet elden oqyp kelgen qazaq jastarynyng bәrine birdey kýie jaghudan aulaqpyz, olardyng ishinde adal sýt emgen naghyz dintanushy mamandar da barshylyq. Olar býginde ózderining alghan bilimderin tiyimdi paydalanyp, qalyng júrtshylyqtyng diny sauatyn ashyp, jamaghattyng yqylasyna bólenude. Olardyng qataryna dintanushy bauyrlarymyz Qayrat Joldybayúlyn, Qúdaybergen Baghashardy jәne t.b. jatqyzugha bolady. Shataq dinder men teris aghymdargha qarsy túrudaghy eleuli kómekti búl iste azuy shyqqan, mol tәjiriybeli týrik bauyrlarymyz kórsetip jatyr. Olar shataq dinderding shyghu tegi men maqsatyn týsinuge kómektesetin «Aghylshyn tynshysynyng moyyndaulary» syndy kitaptardy audaryp basyp, qazaq ruhaniyatyna kóp septigin tiygizude. Áriyne, jalghyz QMDB, nemese bizge tilektes din qaryndastarymyz kóp bolyp júmyludy talap etetin búl iste jalghyz-jarym jýrip nәtiyjege jetpek emes. Keyingi kezde osyghan deyin belgili bir dengeyde beytaraptylyq saqtap kelgen Qazaqstannyng BAQ ókilderi de  dabyl qaghyp, búl iske kәdimgidey atsalysa bastady. Óitkeni qoghamdaghy bolyp jatqan óreskel jaghdaylar kimdi de bolsa beyjay qaldyrmasy anyq edi. Qazaqstandaghy diniy-ruhany ahualdy osylaysha bir baghamdap alyp, endi negigi mәselege kósheyik. Osy mәselede kýshimiz ben shamamyz jetkenshe pikir qalyptastyryp kórelik. Aldymen: «Qazaq ózi shynymen músylman ba?», «Qazaq» úghymy men «músylman» úghymy bir-birine teng be? Álde alshaq pa? Álde «keshe kelgen toqaldar, shómish alyp qoqandar» demekshi, basymyzgha әngir tayaq oinatyp jýrgenderding sózderining jany bar ma? Búl súraqqa biz jauap beruimiz kerek, jauap bermesek bolmaydy...Áytpese, bizdiki kóp kópirme qyzyl sózding biri bolyp qalmaq qaupi bar. Osy súraqqa jauap beru ýshin múghalimdik tәjiriybemnen bayqaghan myna bir jaytpen Sizdermen bóliskim kelip otyr: әdette men birinshi kursqa kelgen studentterden: - Sender músylmansyzdar ma? - dep súraymyn. - Olar birauyzdan: - «músylmanbyz» - dep jauap beredi. Súrastyra kels olar Islamnyng birde-bir paryzyn oryndamaytyn boylyp shyghady. Tipti ol jayly olardyng týsinikteri de bolmaydy. Mәselening qyzyghy da osynda -  olardan: endi qalay músylmansyndar? - deymin ghoy bayaghy. - Olar esh irkilmesten: - Oi, aghay, siz qyzyq ekensiz ghoy, óitkeni qazaqpyz ghoy! - dep nyq senimmen jauap beredi. Osy mysaldan bayqaghanymyzday, qazaq halqynyng sanasynda «músylman» ýghymy men «qazaq» ýghymy әldeqashan birigip ketkenin kóremiz. Olardy bóle-jara qarastyru tipti de mýmkin emes. Sondyqtan qazirgi keybireuler aityp jýrgen din tandau bostandyghy da bos, kýmәndi, negizsiz nәrse dep oilaymyn. Óitkeni dinin satqan adam, avtomatty týrde qazaq boludan da qala bastaydy. Búl - absolutti aqiqat. Jәne de taghy bir aitarym, býgingi kýni keyde qylang berip qalatyn Qazaq pen Islamdy bir-birine qarsy qoIdy toqtatu kerek. Bizding músylman bolghanymyz keshe emes, býgin emes, attay on ýsh ghasyr boldy.  Sondyqtan da «Tughanda dýnie esigin ashady ólen, Ólenmen jer qoynyna kirer denen» degendey (Abay), Islam qaghidalary men zandary  bizding salt-dәstýrimizge kirigip ketken. Kirigip ketkeni sonshalyq, olardy aiyru - sýtting qúramyndaghy su men sýtti aiyrugha úmtylghan anghyrttyq pen aqymaqtyqqa teng bolady. Sol sebepten de býgingi kýni «qazaqtyng dәstýrinde bylay, Islamda bylay» dep, qazaq dәstýri men dindi qarsy qoy de negizsiz dep oilaymyn.

