SERGELDEN

IYә, «Álemde talay qyzyq bar...», degendey sebepsiz saldar bolmaytyny barshamyzgha ayan. Keshqúrym oilamaghan jerden qalta telefonym shyr ete qaldy, baylanysty qostym. Men júmys jasaytyn mektepting diyrektory Aytjamal Shaghmanqyzy «Qaly tez maghan jolyghyp ketshi, tapsyrma bar» dep meken-jayyn aitty. Bardym, hal súrasqan song qolyma syrtynda «Milisiya bastyghy Chanyshev Qasymhan» dep jazylghan qyzyl papkany berip, «ÚQK súratyp jatyr, jaqynda meyram kýnderi eken, mynadaghy mәlimetterdi retke keltirip, jýielep berseng jәne de mýmkin osy taqyrypta bir oqushy dayyndap, ghylymy júmys qorghatarsyn» dedi kýlip. «Qarap kóreyin, materialdary jetkilikti bolsa» dep jauap qattym. Ýige kelip birneshe ret oqyp shyqtym, bәlendey janalyq taba almadym, búrynnan tanys mәlimetter. Qarandashymdy alyp rettep, bir jýiege keltirip, artyq jerlerin qysqarttym, material dayyn boldy.

Sodan osy papkanyng ishinde túrghan búghan deyin onsha kónil bólmey selqostau qaraghan eki kók dәpterdi qolyma aldym. Syrtynda «Iz vospominaniy Kurmaeva Hamita Iliyasovicha. Ochevidsa, lichno znavshey Hodjamiyarova y Chanysheva. 6 fevralya, 1921», ekinshisinde «Dopolnenie ob ubiystve Dutova so slov Hodjamiyarova rasskazanno im 1934-35 g. tov. Kurmaevu H.I. y Z. Sabirovu y drugim v moment kogda on t.e. Hodjamiyarov rabotal...» degen sózder ózine eriksiz nazar audartty. Asyqpay paraqtap oqyp shyqtym, tandanbasqa sharam joq, «ataman Dutovtyng óltirilui» jayyndaghy әsheyingi auyzekidegi aityp jýretin anyz әngimeler men búryndary estimegen tyng mәlimetter de osy kók dәpterlerding ishine hatqa týsipti. Yapyray, ómir desenshi, júmyr basty pendelerding taghdyr tәleyi de kýngey men kólenkeden túrady-au...

Sebebi, búl oqigha jayynda Kenes ýkimetining aqparat qúraldaryndaghy jariyalanuy men týsirilgen «Atamannyng aqyry» filimindegi jaghdayattar bir saryndy, al, auyl qarttarynyng әngimelerindegi «atamannyng ólimi» jayly mýldem basqa, salmaqtap zerdeley bilgen jangha, aradaghy aiyrmashylyq jer men kóktey bolatyn. Nege deseniz biri qoldan jasalyp búrmalanghan qúpiya bolsa, ekinshisi aqyryn, saqtyqpen aighaylamay aitylatyn, jasandylyqtan ada naghyz saliqaly aqiqattyng ózi edi.

