Qazaq halqynyng halyq әnderi – qazaq auyz әdebiyeti, yaghny foliklor men halyq muzykasy birlese ýilesim tapqan  bay ruhany múra, ruhany qúndylyqtarymyzdyng erekshe bir salasy  bolyp tabylady.  Halyq әnderi janr retinde san ghasyrlar boyy qalyptasyp, babalarymyzdyng ótken zamandaghy ómirinen shynayy syr shertetin realistik janr retinde osy zamangha jetip, jas úrpaqty tәrbiyeleuding qúraly retinde qogham damuynyng barlyq ózgeristeri kezenderinde halqymyzgha qyzmet etip keledi.

Halyq әnderin oryndaushylargha onyng mәtini týsinikti boluynyn, shyghu tarihyn bilui  shygharmanyng oryndalu sapasyna yqpal etetini belgili.

Qazaq auyz әdebiyeti, yaghny foliklor men halyq muzykasy shygharmalarynyng keyde birneshe núsqalary bolatyndyghy da shyndyq.

Muzyka ónerinde zamanauy muzyka mamandarynyng notamen jazylghan shygharmalarynyng ózin oryndaushylar ózderining dauys diapazondaryna, tehnikalyq mýmkindikterine, әr sózdin, sóz oralymdarynyng maghynasyna, sýiemeldeushi aspaptardyng erekshelikterine baylanysty әrlep, óndelui  de qalypty qúbylysqa ainaldy.

Biraq halyq әnderi sózderinin, sóz tirkesterining oryndy-orynsyz ózgertilip qoldanyluy, qisyngha kelmeytin mәtinder tiyimdi tәrbie qúralynyng maghynalyq mazmúnyna zor núqsan keltirude.

Býgingi maqalamyzda «Aghajan Lәtipa» әnining mazmúnyna  qatysty oi-pikirimizdi úsynamyz.  Halyq әni «Aghajan Lәtipa» әnining sózi әr týrli núsqada jariyalanyp jýrgeni belgili.

«Aghajan Lәtipa» әnine qatysty aitatyn alghashqy mәsele onyng birinshi shumaghyna qatysty. «Jana shyqqan kóktemning gýlindeysin» nemese «Jana salghan aghashtyng gýlindeysin»,  «Sheshek atqan almanyng gýlindeysin», «Jaysang pisken almanyng býrindeysin», «Pisken alma, jemisting býrindeysin»  degen әdemi teneuli tarmaq joldary әr týrli núsqada jazylyp berilgen.

Ekinshi aitylatyn mәsele әnning qayyrmasynyng mәtini turaly. Búrynghy әn jinaqtarynda qayyrmanyng ýshinshi tarmaghyndaghy «Bir qiyal, bir ziyal» degendi qalay týsinuge bolady degen súraq azdyq etkendey, elektrondy núsqada «Bir qiyal, bir ziyan» dep berilgeni oilanarlyq jaghday.

Endi «Aghajan Lәtipa» әni ne turaly, әnning taqyryby turaly terenirek oilanyp kórelik. Bizding logikalyq payymdauymyz әn shumaqtarynyng maghynasyna negizdeledi.   Án mәtininde kórikti kóktem, gýl jarghan nemese gýl salghan aghashtar surettelgen. Ándegi lirikalyq keyipkerler de qazaqy tektiligin saqtaghan, әdep-ibadan aspaghan, ústamdy, tәrbiyeli jandar.

Oghan dәlel -  birinshi shumaqtaghy «Kýlshe bergen baladay alday týsip, Ber jaghynmen әnsheyin kýlimdeysin» nemese ekinshi shumaqtaghy «Lәtipanyng qolynda gauhar jýzik, Bozbalalar qaraydy kózin sýzip. Bir auyz sóz estimey jýrsem-daghy, Kete almadym ózinnen kýder ýzip» degen saf altynday salmaqty óleng tarmaqtary.

Ánning «Qúlpyrghan beyne gýl, Qyzyqty jas ómir! Bir sende jýregim, Qúrbyjan, ózing bil» dep sóz-sazymen syzylghan ekinshi qayyrmasy da shygharmadaghy úly dala mәdeniyetin aiqyndaudaghy negizgi dәlelding biri.

Shygharmadaghy tabighatymyz osynday әsem, lirikalyq qaharmandarymyzdyng syrt kelbeti (portret), jan-dýniyesi mynaday kórkem bolghanda, kim kimge ziyan qylyp túr? Ziyan qylugha sebep tabylmasy anyq.