Qazaq dәstýrinde Islamgha qayshy birde-bir element joq, olay bolatyn bolsa Islam dini qazaq qoghamyna ene de almaushy edi. Álbette, qazaqy islamnyng ózindik erekshelikteri de joq emes: ol sol halyqtyng ómir sýru ereksheligi men mentaliytetinen tuyndaghan erekshelikter; tabighy jaghdayy men sharuashylyq týrleri, ekojýie ózgesheligine  baylanysty qalyptasqan erekshelikter. Al osynyng bәrin eskermey ózge orta men jaghdayda qalyptasqan  shataq dindi qazaqqa tyqpalau qanshalyqty oryndy? Qanshalyqty aqylgha, әdilettilikke syiymdy?! Ashyghyn aitu kerek, kez kelgen últtyng qalyptasuynda belgili bir din úiystyrushylyq qyzmet atqarady. Tipti qazirgi shataq dinder tarapynan sógilip jýrgen últ úghymy, olardyng jolyna kese-kóldeneng túryp alyp, óz maqsattarynyng kedergisiz iske asuyna tosqauyl bolyp otyrghan  últtyq sana - barlyghy qúdireti kýshti Alla taghalanyng isi. Ózgeshe oilap, әrtýrli ómir saltyn ústanatyn últtar men úlystardyng boluy - Alla taghalanyng tendesiz sheberligining kórinisi. Qasiyetti Qúranda búl turaly: «Áy adam balasy! Shýbasyz senderdi bir er, bir әielden (Adam, Haudan) jarattyq. Sonday-aq bir-birindi tanularyng ýshin senderdi últtar, rular qyldyq» delinedi («Hújrat» sýresi 49/13). Eger biz baz bireuler armandap jýrgendey, «músylman bolamyz» degen jeleumen últtyq erekshelikterimizden bas tartyp, últtyghymyzdy joghaltar bolsaq, onda Allanyng әmirine qarsy shyqqan bolar edik. Qazaqtyng iygi jaqsylary arttarynda «músylman bolayyn desen, eng әueli qazaq bolyp al!» degen ghibratty asyl sóz qaldyrghan. Islam dinining qazaq últynyng úiysuynda, el bolyp etek jabuyndaghy qyzmetining ólsheusizdigi sonday, ol onyng bolmysyna, tiline, diline , әdet-ghúrpyna sinip ketkenin angharamyz. Sondyqtan qazir bizding aldymyzda qazaqtyqtyqty mengeru, qazaqtyqty mengeru arqyly ghana shyn músylman bolu perspektivasy túr. Sonda ghana biz jan-jaqtan antalap,  últtyq nәrimiz ben barymyzdy shayyp ketuge dayyn túrghan  әlemdik jahandanu ýrdisterine qarsy túra alamyz.

Bizding qazirgi últtyq tragediyamyz - qazaqtyqqa qayta almay jatyrmyz. Bizdi qazir ne qadirsiz - qazaqtyq qadirsiz. Biz kóp jylgha sozylghan otarshyldyqtyng kesirinen qazaqtyqtyn tym alshaqtap kettik, qazaqtyqty qadirlep dәmin sezinuden qaldyq; qazaqtyqqa túshynbaghaly qashan! Bizding bar is-әreketimizding berekesizdigi de osydan dep bilu kerek. Búl problemany alghash sezgen Alash arystary últtyq negizdi tu etip kóterdi, ony bir joghaltyp alghannan keyin oghan oraludyng qiyngha soghatynyn anyq anghardy. Qazaq janynyng bilgiri, jazushy Jýsipbek Aymauytov ózining «Últty sýng» atty maqalasynda búl jayynda bylay deydi: «Esterinizde bolsyn: qara halyqtyng mәdeniyetti boluynan, mәdeniyetti kisining qazaq boluy qiyn, balasyna osy bastan últ ruhyn sinirip, qazaq ómirine jaqyndatyp tәrbiyeleu kerek» (Qazaq alimanaghy, №2, 2009 j.). Shynynda da qazaq bolu qiyn, qazaq bolu - óner: qazaqqa qatysty qanday tirlik bolmasyn, tek qana qazaqtyqtyng ayasynda ghana ashylyp, bayan tappaq. Osy qaghidanyng ishine din de kiredi. Áytpese qúr Qúran jattaghannan, qúr hadis jattaghannan qazaqqa esh payda joq, Qúran, hadisting ózi qazaqtanu ghylymy ghana óz órisin tauyp, jýieli týrde ashylmaq. Búl mening aityp otyrghanym әsire últshyldyq nemese әsire astamshylyq emes, sózding shyny, aqiqat isting mәnisi. Sózimizge dәlel retinde qazaq ghúlamasy Mәshhýr Jýsipti tyndayyq, ol kisi ne deydi eken: «Alla taghala ghalam jaratty. Onyng ishinde adam jaratty. Adamnan asyl jaratqan esh maqúlyq joq, ghylym men aqyl adamnyng ozyghasy (ozghany - O.J) boldy. Onyng shyndyghyna «Aghuz bilamin al rajiym» - úghly adam «Lasma kaha» ayatpen berikteldi. Jetpis eki til bar. Sol jetpis eki tilding ishinde gharab tilinen asyl til joq. Onyng asyldyghy: «Aghuzu bilamin al shaytan al rajim ana nizalynan Qúran gharabina lyghylkim toqylyn» - ayat birin dәlel keldi. Onan songhy tilde qazaq tilinen asyl, qazaq tilinen bay til joq. Sol ata-babasynyng tili bolghan qazaq tilin osy kýngi jýrgen qazaqtyng jalghyzy bilmeydi. Eger qazaq tilin bilse edi: din de osynda, ghylym, bilim de osynda, әuliyelshilik te osynda. Solay bolghany ýshin búrynghy ótken ata-babalarymyz bәri jaqsy bolyp, әulie bolyp ótti. Ne ýshin -  aqjýrek, aqkónil bolghanlyqtan. Búghan dәlel  bolugha Myghnoy Myshnoydyng (Maghnauy Mәsnәuiydin, Jalaladdin Rumiyding shygharmasy - O.J.) bir sózin tәbәrigine sóileyik. «Jahyl Rabby ghylty ghalym kind ghylym raghylt zydlyha birkiz»: Oqymaghan «Álifti» - tayaq dep bilmeytin nadandy jýregining ghallatsyzlyghy ghalym qylady. Qansha ghylym iyesi bolsa da, jýrekte ghallat bolsa, ol ghyllat ghylymdy joq qylyp jiberedi» - degen. «Jýrekte bolatúghyn ghyllat ne?» - desen: dýnie mahabbaty. Kimde kimning kónilinde dýnie mahabbaty bolsa, onda ghylym-bilim bar dep oilama. «Kimde kimning kónilinde dýnie mahabbaty bolmasa, ghylym-bilim sol kónilde», - dep oila. Jarqyrap túrghan kýnning kózi mendey búlt shyqsa, joq esebinde bolmaqshy emes pe?! Ghylym kýnning kózi bolsa, dýnie mahabbaty búlt esepti. Onyng betin alghan son, enesining ...ketti de qoy. Búrynghylar kónilnde dýnie mahabbaty joqtyghy aidan anyq, kýnnen raushan» (Mәshhýr Jýsip, 11 t., 73-74 b.). Mine, babalar ghibraty osynday. Mәshhýrding búl aityp otyrghan sózining mәnisin -  nadan bolu kerek dep teris úghyp qalmau kerek, mәsele  - jýrekti kirletpey taza ústauda. Jalpy qazaqtyng dini - osy Jýrek ilimi. Qazaq osy Jýrek ilimin jetik mengergendikten de dinning asylyna, tazasyna jete bilgen. Jýrek ilimin mengermegen jan oqydy ne, oqymady ne -esh payda bolmaydy; qayta bilimin dýnie tabudyng jolyna júmsap, shaytan laghynnyng temirdey qaqpanyna týsedi.

