سايلاۋدىڭ ادىلەتسىز وتكەنىن اشىق ايتقانى ءۇشىن رينات قامالدى دەگەندە كوز الدىمدا ەۋروپالانعان قازاق ءتىلىنىڭ «جاھاندانا تۇركىلەنبەسە» بولاشاعى جوق دەگەن اششى شىندىقتى ايتقان نۇربولات رۋحى الاۋلاي قىلاڭ بەردى. ونىڭ قاراعايعا قارىس بىتكەن بۇتاقتىعى جۇرت ساناسىنا ورالىپ، قالىپتاسقان ءتارتىپ پەن ۇردىسكە پرومەتەيلىك تانىتۋدىڭ سىرتقا لىقسۋى وسى اياۋلى جاننىڭ ەل-جۇرتى ۇعىنباعان  ۇلتىنىڭ ءتىلى مەن ءدىلى ءۇشىن كۇرەسكەرلىگىن تانىپ بىلۋگە شاقىردى. نۇرەكەڭنىڭ عىلىمي پەندەلىگى مەن پايعامبارلىعىنا قاتىستى ءسوز ەتەتىن ماقالانى جازۋعا وتىردىق. ناتيجەسى تومەندەگىدەي بولىپ شىقتى.

نۇربولاتتى قازاققا جاۋ ەمەستىگىن العاش «Abai.kz» سايتى وسىدان 14 جىل بۇرىن بەلگىلى جۋرناليست ومىرزاق اقجىگىتتىڭ نۇربولات ماسانوۆپەن بولعان «بiزدiڭ تاريح – بۇل مۇلدەم وزگەشە تاريح» اتتى سۇحباتىن 2017 جىلى جۇرت نازارىنا ۇسىنۋ ارقىلى كوتەردى .

نۇربولاتتىڭ قاتەلەسكەن پەندەلىگى وسى سۇحباتتا بىلاي بەرىلەدى.

«بۇگiنگi كۇن بيiگiنەن قارار بولساق كەرەعار (پارادوكس) جاعداي قالىپتاسىپ تۇر. مەن ەلiمiزدەگi كوشپەندiلەر تاريحى جونiنەن جالعىز عىلىم دوكتورىمىن. مەنiڭ بiردە-بiر اسپيرانتىم جوق. ەشكiم كوشپەندiلەر ءومiرiن زەرتتەۋمەن اينالىسقىسى كەلمەيدi. 3 مىڭ، 4 مىڭ جىل تاريحى بار بۇل وركەنيەتتi زەرتتەۋگە قۇلشىنىپ وتىرعان بiر قازاق جوق. تاۋەلسiزدiك كەلگەلi 13 جىل ءوتتi, وزگەرگەن ەشنارسە جوق. نەگە؟ سەبەبi, كەڭەس وكiمەتi كەزiندە بارلىعى كوممۋنيستiك پارتيانىڭ تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىستى. دەربەس ەل بولدىق. ەندi ءبارi تاريحتى اڭىزعا اينالدىرۋمەن شۇعىلدانىپ ءجۇر. جەكە تۇلعالاردى شەكتەن تىس دارiپتەۋمەن، بۇرىنعى ۇلى مەملەكەت جايلى جازۋمەن ءجۇر. ال، ناقتى تاريحتى زەرتتەپ جۇرگەن بiرەۋi جوق. ناقتى تاريح قاراپايىم ادامداردىڭ قالاي ءومiر سۇرگەنiن زەرتتەۋدەن، ەكونوميكالىق جۇيەنi زەرتتەۋدەن باستالادى. ياعني، ناعىز عىلىممەن اينالىسقىسى كەلەتiن ادام جوق. مەن سول جالعىز كۇيiمشە قالىپ وتىرمىن». بۇل ەندى قازاقتى «تەك كوشپەلى» دەپ عىلىمي سان شاپالاقتاتىپ، بۇكىل تۇركىلىك قالالىق مۇرادان باس تارتقىزاتىن «اقىلماننىڭ ماجۇندىگىنەن» تۋىنداعان جەكە قاۋىپتى پىكىرى.