Tәlim-tәrbiyesi,  minez-kelbeti bir-birine sau kelgen armany jarasqan jastardyng «Bir qiyaly, bir ziyaly» degen sózderining qysqartylyp, maghynasyna mәn berilmey aityluyna, mәtindegi óreli sózding ónin teris ainaldyryp aitugha, ruhany azyqty mazaq etuge bola qoymas!

Áu demeytin qazaq joq, ynyldap aityp kórseniz «qiyaly», «ziyaly» sózderin tolyq aitqannan әnning sazyna keletin esh ziyan joq!

Oryndaushylardyng qalay oilaytyny bizge beymәlim, biraq tyndaushy, oqyrman retinde aitsaq, bir ghana sóz tútas bir ótken ghasyrlardaghy qazaq jastarynyn, yaghny úly babalarymyzdyng beynesi, etnografiya, túrmys-salty surettelgen shygharmanyng mazmúnyna iritki salyp,  «qúmalaq» keypin kiyip túrghanyn angharu qiyn emes shyghar.

Ýshinshi mәsele – osynday «qúmalaq» keypin kiyip túrghan «maydan» sózine qatysty. «Gýl» sózimen biriktirile jazylyp berilgen – «Gýlmaydan» sózine qatysty.

Bir estigende «Gýl» sózimen bastalatyn qyz esimi siyaqty dep oilaugha bolady. Biraq talay teperishti bastan ótkergen yrymshyl qazaq halqy arghy-bergi zamanda úrpaghyna esh uaqytta «maydan» dep at qoymaghany jәne aldaghy uaqytta da olay atamaytyny beseneden belgili.

Osy tústa biz talqylaghan «Bir qiyaly, bir ziyaly» tek-túlghasy kelisken jastar «Aghajan» degen ýlken qúrmet, iltipatpen aitylghan sózge jalghastyra qanday sózderdi aituy mýmkin  edi degen súraqtyng tuyndauy zandy da. Sóz maghynasyn dúrys týsinip, zerdelep, tyndaushygha dúrys jetkizilui әnshiden sheberlikti jәne әdis-tәsildi de qajet etedi.

Bizding logikalyq   payymdauymyz boyynsha erte kezdegi oiyn-sauyqtaghy óner sayysynda aitylghan jaydary mahabbat lirikasyna toly qayyrma sózi «Aghajan, Latiyp-ay» dep bastalyp, odan әri «Kýl mayda, Lәtiyp-ay» dep jalghassa kerek. Sonda qayyrmamyz bylaysha aitylar edi:

Aghajan, Latipa,

Kýl mayda, Latipa!

Nemese: Gýl mayda, Lәtipa! 

Bir qiyaly, bir ziyaly,

Beu-beu, Latipa!

Kózi qaraqty oqyrmannyng esine «Gýlder» ansamblining әnshisi Gýlmaydan týseri haq. Ol әnshining de «Gýl mayda», yaghny «kishkene gýl» degen maghynadaghy tym tәuir esimi qalay bolsa solay jaza salatyndardyng yqpalymen solay jazylyp ketken dep túspaldaugha bolady.

Tórtinshi mәsele – әn qayyrmasyndaghy әn qayyrmasyndaghy «Aghajan, Lәtipa» dep keletin qaratpa sóz maghynasynda qoldanylghan kisi esimine baylanysty. «Lәtipa» degen esim erte qalalarymyzdaghy saudamen ainalysqan, eskishe oqumen qazaqtardan búrynyraq ainalysqan dini músylman, tili týsinikti (týrki tildes), kórshiles tatar halqyndaghy «Latiyf» degen adam atymen baylanysty bolsa kerek. Olarda «Latiyf» esimi tek er adamdargha ghana qoyylady eken.

«Latiyf» sózi qazaq tilindegi tól dybystarymyzben ynghaylastyryla, halyq arasynda «Lәtip», «Latiyp»  formalarynda aitylyp, qalyptasqan.

Bir qyzyghy, qazaq arasynda búl esim әiel adamgha da qoyylady.

«Lәtipa»,  «Latifa» esimdi qazaq әiel-qyzdary az bolmaghany oqyrmandargha belgili.

Endigi súraq biz zerttep otyrghan shygharmadaghy keyipkerding aty «Lәtip» pe, «Lәtipa» ma? Yaghni, qayyrmadaghy lirikalyq keyipkerimiz er adam ba, әiel adam ba?