Sózimiz týsinikti hәm dәiekti bolu ýshin de endi dinning negizderi turaly biraz sóileyik. Din ilimi jalpy ýsh ýlken nәrseden túrady. Birinshisi - iman ilimi - iman iyghdiqat, nemese Aqida dep atalady. Ekinshisi - amal ilimi - fiyqh dep atalady. Ýshinshisi - kónil ilimi nemese jýrek ilimi - Ahlaq dep atalady. Bayaghyda payghambarymyz sahabalarymen otyrghanda bir kisi kelip súrady deydi: Iman degen ne, Islam degen ne, Ihsan degen ne? Dep. Sonda payghambarymyz: iman ol Alla taghalagha senu, perishtelerge senu, kitaptargha senu, payghambarlargha senu, taghdyrgha, jaqsylyq pen jamandyq Alla taghladan dep senu, aqiretke senu; islam - ol iman keltiru, namaz, oraza, zeket, qajylyq; ihsan - ol әrbir isindi Alla taghala kórip túrghanday qyl, nemese Alla taghala seni kórip túrghanday qyl degen eken. Sahabalar: búl kisi kim degende? Búl - Jebireyil gh.s. dep jauap beripti. Islam әlemine mәshhýr búl hadis osylay, Jebireyil hadis dep atalyp, Dinning ýsh asyl negizinen bizge habar beredi. Jogharyda sóz bolghan dinning negizderining biri bolmasa, din tolyq bolmaydy, din onda din bolmay, shataq dinge ainalady. Biraq barlyq nәrse aqidadan bastalady, aqidasy dúrys bolmaghan adam shaytangha eredi. «Ústazy joqtyng ústazy shaytan» degen qanatty sóz osydan shyqsa kerek. Arifterding súltany qúl Qoja Ahmet Yasauiyding jolyn jalghastyrushy  Sofy Allayardyng shaghatay tilinde jazylghan «Sabatul Ajiziyn» kitabyna qazaq tilnde  týsinikteme retinde jazalghan «Risalay Aziza» kitabynda búl turaly bylay delinedi: «Al әhlýs sýnә uәl jamaghattyng sharghy mәzhaby «sharighat joly) tórteu. Olardan ózge barlyq aghymdar men toptardyng senimi batyl (azghyndaghan) ekenine dau joq. Ol adasqan mәzhabtardan saqtanu ýshin aqaid ilimin bilu qajet. Múny bilmegendi Sopy Allayar úyaltpaq ýshin mynaday dep dәriptegen.

Aqida bilmegen shaytangha ildir.

Eger myng yyl amal dep qylsa, eldir»

Qazaqsha;

Aqida bilmegen shaytangha el,

Eger myng jyl amal dep istese - jel.

Biz bazbireuler aityp jýrgendey dinsiz de, mýshrik te emespiz. Qúdaygha shýkir, qazaqtyng aqidasy berik, amaly - kemel, ahlaghy - kórkem. Olay bolatyn sebebi bizdi osy aitylghan ýsh negiz boyynsha da ústazdarymyz bar. Min, on ýsh ghasyr boldy, qazaq әhli sýnnә uәl jamaghat qatarynda. Aqida ilimindegi ústazymyz - Imam Ábul Mansur Maturidi, amaldaghy, yaghny fiyqh ilimi boyynsha ústazymyz - Imam Aghzam Ábu Hanifa, ahlaqtaghy, yaghny jýrek ilimindegi, nemese minez týzetu ilimindegi  ústazdarymyz - tasavvuf ilimining ókilderi:Qoja Ahmet Yasaui, Sýleymen Baqyrghani, Ahmet Yýgineki, Jýsip Balasaghún, Horezmi, Sәif Saray, Búqar jyrau, Maylyqoja, Dulat, Abay, Mәshhýr Jýsip, Shәkәrim jәne t.b.