الپامىشتىق پەن تۇريەلىكتەن (اپوللوندىق-ديونيستىكتەن) قازاقتا وزگەلەر يمپەريالىق-يدەولوگيالىق اياعىن سۇرتپەگەن ءتىلى عانا قالدى. وسى ءتىلدىڭ بابالار تىلىنەن الشاقتاپ عىلىم-ءبىلىم، تەحنيكا كادەسىنە جارماۋىنان قۇتىلۋدىڭ جولىن «نۇربولات ماسانوۆ فەنومەنى» كورسەتىپ بەردى. وعان بۇكىل قازاق قارسى شىقتى. نۇربولات ماسانوۆ فەنومەنىنىڭ جاڭعىرىن ورىس ءتىلدى اقىن-زەرتتەۋشى تەميرگالي يزياششەۆ قايىرا جاڭعىرتتى ەلليندەرگە تەلىنگەن بابالار مۇراسى جايلى ورىس مادەني الەمىندەگى كەيبىر جۇرتتى مويىنداتقان ەڭبەكتەر جازدى.

سونىمەن «نۇربولات ماسانوۆ فەنومەنى» دەگەنىمىز جۇرت قۇدايداي سەنگەن دۇنيەنىڭ وزگەرىسكە ءتۇسىپ، تاريح كوشىنەن ءوز ورنىن الۋى كەرەكتىگىن ۇقتىرۋ. ەكىنشى رەت وسى فەنومەن ريناتتىڭ ديماشقا قاتىستى پىكىرىندە ورىن تاپتى. جۇرت ريناتتى بىلەك سىبانا جۇندەي تۇتۋگە كىرىستى. تاياقتىڭ ەكى باسى، دۇرىستى پىكردىڭ بۇرىستىعى، بۇرىستى پىكىردىڭ دۇرىستىعى بارلىعىن ەشكىم ۇعىنباي – ريناتتى اعاش اتقا مىنگىزۋشىلەر لەگى اتويلاپ شىقتى. نۇربولات بىلە تۇرا ەشكىم اۋىزعا الماي ءالىپتىڭ ارتىن باعاتىن پىكىردى جايىپ سالۋشى ەدى. ءيا، بۇگىنگى ريناتتا سونداي.

ەشكىم ايتپاعاندى ايتۋ ءتاڭىر سىيى ول كىم كورىنگەنگە بۇيىرا بەرمەيدى. رينات تا، نۇربولات تا وسىنداي ءتاڭىر سىيىنا يە جاندار. ۇلت ءتاڭىر سىيىنا يە بولسا، تىلدىك-دىلدىك جوعالتقانىن ورتالتادى.

قازىر دەيدەي تۇركىلەردىڭ ەركەكتىك باستاۋ كوزى الپۇلۇۋ مەن ايەلدىك باستاۋ كوزى تۇرانانىڭ قىتايشا ين مەن يان، ەللينشە اپوللون مەن ديونيسكە اينالدى.  الەمگە ءبىلىم تاراتىپ، ءتورت ءدىن سىيلاعان تۇركىلەر جابايى كوشپەندىلەر دەگەن اكسيومانى يەلەندى. الەمدىك ادەبيەتتەگى قازاق-وزبەك ادەبيەتىنىڭ جاۋھارلارى وعىزسوي – وديسسەيگە، ۇلۇس – ۋليسكە وزگەردى.  ارعى تەگى تۇركىلەنگەن تۇڭعىس-مانجۇرلەر سانالاتىن قىرعىزدار ارعى بابالارىنىڭ ارحەتيپتىك بارشا ۇعىم-تۇسىنگىن، تاريحي-رەالدى اياداعى قىتايلارمەن قىرقىسىن «الىپبامسانىڭ» توڭىرەگىنە توپتاستىرىپ، ۇلتتىق قىمبات قازىناسى «ماناسقا» اينالدىرىپ، ادىلەتتىلىكپەن باۋىرلارىنا باسىپ وتىر. ءبىز قازاق-وزبەكتەر «جارتىلاي كوشپەلىلەر» ءبارىن تاراتىپ بەرىپ، رۋحاني قاراڭعىلىق تۇنەگىنەن جول تابا الماي ءجۇرمىز. بارشا بابالار مادەني-ءدىني مۇراسى ۆاتيكاننىڭ كىتاپحاناسىنىڭ رۋحاني-دىلدىك زىندانىندا جاتىر. وسىنىڭ ءبارى نۇربولاتقا كەيبىر ايتار ءسوزى مەن ويىن سىرتقا شىعارتپادى، قولعا الىپ جازام دەگەنىن جازعىزبادى. قازاقتىڭ جاۋى دەگەن رۋحاني تاڭبا باستىردى.