Al, endi maqalamyzdyng taqyryby aityp túrghan «Ataman Dutov» jayly qysqasha mәlimet berip ótsek: Týp-tegi samaralyq әskery kazaktardan taraytyn Aleksandr Iliich Dutov Syrdariya oblysynyng Qazaly kentinde joryq ýstinde dýnie esigin ashqan. Balalyq kezenin Ferghana, Orynbor, Sankt – Peterburg qalalarynda ótkizgen ol, 1897 jyly Orynbordaghy Nepluev kadet korpusyn, al, 1899 jyly sondaghy atty әsker mektebin ayaqtap horunjiy shenimen ózining әskery ómir jolyn bastaydy. 1914 jylghy Birinshi dýniyejýzilik soghysqa ózi súranyp attanady. Ómirine týbegeyli betbúrys әkelgen 1917 jylghy aq patsha taqtan qúlaghan Aqpan tónkerisi edi. Onyng jalghasy bolghan úly qazan tónkerisining nәtiyjesinde uaqytsha biylik joyylyp ýkimet basyna V.IY.Lenin bastaghan bolishevikter keledi. Bolishevikter ókimetin esh moyyndamaghan A.Dutov, alghashqy kýnderden bastap-aq olargha qarsy kýres jolyna týsedi. Sol, 1917 jyldyng 25 qazanynda №816 jarlyqqa qol qoyyp, óz qolastyndaghy әskeriylerge bolishevikterding Petrogradtaghy biylikti kýshpen basyp alghandyghyn moyyndamaugha búiyrady. Biraq, janadan qaz túryp kele jatqan Kenes ýkimetine qarsy 1918 jyly kóktemde respublika aumaghyndaghy Chehoslovak korpusynyng býligi keri әserin tiygizdi. Antanta elderining qoldauymen bolghan búl býlikting sony Reseyde Azamat soghysynyng bastalghandyghyn bildirdi. Chehoslovak korpusy býlikshileri Kenes ýkimetine qarsy kýshtermen (aq gvardyashylar, kulaktar, kadetter, eserler, menishevikter, «Alash partiyasy» t.b.) odaqtasyp, kenes biyligin qúlatyp Sibirding jәne Qazaqstannyng birshama qalalaryn óz qolastyna qaratty. Dәl osy ontayly sәtti sheber paydalana bilgen A.IY.Dutov Oral men Orynbor kazaktaryn bolishevikter biyligine qarsy kóterdi. Nәtiyjesinde, Qazaqstannyng kóptegen aumaghynda Kenes ýkimeti qúlatylyp jәne Reseyge qarasty Ombyda admiral Kolchak bastaghan Uaqytsha Sibirlik aq gvardiyashylar ýkimeti qúrylsa, 1918 jyly shildede A.Dutov Týrkistan men Sibir arasyndaghy qatynasta strategiyalyq manyzy zor Orynbor aimaghyn basyp alyp qyzyldargha ýlken qauip tóndirdi. Degenmen, kóp úzamay qarsy shabuylgha shyqqan Qyzyl armiya 1919 jyly kýzde Kolchak armiyasyn talqandady, osy bir jaysyz oqighadan keyin A.Dutov ekinshi ret Orynbor kazaktarynyng qolbasshylyghyna taghayyndalyp, Kókshetau men Atbasardan Jetisugha sheginuge mәjbýr bolady. Jol azabyn tartyp әreng jetken orynborlyq kazaktar, búl jerdegi ataman B.Annenkovtan qoldau tappay qaghaju kórgenine shydamay, 1920 jyly nauryzda Sarqannyng Qarasyryq asuy arqyly Qytay iyeligine ótuine tura keledi. Sóitip, Alatau asyp Shynjandaghy Dampani әkimshiligine qaraytyn Borotala ózeni manayyna qos tigip bir aiday ayaldaydy. Sodan әri Sýidin qalasyna jәne sol manaydaghy Mazar, Shipanze qystaqtaryna taban tirep ornalasady. Etek-jenin jighan ataman Dutov endi jospar boyynsha Jarkentke shabuyl jasap biylikti qayta qolgha alu әreketine kóshedi. Oghan dәiek retinde 1920 jyldyng kýzinde jazylghan hattardan derekterdi keltire ketsek: A. Dutov «...Jetisu men Tashkent arasynyng ón boyynda júmys jýrip jatyr. Men Harbinmen, Qyrymdaghy general Vrangelimen baylanys jasap túramyn». Zertteushi D. Golinkovtyng «KSRO – daghy antiykenestik qúpiya úiymnyng kýireui» kitabyndaghy 1921 jyldyng basynda «aghylshyn barlau qyzmetimen baylanys ornatuy» jәne Orta Aziya basmashylar qozghalysynyng basshysy Ergashbay Berdiyevke jazghan haty, mysaly; «...Men sizben baylanys jasaugha ýshinshi ret әreket etip otyrmyn. Qazir biz Qytay shekarasyndaghy Jarkentke tayau Sýidin qalasyndamyz. Mening qolastymda 6000 adamgha juyq jasaq bar, ...Jarkentke soqqy berer sәtti kýtip jýrmin...» t.b. mәlimetter jәne Jetisudaghy Kenes ýkimetine qarsy astyrtyn úiymdarmen de tyghyz baylanysta bolghandygha taghy bar. («Egemen Qazaqstan» gazeti, J. Auypbaev, «Ajalgha attanghandar» 2016 j. 1-3, 6,9 qyrkýiek sandarynda) Al, endigi Kenestik bolishevikterding aldyndaghy negizgi maqsaty qaytken kýnde de, buyny bekimegen jas memleketke tónip kele jatqan alapat qauipting aldyn alu, yaghni, es jighyzbay, shúghyl týrde ataman Dutovtyng kózin jong boldy.