Endi az-kem qazaqty dinsiz, mýshrik dep jýrgen shataq dinderge keleyik. Baghana aittyq, bәri aqidadan bastalady dep. Esterinized bolar, Ketbúgha jyrau han Shynghysqa úly Joshynyng ólimin estirtkende: «Teniz bastan búlghandy, a hanym» demeushi me edi. Endeshe, din tenizin basynan bylghaytyn bastau búlaghy  - osy aqida ilimi. Eger ol bylghansa, dinning barlyghy bylghanyp, adamzatqa qater tóndire bastaydy. Búl shataq dinderding payda boluy býgin emes, әrirekte, 18, 19 ghasyrlardyng ýlesinde. Osy qúbylysty dәl andap, ómir boyy shataq dinderge bitispes maydan ashyp, taza dindi izdep tauyp, bizge sony úsyna bilgen Shәkәrim qajy aitady:

Araq - aqyl, oy - mastyq, jar - haqiqat,

Jan - nәpsi, shataq - iman, din - qiyanat.

Maskýnem, әielsýigish, dinsiz ghoy dep,

Syrym bilmey syrtymnan qylma ghaybat («Imanym»).

Dinning ghajayyp bilgiri Shәkәrim osyghan deyin aitylghan oilarymyzdy quattay otyryp, mәselening týp mәnisin - shataq dinderding payda bolu jolyn soqyrgha tayaq ústatqanay qylyp ashyp beredi. Barlyghy, - deydi Shәkәrim, - shataq imannan, yaghny aqidanyng dúrys bolmaghanynan deydi. Jәne búl shataq imannyng payda boluyna tәpsirshiler (Qúrandy týsindirushiler) kinәly dey otyryp, dinning qadiri qashyp, adamzatty shoshyta bastaghan ruhany ahualdy dәl baghamdap, týp-tamyryn dóp basyp aityp beredi.

Jaman tәpsir jayylyp jer jýzine,

Din dese túra qashty esti azamat.

Bar obaly olardyng tәpsirshide,

Adasyp núrly ayatqa jaghypty tat.

Sondyqtan, qadirli qauym, jaman tәpsirding negizinde shataq imannyng payda bolyp, shataq iman - qiyanatshyl dindi tudyrghany býgin ghana emes eken. Biz býgin tek osy әriden bastalghan ýderisting ashy jemisin tatyp otyrmyz. Býkil әlemge beybit sýigish din - islamnyng qadirin ketirip, islam dinin lankestik úghymymen tenestirip, shendestirip qoyghan da osy shataq din ókilderi.

Endi shataq dinderding biri uahhabiylikke toqtalayyq. Týrik ghalymy Osman Qarabiyqtyng «Islam dini» atty kitabynda atalmysh aghymdy «Negizi búzylghan dinder men sektalar» dep atalatyn ýshinshi bólimde qarastyrypty. «Uahhabiylikting negizin salghan Múhammed bin Abduluahab hijranyng 1111 (m.1699) jyly Nәjdte Huraymiylә mekeninde dýniyege kelip, h. 1206 (m.1791) Dariyada óldi. Búryn sayahat jәne sauda ýshin Basra, Baghdat, Iran, Ýndistan jәne Shamgha barghan. Hijranyng 1125 jyly Basrada aghylshyn tynshysy Hemferding túzaghyna ilinip, aghylshyndardyng Islamdy joI maqsatyndaghy әreketterine qúral bolghan. Ahmet bin Taymiyanyng әhlý sýnnetke qayshy keletin kitaptaryn oqyp, «Shayh-iy-Nәjdi» degen atpen tanymal bolghan. Onyng iydeyalary aghylshyndardyng aqshasy men qarulary arqyly sauatsyz auyldyqtar jәne Dariya halqy halqy men basshylary Múhammed bin Saud tarapynan qoldau tapty. Onyng pikirin qabyldaghan adamdar «Uahhabiy» jәne «Nәjdiy» dep atalady.

Uahhabiylerding búzyq senimderining ýsh negizi bar:

1. Amal, ghibadat - imannyng bólshegi dep sanaydy. Bir paryzdy oryndamaghan adam kәpir bolady deydi. Ony óltirip, mal-mýlkin tәrkileu kerek deydi. Olar turaly «Fath-ul-mәjiyd» kitabynyng týrli betterinde jazylghan.
2. Payghambarlardyng (aleyhimussalam) jәne әuliyelerding (qaddasAllahu taghala asrarahumul aziyz) ruhynan shapaghat súraghan adam, olardyng mazaryna baryp, olardy sebep etip, dúgha etken adam kәpir bolady dep sanaydy.
3. Uahhabiylerding ýshinshi búzyq senimderi - mazardyng ýstine kesene saludy, kesenelerde namaz oqudy, onda qyzmet isteytinder men namaz oqyghandargha shyraq jaghudy, ólgenderding ruhyna sadaqa nәzir etudi (atau) jaiz emes (dúrys emes) sanauy. Uahhabiylerding aituy boyynsha Haramayn (Mekke-Mәdina) halqy býginge deyin kýmbezdermen dualdargha tabynyp kelgen eken. Áhlý sýnnet pen shiit tobyndaghy músylmandar sol ýshin mýshrik bolyp sanalady eken. Olardy óltirip, mal-mýlkin tәrkileuge bolady eken. Olardyng soyghan maly aram bolyp esepteledi eken».