ءتىلدىڭ رۋحاني تۇلەۋى ءۇشىن نۇربولات ماسانوۆ سانالى جانعا وي سالا الدى ما؟ ەۋروتەكتىلىك قۇلدىعىنان قۇتىلۋ امالى ەشقاشان حالحاداي بىرىڭعاي كوشپەلى بولماعان الەمگە اۋەلى ءبىلىم نۇرىن شاشقان، كەيىن الماس قىلىشىن مويىندارىنا تاقاعان بابالار داستۇرىنەن دىلدىك-تىلدىك جول تابۋعا باس ۇرۋعا شاقىرىپ كەتتى.

ءتاڭىر تەكتى بابالار داڭقى مەن ءىلىمىن ءوزىنىڭ جاراتۋشىنىڭ اۋزىنا ءسوز سالىپ «Also sprach Zarathustra//تاك گوۆوريل زاراتۋسترا»، بەتەرادام/تۇراندىق (سۆەرحچەلوۆەك) كونتسەپتسياسى ارقىلى تىرىلتكەن نيتسشەگە قازاق  رازى بولۋى كەرەك. ءيا، ءتاڭىر تەكتى تۇركىلىك اپوللون مەن ديونيس ۇعىمىن ماسەلەنىڭ بايبىنا بارماي، ءتۇپ نەگىزىن اڭعارماي تىرىلتكەن فيلوسوف نيتسشە بولدى («Die Geburt der Tragnedie aus dem geiste der Musik»// «روجدەنيە تراگەدي يز دۋحا مۋزىكي»). ول بۇكىل ەۋروپانى بابالارىمىزىڭ قۇندىلىعىنان ۇلگى الۋعا ۇندەدى. بۇل ۇندەۋدىڭ استارىن ولار ءالى تۇسىنە قويعان جوق. تەك ءبىر عانا ورىس ءتىلدى قازاق نۇربولات ۇعىندى. سول ءۇشىن قازاق تىلدىلەردىڭ ويىنا سىيمايتىن دۇنيەلەردى الاشىنا جايىپ سالدى. ويتكەنى، يرانشىلدىق پيعىلداعى «قازاق جەرى تاجىكتەردىڭ تاريحي وتانى، ونداعى ءار ەجەلگى قالا ءبىزدىڭ بابامىزدىكى» دەگەن ۇعىم ءار تاجىكتىڭ رۋحاني جادىندا، ميلەتي بولمىسىندا ورنىعىپ، ولار ابىلقايىرلىق وزبەك-قازاقتى جەك كورەدى.

ەندى نۇربولاتتىڭ پايعامبارلىعى ومىرزاق اقجىگىتتىڭ نۇربولات ماسانوۆپەن بولعان «بiزدiڭ تاريح – بۇل مۇلدەم وزگەشە تاريح» اتتى سۇحباتىندا بىلايشا كورىنىس تابادى:

قازاق قوعامىنىڭ اۋرۋىن ايتقانىم ءۇشiن مەنi قازاقتار جەك كورەدi

— سiز قازاق تiلiنiڭ بولاشاعى جوق دەپ، ونى ءولi تiلدەردiڭ قاتارىنا قوسىپ قويۋىڭىز ارقىلى جامان داڭققا يە بولدىڭىز. وسى ءسوزiڭiزدi نەگiزدەپ كەتiڭiزشi.