Oryndaushynyng kóz aldynda qanday beyne túrugha tiyisti nemese lirikalyq keyipkerdi ol qalay elestetedi jәne qanday negizge sýiengeni dúrys bolady?

Besinshi mәsele – «latiyf» - arab sózi, maghynasy – qayyrymdy, meyirimdi.   Bәlkim әndegi «Latiyp» sózi adam esimi bolmauy da mýmkin.  «Qayyrymdy, meyirimdi aghajan» degen oy ol kezdegi  arabsha sauatty jastardyng kәsibiy-diny leksikagha negizdep, ólenge qosyp, tauyp aitqan tapqyrlyqtyn, kreativtilikting bir ýlgisi boluy da mýmkin.

Altynshy mәsele «Lәtipanyng qolyndaghy altyn jýzikte».  Ánning ekinshi shumaghynda «Lәtipanyng qolynda altyn jýzik, Bozbalalar qaraydy kózin sýzip» dep aitylady. Tórtinshi mәsele boyynsha talqylanyp, «Kýl mayda, Lәtipa» degen núsqagha toqtalghan song әndegi lirikalyq keyipkerimizdi bireu ghana dep esepteuge bolatynyn oqyrmandar angharyp otyrghan bolar.

Jetinshi mәsele «Aghajan, Lәtipa» әnindegi basty lirikalyq keyipker er adam ba, әiel adam ba? Án mәtinining týzetu engizilip, óndelgen núsqasyna zer salayyq. Sonda birinshi, ekinshi  shumaqtardyng sózi  mynaday boldy:

1. Jana shyqqan kóktemning gýlindeysin,   

Jaysang pisken almanyng býrindeysin.

Kýlshe bergen baladay alday týsip,

Ber jaghynmen әnsheyin kýlimdeysin.

2. Lәtipanyng qolynda gauhar jýzik,

Bozbalalar qaraydy kózin sýzip.

Bir auyz sóz estimey jýrsem-daghy,

Kete almadym ózinnen kýder ýzip.

Án «Aghajan, Latipa» dep atalady. Súraq: Aghajany qalay, Latipasy qalay? Taghy súraq: әndi qyz jigitke arnap shygharghan ba, әlde jigit qyzgha arnap shygharghan ba?

Ertedegi bay-baquatty er adamdardyng jýzik taghatyny talay tarihy shygharmalarda aitylghan shyndyq. Qazir de búl ýrdis bar. Múny da eskeru qajet.

Aghajan, Latipa,

Kýl mayda, Latipa!

Nemese:

Gýl mayda, Lәtipa! 

Bir qiyaly, bir ziyaly,

Beu-beu, Latipa!

Búl – qayyrmanyng jogharyda talqylanyp, ekinshi, ýshinshi, tarmaqtarynyng óndelgen núsqasy. Taghy da  «Latiyf» sózine qatysty oilanyp, demeulik shylaumen tolyqtyrsaq, mynaday núsqa payda bolady eken:

Aghajan, Latiyp-ay,

Kýl mayda, Latiyp-ay!

Bir qiyaly, bir ziyaly,

Beu-beu, Latiyp-ay!

Qoryta kelgende, bizding oilauymyzsha, «Aghajan, Latiyp-ay» әni aitys janrynyng negizinde payda bolghan әn. Án mәtini dialogqa, aitysqa qúrylghan, jastardyng oiyn-sauyghynda payda bolghan foliklorlyq ekspromt-shygharma. Kýy ónerindegi erekshe janr – kýy aitysy sekildi әn aitysy, qazirgi óner, muzyka ghylymy tilinde duetpen aitylatyn әn deuge bolady:

Jigit:

Jana shyqqan kóktemning gýlindeysin,   

Jaysang pisken almanyng býrindeysin.

Kýlshe bergen baladay alday týsip,

Ber jaghynmen әnsheyin kýlimdeysin.

Qyz jauaby:

Aghajan, Lәtiyp-ay,

Kýl mayda, Lәtiyp-ay!

Bir qiyaly, bir ziyaly,

Beu-beu, Lәtiyp-ay!

Lәtip aghanyng qolynda gauhar jýzik,

Bozbalalar qaraydy kózin sýzip.

Jigit :

Bir auyz sóz estimey jýrsem-daghy,

Kete almadym ózinnen kýder ýzip.

               Qúlpyrghan beyne gýl,

               Qyzyqty jas ómir!

               Bir sende jýregim,

               Qúrbyjan, ózing bil!

Zәure Sýndetqyzy Ábisheva

Abai.kz