Mine, qúrmetti aghayyn, týrik ghalymy Osman Qarbiyqtyng «Islam dini» atty kitabynda shataq dinderding biri uahhabiylik turaly osynday maghlúmattar berilgen. Qazaq ruhaniyatyna jasalyp jatqan shabuyldardyng týp-tórkinin endi týsingen bolarsyzdar. Endi osy kitapty jәne Qayrat Joldybayúlynyng «Din men Dil» atty kitabyn negizge ala otyryp búl senimderding shynynda da búzyq ekenine kóz jetkizdik. Birinshiden, bizding aqidamyzda iman men amal ajyratylghan. Bir paryzdy oryndamaghan adam kýnәhar bolady, kәpir bolmaydy. Tәubesine kelse Alla taghala kýnәlaryn keshirui mýmkin. Óitkeni payghambarymmyz s.gh.s. : «Lә iylәhә illa alla» dep aitqan adamgha kәpir dep aitpandar degen. Ekinshiden, tauassul etu, yaghny bir qúrmetti adamdy (Payghambardy, әuliyeni nemese ózinning istegen bir jaqsylyghyndy) negiz etip, sebep etip Alladan dúgha tileu payghambar sýnneti. Ol turaly kóptegen hadister bar. Ýshinshiden, «kesene» - «bólme» degendi bildiredi. Kesenege tyiym salynsa, sahabalar Rasululallahty, Ábubәkir jәne Omrady bólme ishine jerlemes edi. Kesene ólgen adamgha tabynu ýshin salynbaydy, Oghan kúrmet kórsetu, dúgha etuge kelgenderdi kýnnen, jauynnan qorghau ýshin salynady. Su-iy-zan etu - haram. Býkil músylmandar turaly jaman oilaugha bolmaydy.

Endi qazaqtyng taghy bir sharasy as beru, jetisin, qyrqyn, jylyn beruine toqtala keteyik. Búl mәsele de keyingi kezde shataq dinder tarapynan ysyrap retide baghalanyp jýr. Búl turaly Rayymbek birlestigi shygharghan «Qúran-hatym» kitabynda bylay deydi: «Ardaqty payghambarymyz Múhammed (s.gh.s.) sadaqagha beriletin sauaptyng mólsheri turaly aitqan: «Bir sadaqa bar - birge bir bolyp sanalady. Bir sadaqa bar -  birge on; bir sadaqa bar - birine jetpis; bir sadaqa bar - birine jetpis myn; bir sadaqa bar - birine qansha ekenin bir Alladan basqa eshkim bilmeydi», - dep. Sahabalary: «IYә, Rasululalla, olar kimge», - dep súraghanda aitaqan: «Birge bir sadaqa -niyeti nashar adamdargha bergen sadaqa; birge on - deni sau dәruishterge bergen sadaqa; birge jetpis - joq, kedey túratyn adamdargha bergen sadaqa; al jetpis myng - ilim izdegen talapkerlerege bergen sadaqa; al esebin Alla biletin kóp mólsherdegi sadaqa  - ghalymdargha jәne qaytys bolghan adamdy atap bergen sadaqa», - degen (hadis Mýslimnen jetken). Sonymen, aghayyn, ózderiniz de kórip otyrsyzdar, qazaqtyng dininde dinge qayshy keletin, sharighatqa tompaq keletin birde-bir dәstýr joq eken. Jәne qazaqty músylmannan, músylmandy qazaqtan bóle-jara qarastyrugha әste bolmaydy eken.

Berik UÁLIY: Saylau nauqanynyng kezinde preziydent hidjabqa qatysty óz oiyn bildirdi. Al, Fransiya 11 sәuirden bastap hidjabqa qarsy shekteu qoyyp, ony kiygen әielderge jәne kiygizgen erkekterge ýlken mólsherde aiyp saluda. Jalpy qazaq әieli hidjab kiydi me? Osy mәselege qatysty sizding pikirinizdi bilsek...

Omar JÁLELÚLY: «Núr» sýresinde aitady: «Músylman әielderi basyna býrkeu salyp, býrkeuish kýilerine týsinder. Búl músylman әielderine paryz etilgen». Biraq, hidjab mәselesi qazaqtyng salt-dәstýrine sәikestendirilip kiyilui kerek. Sonda ol qogham tarapynan shoshynudy tudyrmaydy. Qazirgi kezde kóbinese qara jamylyp, býrkenip alyp, últtyq mentaliytetimizge jat kiyim kiygendikten de olar qogham tarapynan osynday shoshynu tudyryp otyrghany bar. Ekinshiden, kez-kelgen mekemenin, mysalgha balabaqsha, mektep, uniyversiytet bolsyn, óz zany bar. Payghambarymyz: «Qay ortada jýrsenizder, sonyng zanyna baghynyndar! Basshygha baghynu uәjip! Tipti, meyizdey qap-qara qúldy basshy qylyp saylasa, soghan baghynu - uәjip!» degen.

Mening biletinim, qazaq eshqashan da hidjab kiymegen. Qazaqtyng qyzy kishkentay kezinde basyna tenge taghylghan ýkili taqiya, odan sәl boyjetkende kәmshat bórik, túrmysqa shyqqanda sәukele kiygen. Al, sәukelening 1-2 jyl aq jelegin jamylyp jýrip, bosanghannan keyin aqjaulyq kiygen. 4-5 perzent kótergen son, basyna kiymeshek kiygizilip, sodan balasy kóbeygen sayyn kiymeshekting syrtyna shylauy oralyp, dәrejesi ósken sayyn, shylauysh ta óse bergen. Qazaqtyng hidjaby - osy.

Erjan QALYMBAYÚLY, «Qazaqstan» últtyq arnasynyng tilshisi:

Islam dinin berik ústanghan elderde beybereketsizdik oryn alyp, qan tógilip jatyr. Osyghan siz qanday pikirdesiz?

