Saylaudyng әdiletsiz ótkenin ashyq aitqany ýshin Rinat qamaldy degende kóz aldymda europalanghan qazaq tilining «jahandana týrkilenbese» bolashaghy joq degen ashy shyndyqty aitqan Núrbolat ruhy alaulay qylang berdi. Onyng qaraghaygha qarys bitken bútaqtyghy júrt sanasyna oralyp, qalyptasqan tәrtip pen ýrdiske prometeylik tanytudyng syrtqa lyqsuy osy ayauly jannyng el-júrty úghynbaghan  últynyng tili men dili ýshin kýreskerligin tanyp biluge shaqyrdy. Núrekenning ghylymy pendeligi men payghambarlyghyna qatysty sóz etetin maqalany jazugha otyrdyq. Nәtiyjesi tómendegidey bolyp shyqty.

Núrbolatty qazaqqa jau emestigin alghash «Abai.kz» sayty osydan 14 jyl búryn belgili jurnalist Ómirzaq Aqjigitting Núrbolat Masanovpen bolghan «Bizding tarih – búl mýldem ózgeshe tariyh» atty súhbatyn 2017 jyly júrt nazaryna úsynu arqyly kóterdi .

Núrbolattyng qatelesken pendeligi osy súhbatta bylay beriledi.

«Býgingi kýn biyiginen qarar bolsaq kereghar (paradoks) jaghday qalyptasyp túr. Men elimizdegi kóshpendiler tarihy jóninen jalghyz ghylym doktorymyn. Mening birde-bir aspirantym joq. Eshkim kóshpendiler ómirin zertteumen ainalysqysy kelmeydi. 3 myn, 4 myng jyl tarihy bar búl órkeniyetti zertteuge qúlshynyp otyrghan bir qazaq joq. Tәuelsizdik kelgeli 13 jyl ótti, ózgergen eshnәrse joq. Nege? Sebebi, kenes ókimeti kezinde barlyghy kommunistik partiyanyng tarihyn zertteumen ainalysty. Derbes el boldyq. Endi bәri tarihty anyzgha ainaldyrumen shúghyldanyp jýr. Jeke túlghalardy shekten tys dәripteumen, búrynghy úly memleket jayly jazumen jýr. Al, naqty tarihty zerttep jýrgen bireui joq. Naqty tarih qarapayym adamdardyng qalay ómir sýrgenin zertteuden, ekonomikalyq jýieni zertteuden bastalady. Yaghni, naghyz ghylymmen ainalysqysy keletin adam joq. Men sol jalghyz kýiimshe qalyp otyrmyn». Búl endi qazaqty «tek kóshpeli» dep ghylymy san shapalaqtatyp, býkil týrkilik qalalyq múradan bas tartqyzatyn «aqylmannyng mәjýndiginen» tuyndaghan jeke qauipti pikiri.

Alpamyshtyq pen Túriyelikten (Apollondyq-Dionistikten) qazaqta ózgeler imperiyalyq-iydeologiyalyq ayaghyn sýrtpegen tili ghana qaldy. Osy tilding babalar tilinen alshaqtap ghylym-bilim, tehnika kәdesine jarmauynan qútyludyng jolyn «Núrbolat Masanov fenomeni» kórsetip berdi. Oghan býkil qazaq qarsy shyqty. Núrbolat Masanov fenomenining janghyryn orys tildi aqyn-zertteushi Temirgaly Iziyashev qayyra janghyrtty ellinderge telingen babalar múrasy jayly orys mәdeny әlemindegi keybir júrtty moyyndatqan enbekter jazdy.

Sonymen «Núrbolat Masanov fenomeni» degenimiz júrt qúdayday sengen dýniyening ózgeriske týsip, tarih kóshinen óz ornyn aluy kerektigin úqtyru. Ekinshi ret osy fenomen Rinattyng Dimashqa qatysty pikirinde oryn tapty. Júrt Rinatty bilek sybana jýndey týtuge kiristi. Tayaqtyng eki basy, dúrysty pikrding búrystyghy, búrysty pikirding dúrystyghy barlyghyn eshkim úghynbay – Rinatty aghash atqa mingizushiler legi atoylap shyqty. Núrbolat bile túra eshkim auyzgha almay әlipting artyn baghatyn pikirdi jayyp salushy edi. IYә, býgingi Rinatta sonday.

Eshkim aitpaghandy aitu Tәnir syiy ol kim kóringenge búiyra bermeydi. Rinat ta, Núrbolat ta osynday Tәnir syiyna ie jandar. Últ tәnir syiyna ie bolsa, tildik-dildik joghaltqanyn ortaltady.

Qazir Deydey týrkilerding erkektik bastau kózi Alpúlúu men әieldik bastau kózi Túrananyng qytaysha in men yan, ellinshe Apollon men Dioniske ainaldy.  Álemge bilim taratyp, tórt din syilaghan týrkiler jabayy kóshpendiler degen aksiomany iyelendi. Álemdik әdebiyettegi qazaq-ózbek әdebiyetining jauharlary Oghyzsoy – Odisseyge, Úlús – Uliske ózgerdi.  Arghy tegi týrkilengen túnghys-mәnjýrler sanalatyn qyrghyzdar arghy babalarynyng arhetiptik barsha úghym-týsingin, tarihiy-realdy ayadaghy qytaylarmen qyrqysyn «Alypbamsanyn» tóniregine toptastyryp, últtyq qymbat qazynasy «Manasqa» ainaldyryp, әdilettilikpen bauyrlaryna basyp otyr. Biz qazaq-ózbekter «jartylay kóshpeliler» bәrin taratyp berip, ruhany qaranghylyq týneginen jol taba almay jýrmiz. Barsha babalar mәdeniy-diny múrasy Vatikannyng kitaphanasynyng ruhaniy-dildik zyndanynda jatyr. Osynyng bәri Núrbolatqa keybir aitar sózi men oiyn syrtqa shyghartpady, qolgha alyp jazam degenin jazghyzbady. Qazaqtyng jauy degen ruhany tanba bastyrdy.