— ءار تiل سول تiلدi قولدانۋشى حالىقتىڭ قۇرالى. قازاق تiلi — كەشەگi كوشپەندiلەردiڭ تiلi. ورىس تiلiندە جىلقىنىڭ ءتۇسi جايلى 5-6 ءسوز بولسا، قازاق تiلiندە 500-600 ءسوز بار. ورىس تiلi اگرارلى، ءارi قالالانىپ كەلە جاتقان تiل. قازاق تiلi ول دەڭگەيگە جەتە العان جوق. جانە بۇگiنگi كۇن تالابىنا ساي ەتۋ وتە قيىن بولادى. وتە! ءازiر ول وعان دايىن ەمەس. دايىن بولۋ ءۇشiن نە iستەۋ كەرەك؟ بiرiنشi, بارلىق الەمدiك عىلىمي بiلiمنiڭ ءبارiن قازاقشاعا اۋدارۋ كەرەك. سوندا ينتەللەكتۋالدىق، زياتكەرلiك ورتا پايدا بولادى. ول ءۇشiن ينفراقۇرىلىمدار جاسالىپ، ناقتى iستەرگە كوشۋ كەرەك.

مەنi سىناۋشىلار جاڭاعىداي ايتقان ءسوزiمدi كورەدi دە، مىناداي ايتقان ۇسىنىستارىمدى كورمەي قالادى. مەن سونداي-اق بارلىق سوزگە بiردەي قازاقشا بالاما تاۋىپ، قولدان ءسوز نەمەسە تەرمين جاساۋعا دا قارسىمىن. نەگە؟ قولدان جاسالعان جاساندى ءسوز كوبiنەسە ءسوزدi ءتۇسiنۋدi كۇردەلiلەندiرiپ، قيىنداتىپ جiبەرەدi. ال، ول كەرەك پە بiزگە؟

مەن قازاق قوعامىنىڭ اۋرۋىن ايتقانىم ءۇشiن مەنi قازاقتار جەك كورەدi. نەگە وندا ولار دارiگەرلەردi جەك كورiپ كەتپەيدi? بۇل — مەنiڭ قازاق زيالىلارىنا وكپە ارتۋىمنىڭ تاعى بiر سەبەبi. ولار تىڭداي بiلمەيدi».

ەندى بىزگە قالعانى وزگەدەن ۇرلانعان جاھۇتتارىمىزدى تۋعان توپىراعىنا ورالتىپ، قايىرا جاڭعىرتۋ.  العاشقى ورىس يمپەريالىق رۋحاني-مادەني ۇستەمدىگىنە جاڭعىرعان بابالار تىلىمەن جاۋاپ بەرۋ.

ءتۇيىن

نۇربولات ماسانوۆ انا ءتىلىمىزدىڭ ءسوز قابىلداۋ ۇردىسىنە تىلدىك-ارىپتىك رەفورما جاساۋدى ءبىرىنشى بولىپ كوتەرگەن قازاق. ونى ەۋروكەيىپتەگى ورىستانعان تەرميندەر مەن قازاقى شوقپىتتاعى پۋريزمدىك ءسوزجاسامدار ەش قاناعاتتاندىرعان جوق. بابالار تىلىندە وزگە تىلدىك سوزدەردىڭ الاش جۇرتتى اۋزىندا اۋەزەلەنە ايتىلۋىن، سىمباتتان جازىلۋىن ارماندادى.

سول ارمان جۇزەگە اسا ما دەگەن وي جۇرەكتى سىزداتادى.

ءابىل-سەرىك الياكپار

Abai.kz