Omar JÁLELÚLY: Eger biz óz aramyzdaghy diny alauyzdyqqa jol beretin bolsaq, erteng syrtqy jaularymyz múny óte sheber paydalanuy mýmkin. Sondyqtan, biz qazaqtyng birligin saqtap qaluymyz qajet. Óitkeni, kez-kelgen dinning maqsaty - halyqty úiystyru. Shәkәrim aitady: «Din adamdy bir bauyr qylmaq edi, qaru jasap bir-birin qyryp jatyr. Onday din bola ma eken?». Naghyz din tiline, dinine, nәsiline qaramay adamdardy úiystyrady. Qoja Ahmet Yassauy babamyz aitqan ghoy: «Sýnnet emes kәpir bolsa berme azar, Kónili qatty dinazardan Qúday bezer» dep. Ol kәpir bolsa da sen oghan qiynshylyq jasama deydi. Nege? Óitkeni, qiynshylyq jasasang jýreging qatayady, al jýreging qataysa Qúday senen bezip ketedi deydi. Bizding býgingidey tózimdi boluymyzgha ata-babalarymyz tәrbiyelep ketken.

Tólen TILEUBAY, «Jas qazaq» gazetining Astanadaghy ókildigining jetekshisi: Omar agha, siz shataq dinder turaly oryndy pikir aittynyz. Jasyratyny joq, búl mәsele qazir qatty ushyghyp túr. Memleketting ózi búghan tosqauyl qoya almay jatyr. Al, tosqauyl qoy ýshin ne isteuimiz kerek?

Omar JÁLELÚLY: Búl jerde dinge immuniytet turaly aityldy ghoy. Shyn mәninde kiyeli jer bos bolmaydy deydi. Shataq dinderding elimizge keluining basty sebebi - ruhany kenistigimiz bos qaldy. Qazaq ózi aitady: «Adamnyng basynda qúday bolmasa, onyng orynyn shaytan basady» dep. Sondyqtan, búl shataq dinderge qarsy túruymyz ýshin әlemdik tәjiriybeni zertteu kerek. Aghylshyn shirkeuin, bauyrlas týrki elderinde imamhatibter mektepten bastap balalardy oqytyp, Aqida, Mazhab, Aqlaq mәselelerin miyna qúiyp tastaydy eken. Yaghni, bizding de mektepterde, otbasynda osy ýsh mәseleni balalardyng sanasyna qúiyp tastauymyz kerek. Bos oryn bolmauy kerek, sonda shataq dinderding ózderi de kire almaydy. Shataq dinderding aramyzgha kirip jatqan sebebi - halqymyzdyng diny sauatsyzdyghy. Yaghni, shyn din men shataq dindi ajyrata almauy. Ol óte qiyn. Barlyghyn basynan bastap, qolgha alghan abzal. Ekinshiden, jau joq deme jar astynda degendey, bizding saq bolghanymyz dúrys. Saqtyqta qorlyq joq deydi. Óitkeni, qazir búl mәsele qatty ushyghyp túr. Eki qazaqtyng biri shyn din, ekinshisi shataq din bolyp otyrghanda kartany oinatyp jiberui әbden mýmkin.

Saltan SÁKEN, «Alash ainasy» gazetining tilshisi:

Qazirgi qoghamda sopylyqtyng atyna kir keltiretin nebir aghymdar payda bola bastady. Anau zikirshilerdin, «2012 jyly aqyrzaman bolady» dep Qúrbanәlining shyghyp jatqany búghan mysal. Jalpy sopylyq ilimge kir keltirushilerge qanday shara qoldanghan jón?

Omar JÁLELÚLY: Qazaq jerine din osy sopylyq arqyly keldi. Sopylyqtyng negizgi mәnisi - Allagha ghashyqtyq. Óitkeni, payghambarymyzdyn: «Allagha ghashyq emes adamnyng imany da joq» degen hadiysi bar eken. Bizding Q.A. Yassauy babamyz bastaghan sopylardyng enbekterin oqysanyzdar, «Allagha ghashyq qyla kór!» dep bir ghana tilek tileydi. Al Allagha ghashyq bolu ýshin, adamnyng ishki jan-dýniyesi taza boluy kerek. Óitkeni, sopalyq syrtqydan góri ishki tazalyqqa basty nazar audarady. Taghy bir mәsele, sopylyqtyng eki týri bar: biri - shynayy, ekinshisi - jalghan. Shyn sopylar ózin eshqashan «sopymyn» dep aitpaydy. Olar kórinbeydi. Tipti naghyz sopydan «sopylyq degen ne? Sizderdi qalay ataymyz?» dep súraghanda «Bilmeymin. Bizding atymyz joq» depti. Sondyqtan, sopylyqty da Abay atamyz aitqanday, «adam aulaudyn, qulyq sauudyn» jolyna ainaldyryp jýrgender bar. Shәkәrim babamyz: «Tәspiyh, sәlde, jaynamaz, Tastamasang qys pen jaz, Jýreging bolsa tayghaqsyz, Sopysynyp, qylma naz» dep sopynyng atributtary tәspiyh, sәlde, jaynamaz ekenin aitady. Mening oiymsha, býkil ilim jýrekpen ólshenedi. Mәshhýr Jýsip atamyz: «Jalghannyng júmysyn istegende osy jalghannan qúralghan 12 mýshendi júmsyqa sal. Jalghannyng júmysyn mәngilik ómir sýretindey iste. Óitkeni, aqiyretting júmysyn kónil atqarady, ol júmysty erteng óletindey iste. Áytpese, qazirgiler beti men k...n juudan, namaz oqudan, domalaq-domalaq tastardy tizip-sanaudan qoly bosamay, nebir ghúlamalar jyndanghan ýstine jyndanyp jýr» deydi. «Músylmanshylyq qúr namaz, oraza jәne qajylyqpen bolmaydy. Músylmanshylyq kedeyge kómektesip, jetimdi basynan sipap, jesirdi júbatyp, artyghynmen bólisip, kiyiminmen kiyisip, joq-jitikke qaraylasyp, býkil damzat balasyn Adam ata men Haua anadan birtughan dep qaraumen, payda men ziyan talasyp kelgende ziyandy ózine alyp, paydany ózgege berumen bolady. Sondyqtan, júrtqa paydasy tiymegen jaman da bir, úrghashynyng kýshi de bir, ekeui de anqiyp túrady» deydi. Mine, qazaqtyng dini osy. Mening oiymsha, adam namaz oqymasa da, kelgen qonaghyna jylyshyraymen qarap, tamaghyn berip, shygharyp salyp, bir qajetine jarap, paydasyn tiygizse, ol - músylman. Yaghni, payghambarymyz aitqanday, «naghyz músylman bireuge paydasyn tiygizgen adam». Dindegi ólsheu - osy.