Tilding ruhany týleui ýshin Núrbolat Masanov sanaly jangha oy sala aldy ma? Eurotektilik qúldyghynan qútylu amaly eshqashan halhaday birynghay kóshpeli bolmaghan әlemge әueli bilim núryn shashqan, keyin almas qylyshyn moyyndaryna taqaghan babalar dәstýrinen dildik-tildik jol tabugha bas úrugha shaqyryp ketti.

Tәnir tekti Babalar danqy men ilimin ózining Jaratushynyng auzyna sóz salyp «Also sprach Zarathustra//Tak govoril Zaratustra», Beteradam/Túrandyq (sverhchelovek) konsepsiyasy arqyly tiriltken Nisshege qazaq  razy boluy kerek. IYә, Tәnir Tekti Týrkilik Apollon men Dionis úghymyn mәselening baybyna barmay, týp negizin angharmay tiriltken filosof Nisshe boldy («Die Geburt der Tragnedie aus dem geiste der Musik»// «Rojdenie tragediy iz duha muzykiy»). Ol býkil Europany babalarymyzyng qúndylyghynan ýlgi alugha ýndedi. Búl ýndeuding astaryn olar әli týsine qoyghan joq. Tek bir ghana orys tildi qazaq Núrbolat úghyndy. Sol ýshin qazaq tildilerding oiyna syimaytyn dýniyelerdi alashyna jayyp saldy. Óitkeni, iranshyldyq pighyldaghy «Qazaq jeri Tәjikterding tarihy Otany, ondaghy әr ejelgi qala bizding babamyzdiki» degen úghym әr tәjikting ruhany jadynda, miylety bolmysynda ornyghyp, olar Ábilqayyrlyq ózbek-qazaqty jek kóredi.

Endi Núrbolattyng payghambarlyghy Ómirzaq Aqjigitting Núrbolat Masanovpen bolghan «Bizding tarih – búl mýldem ózgeshe tariyh» atty súhbatynda bylaysha kórinis tabady:

Qazaq qoghamynyng auruyn aitqanym ýshin meni qazaqtar jek kóredi

— Siz qazaq tilining bolashaghy joq dep, ony óli tilderding qataryna qosyp qongynyz arqyly jaman danqqa ie boldynyz. Osy sózinizdi negizdep ketinizshi.

— Ár til sol tildi qoldanushy halyqtyng qúraly. Qazaq tili — keshegi kóshpendilerding tili. Orys tilinde jylqynyng týsi jayly 5-6 sóz bolsa, qazaq tilinde 500-600 sóz bar. Orys tili agrarly, әri qalalanyp kele jatqan til. Qazaq tili ol dengeyge jete alghan joq. Jәne býgingi kýn talabyna say etu óte qiyn bolady. Óte! Ázir ol oghan dayyn emes. Dayyn bolu ýshin ne isteu kerek? Birinshi, barlyq әlemdik ghylymy bilimning bәrin qazaqshagha audaru kerek. Sonda intellektualidyq, ziyatkerlik orta payda bolady. Ol ýshin infraqúrylymdar jasalyp, naqty isterge kóshu kerek.

Meni synaushylar janaghyday aitqan sózimdi kóredi de, mynaday aitqan úsynystarymdy kórmey qalady. Men sonday-aq barlyq sózge birdey qazaqsha balama tauyp, qoldan sóz nemese termin jasaugha da qarsymyn. Nege? Qoldan jasalghan jasandy sóz kóbinese sózdi týsinudi kýrdelilendirip, qiyndatyp jiberedi. Al, ol kerek pe bizge?

Men qazaq qoghamynyng auruyn aitqanym ýshin meni qazaqtar jek kóredi. Nege onda olar dәrigerlerdi jek kórip ketpeydi? Búl — mening qazaq ziyalylaryna ókpe artuymnyng taghy bir sebebi. Olar tynday bilmeydi».

Endi bizge qalghany ózgeden úrlanghan jahúttarymyzdy tughan topyraghyna oraltyp, qayyra janghyrtu.  Alghashqy orys imperiyalyq ruhaniy-mәdeny ýstemdigine janghyrghan babalar tilimen jauap beru.

Týiin

Núrbolat Masanov ana tilimizding sóz qabyldau ýrdisine tildik-әriptik reforma jasaudy birinshi bolyp kótergen qazaq. Ony eurokeyiptegi orystanghan terminder men qazaqy shoqpyttaghy purizmdik sózjasamdar esh qanaghattandyrghan joq. Babalar tilinde ózge tildik sózderding alash júrtty auzynda әuezelene aityluyn, symbattan jazyluyn armandady.

Sol arman jýzege asa ma degen oy Jýrekti syzdatady.

Ábil-Serik Áliakpar

Abai.kz