Zaldan qoyylghan súraq: Siz shetelden oqyp kelgender dúrys bilim almay jýr dediniz. Sonda qay jerden taza bilim alugha bolady? Ekinshi súraq: Ólgen adamnyng jetisin, qyrqyn, jylyn ótkizuge qatysty Bas mýftiyding shygharghan pәtuasynda ysyrap ekeni aitylady. Siz búghan ne deysiz?

Omar JÁLELÚLY: Mening oiymsha, әli jas, aqidasy bekimegen, mazhabtyng ne ekenin bilmeytin, aqlaghy týzelmegen balany shetelge oqugha jiberu - óte qauipti nәrse. Óitkeni, ol jas shybyq sekildi iyilip, jat ilimdi tez qabyldap, kelgen song ony osynda uaghyzdaydy. Sondyqtan, shetelge aqidasy qalyptasqan, mazhaby berik, aqlaghy ornyqqan adamdy ghana jiberu kerek. Palestinagha barsanyz - Tәbijamaghaat, Saud Arabiyasyna barsanyz - Uahabshy bolyp oralasyz. Taza ilim tek Mekke men Mәdiynede degen týsinik te dúrys emes. Mekke men Mәdiyne - Allanyng ýii ekenine dau joq. Shәkәrim atamyz aitady: «Din tazasyn din de, tәn de tappaydy. Din tazasyn oy tabady» deydi. Yaghni, aqyl tabady eken. Sonda Mekkege baryp túryp, taza din tauyp keluge de, tappay keluge de bolady. Barlyghy barghan adamnyng aqylyna baylanysty. «Núr-Astana» men «Núr-Mýbәrәk» medresesinde oqyp-aq, din tazasyn tabugha ne tappaugha bolady. Óitkeni, shynynda Qúranda aitady: «Búl kitap kimge? Aqyl iyelerine. Búl kitapty aqyl iyeleri týsinedi. Senderding kózdering soqyr emes, jýrektering soqyr. Al, aqyl jýrekte bolady». Qazaq «Jaqsynyng aqyly jýreginde, jamannyng aqyly bileginde» demey me?!. Sonda Shәkәrim atamyz aitady:

«Shyn aqylmen tappaghan din,

Din emes ol - jyndylyq,

Qarmalaghan bir soqyrsyn,

Ólgen oy men kóz-qúlaq.

Din tazasyn dinnen izde,

Din shataghyn syngha sal,

Anyq aina ózinizde,

Ayda aqyldy qattyraq».

Sonda biz nege býgin kólik jýrgizudi, shashtarazdy, dәrigerdi oqytamyz da, al dindi oqytpaymyz?!. Sondyqtan, dindi aqylmen oqytu kerek. Óitkeni, payghambarymyzdy: «Kimge iman paryz? Árbir aqyldy adamgha iman paryz. Iman keltirgennen keyin ghibadat paryz» degen hadiysi bar. Sen jyndy bolsan, saghan iman paryz emes. Sondyqtan әr nәrseni aqylmen qabyldau kerektigin aitady. Áriyne, mening aityp otyrghanym suyq aqyl emes, jýrektegi núrly aqyl. Ekinshiden, mýftiyding ólgen adamnyng jetisin, qyrqyn ótkizbe dep aituy mýmkin emes. Óitkeni, ol - qazaqtyng dәstýri. Men Qayrat Joldybayúlynyng «Din men dil» degen kitabynan mynaday sózderdi oqydym: «Qazaqtyng as berui men qyrqyn berui - bizge kelip, uaghyz ait degen niyet emes pe, búdan nege qashamyz?!». Payghambarymyzdan súraghanda: «Ýlken sauap bar, ony Alla biledi. Ol - ghalymdargha berilgen as-sadaqa jәne ólgen adamnyng atyn atap bergen sadaqa» dep aitypty. Sonda qazaqtyng jetisi, qyrqy degen sauaby tendessiz músylmandyq eken. Al kәpir - nәpsimiz, ol toymay músylmandyq óz azyghyn ala almaydy. Qazaq óte aqyldy halyq. Áueli tamaghyn beredi, odan song alpys eki tamyryng iyigennen keyin ana adamgha rahmetindi aityp, dúgha qylmaysyng ba?!. Alla-Taghala: «Sender meni bir adamnyng ishinde eske alsandar, men de bir adamnyng ishinde eske alamyn, al jamaghattyng ishinde eske alsandar, men senderdi jamaghattyng ishinde eske alamyn» deydi emes pe?!.

Jantas JAQYP, L. Gumiylev atyndaghy EÚU-dyng oqytushysy:

Mening biluimshe, dinning últty úiystyruynda tarihy sabaqtar bar. Mysaly, Hazar qaghanatynyng tili bir, dini bólek bolghan. Qazir ony tarihta bolghany, qúryp ketkenin ghana bilemiz. Sonymen qosa, dini men tili әrtýrli memleketting de ghúmyry úzaq bolmaydy. Búghan mysal, Beybarys qúrghan mәmlýkterding memleketi. Mening oiymsha, qoghamdy bir últqa biriktiretin - til, din, dil. Osy ýsheui birdey boluy kerek. Jasyratyny joq, bizding imanymyz әlsirep qalghany ras. Biz qolamtadaghyny endi ghana ýrlep kele jatqandyqtan, imanymyz әlsirep, neshetýrli sektalar basyp ketti. Bizdegi taghy bir jaman nәrse - kópkonfessiyalyq. Kóptegen qoghamtanushylar: «Qazaqstanda 40-tan astam konfessiya bar» dep maqtanghanyn kereng bolghyr qúlaghym estidi. Ony syrttaghy júrtqa ýlgi qylyp jatyrmyz. Aynalyp kelgende, búl kópkonfessiyalyq últymyzdyng iruine, ydyrauyna әkelip soghuy әbden mýmkin. Osyny oilauymyz kerek. Sodan son, toleranttylyq degendi tayaz kýiinde týsinemiz. Al, toleranttylyqtyng ghylymy túrghydan alghanda birneshe jikke bóluge bolady. Mysaly, parasatty kelisim, qarsy kelisim. Toleranttylyqty kóp júrt: «Shyda! Ne bolsa da shyda!» dep týsinedi. Keshe preziydent Qazaqstan halqy assambleyasynyng jiynynda osy toleranttylyqty zertteuimizdi menzedi. Ekinshiden, qalay desek te barlyghy adamnyng ar-ojdanyna kelip tireledi. Sondyqtan, ózimizding filosofiyamyzdy oquymyz qajet. Mysaly, Shәkәrimdi týsindire alatyn filosoftar qazir bar. IYdentifikasiya degendi men «sinisu» dep audardym. Shyn mәninde, әueli qazaqtyng ózi bir-birine sinisip alsa, birigu jenil bolady. Bizdi biriktiretin qazaq tili men islam dini ekenin jaqsy biluimiz kerek. Sonda ghana qazaq basqa últtargha ýlgi bola alady, sol últtar ýshin jauapty bola alady. Sonda ózge últtar bizge úiyp, sinisip ketedi. Ne desek te bolashaqtan týnilmeyik.

Tólen TILEUBAY: Qazirgi shataq dinder әruaqty joqqa shygharuda. Siz osy ústanymmen kelisesiz be?

Omar JÁLEL: Áruaq degen sózding maghynasy arabtyng ruh degen sózinen shyghady. Áruaq - kópshe týri. Qúranda: «Men adamnyng boyyna ruhymdy ýrledim» degen sóz bar. Adamnyng ruhy jaratylghanda Alla-Taghala perishtelerge: «Men ózime halifa, yaghni, orynbasar jarattym. Soghan bas iyinder» depti. Sonda ol perishteler adamnyng denesine bas iyip túr ma, әlde, ruhyna ma?!. Áriyne, ruhyn moyyndandar, ruhyna taghzym etinder, óitkeni men jarattym dep túr. Perishteler basynda kelispey, bilim jarystyrady. Sonda adamnyng ruhyna Alla býkil tútas ataulardy ýiretip, ghylymmen basym týsip, perishteler sәjde qylghanda әzәzil aitypty: «Men myna balshyqtan jaratylghan adamgha bas iymeymin» dep. Nege? Óitkeni, ol syrtyn kórip, ishindegi ruhyn kóre almay túr. Mine, sondyqtan ruhqa qúrmet kórsetu - Adam Atanyng jaratylysynan bastalady. Ekinshi bir mәsele, Alla-Taghala dýniyeni sebepsiz jaratpaghan. Ruh ta - sebep. Sol ruhtyng sebebinen dýniyeni jaratyp túr. Yaghni, qazaq әruaqqa tabynbaydy, qúrmet etedi.

Mәshhýr Jýsip babamyzdyng basynda mynaday sózder jazylghan:

Jaqsy-jaman demeymin,

Bay-kedeyge bólmeymin.

Kim әueli auzyna Allany alyp,

Sodan song menen súrasa,

Sony jelep-jebeymin!

Sonda әruaqtan súraudan әdebi, tәrtibi bar. Alla әueli kimning tilin alady, kimning dúghasyn qabyldaydy? Áriyne, dosynyn. Al dosy -  әuliye. Qúranda aitady: «Mening dostarym bar. Olargha eki dýniyede de jamandyq kelmeydi. Jәne sol dostarymnyng basqan ayaqtaryna, istegen qoldaryna, sóilegen sózderine ainalamyn». Sol dosynyng qúrmetine súraghanda Alla-Taghala beredi eken. Biz múny dúrys týsinuimiz kerek.

Tólen TILEUBAY,
Astana qalasy.

Suret: ia-centr.ru

QazaQ.KZ redaksiyasynan eskertu: Búl material "Jas qazaq" gazetine resmy jariyalanbaghan. Biraq tanymal jurnalist Berik UÁLIYDING bizding Internet-jurnalmen ótkizgen Internet-konferensiyasy ayasynda qoyylghan súraqtardyng bireuine qatysty bolghandyqtan qosymsha material retinde jariyalap otyrmyz.

http://qazaq.kz/?p=2743