Endigi kezekti birshama qúpiyany ishine býkken dәpterlerge bereyik, Kurmaev Hamit Iliyasúlynyng jazuy boyynsha:

«Dutovtyng ólimi» turaly Z.Sabirov ekeui M.Hodjamiyarovtyng óz auzynan estigen, ol oqigha 1934 – 1935 jyldary audandyq partiya komiytetining úigharymymen kolhozdardyng kiris – shyghysyn tekseruge Nadekke, ol kezdegi atauy «Qyzyl batraq» kolhozynda kezdesken. M.Hodjamiyarovta MTS-ting kiris – shyghys esebin tekseruge barghan jәne ekeuara jaqsy qarym-qatynasta bolghan eken. Ony bayqaghan qasyndaghy birge júmys jasaytyn joldastary Kurmaev Hamit arqyly ótinish bildirip «Dutovtyng ólimi» jayly Hodjamiyarovtyng óz auzynan estigileri keletinin aitqan. Nege deseniz sol bir qandy oqigha jayynda әrkim әrtýrli aitatyn, onyng qaysysy ótirik, qanshasy shyndyq ekenin aiyru mýmkin emes-ti. Kelisimin bergen ol tek júmystan keyingi uaqytta, yaghny týngi 11.00-de bólmesinde kýtetin boldy. Aytqan uaqytta Kurmaev H, Sabirov Z, jәne P.F.Ivanovtar jinalyp, «Ataman Dutov» jayly hikayanyng tiri kuәgeri M.Hodjamiyarovtyng әngimesin tyndaugha otyrady, sonymen:

...Jogharghy Sot memleketke asa qauipti dep tanylghan ataman Dutovty ólim jazasyna kesip syrttay ýkim shygharady. Ýkimning oryndaluyn VChK ózining qaramaghyndaghy TurChK-ke tapsyrady. Ol organ ózinen keyingi Jarkentting uezdik ChK-ne búiyrady. Sebebi, barlau qyzmetterining aqparaty boyynsha ataman Dutov 1921 jyldyng 21 mamyrynda qarauyndaghy bar әskery qosynymen Kenes ýkimetine qarsy sheshushi shayqasqa tynghylyqty dayyndalyp jatqandyghy mәlim boldy. Osy qandy qyrghynnyng aldyn alu maqsatynda Jarkenttik uezdik milisiyagha qatang týrde «qaytken kýnde de Dutovtyng kózin jong kerek» degen qúpiya búiryq berildi. Tandau chekist Q.Chanyshevqa týsti. Nege deseniz әkesi Múhametgaly Chanyshev bay bolghandyqtan ýsh әiel alghan adam, al, bylayghy júrt ony syrtynan «Knyazi» dep ataytyn. Yaghni, bay túqymynan shyqqan adamnyng Dutovqa baylanysqa shyghuy sol kezeng ýshin zandy qúbylys edi. Jәne de aldyn-ala qúrylghan jospardaghyday búl «qúpiya tapsyrmanyn» tez arada ong baghytpen qarqyn aluyna da óz septigin tiygizdi. Sóitip, qúpiya jospardyng alghashqy qadamyn Jarkent ChK-sy 1920 jyldyng kýzinde Qasymhangha qúpiya týrde demalys berip, jedel týrde Qúlja qalasyna attandyruymen bastaldy. Qúljagha ýlken әpkesi Hadishany alghan bay jezdesi Aldagarov Fatihpen birge baryp aq gvardiyashylardyng qúramasyna basshy bolyp jýrgen búrynghy tanysy Milovskiymen jolyghysady. Eki jylday búrynghy kezdesui kezinde, «aghynan jarylghan» Qasymhangha atalmysh Milovskiy 1918 jyly ataman Dutovpen tanystyrugha uәde bergen edi. Biraq, uәdesin orynday almasa da qazaq ofiyseri Abylayhanovpen tanystyrady, onymen etene aralasyp senimine kirgen Q.Chanyshevty ol óz kezeginde ataman Dutovpen jýzdestiredi. Osynau kópten kýtken sәttilikpen jalghasyn tapqan kezdesu barysyndaghy sóz arasynda Qasymhan «Jarkenttegi saqaday say milisiyanyng qúpiya týrde tónkeriske dayyn» ekendiginen habardar etedi. Endi ataman ekeuining arasyndaghy habar berushi alghashqy baylanysshy tynshysy Djamaza atty dungan boldy. Onyng týrli sebeptermen habar berudegi tynshylyq qyzmeti oidaghyday nәtiyje bermedi. Sodan der uaqytyndaghy habar almasu men qarym-qatynasty nyghaytu maqsatynda ekinshi «baylanysshy» retinde chekist Múqay Jigitekovty (Baysymaqov) iske qosady. Sapardan sәtti oralghan son, atamannyng senimine ie bolu ýshin VChK-nyng sheshimimen Qasymhannyng atynan osy Múqay arqyly Dutovqa biraz qaru-jaraq jiberiledi (vintovka, patrondar). Jәne atamannyng eng senimdi adamdarynyng birin sharuashylyq basshysy retinde júmysqa túrghyzady. Q.Chanyshevtyng Dutovpen etene aralasuyna Qytaydyng uezd bastyghy Shani Ganinyng da kómegi zor boldy. Shani Gani osy kómegining qarymtasy retinde Qytay aumaghynda auyr qylmys jasap ólim jazasyna kesilip, týrmeden qashyp ketip Jarkentte tyghylyp jýrgen «qauipti qylmyskerdi» ústap әkelip beruin ótinedi. Sebebi, sol ýshin Shani Gani Pekindegi jogharghy basshylyqtan qatang eskertu alghan bolatyn. Atamanmen qosa onyng da senimdi adamyna ainalu ýshin Qasymhan amalsyz kelisimin beredi. Sóitip, әlgi qylmyskerdi qaladaghy tyghylyp jýrgen jerinen tauyp, kónilindegi kýdigin seyiltu ýshin alghashqyda milisiyagha qyzmetke alady. Birshama uaqyttan keyin qazirgi Tómengi Penjim manayyndaghy Hudoyar eldi mekenine kontrabandisterdi tútqyndaysyndar degen jeleumen qasyna tórt adam qosyp, beseuin shúghyl attandyrady. Týn aua alansyz úiyqtap jatqan «qytaylyq qylmyskerdi» basqa tórteui jabylyp qol-ayaghyn baylap shekara asyryp, qytaylyq uezd basshysy Shani Ganigha aparyp tapsyrady. Múqay arqyly qaru-jaraqtyng jetkizilui, Shani Ganinyng tilegining oryndaluy jәne Dutovtyng senimdi serigining júmysqa alynuy siyaqty sinirgen enbegi Q.Chanyshevti atamannyng eng jaqyn, eng senimdi adamynyng birine ainaldyrdy.

Atamannyng kózin jongdy alghash josparlaghanda aqyldasa kele Qasymhan birinshi baylanysshy bolghan jansyzy Djamazany júmsaydy, 2 – 3 ret qansha oqtalsa da esh nәtiyje bolmaydy, keyin ekinshi baylanysshy Múqaydy júmsaydy onyng da әreketinen týk shyqpaydy, ekeuining de tapsyrmany orynday almauynyng sebebi kelgen adamnyng әr qadamyna, is – qimylyna óte saqtyqpen qaraytyn Dutovtyng kýzetining myqtylyghynda edi. Biraq, kóbinese keyingi kezendegi ekeuining arasyndaghy qúpiya hat-habar men janalyqtardy, qúpiya tapsyrmalardy ýnemi Múqay jetkizip otyrghan. Alda, qaytken kýnde de osy bir qauipti tapsyrmany jýzege asyru mindeti túrghandyqtan Q.Chanyshev amalsyzdan gimnaziyada 2 – 3 synypty birge oqyghan bala kezdegi dosy M.Hodjamiyarovty aralastyruyna tura keldi. Óitkeni Q.Chanyshevtyng et jaqyn tuystarynyng bәrin (ongha juyq adamdy) ChK kepildikke alyp Jarkent týrmesinde qamauda ústaghan eken. Is algha basyp M.Hodjamiyarovta Qasymhannyng pәrmeni boyynsha qúpiya tapsyrma oryndau barysynda baylanysshy tynshy sanatynda birneshe ret Dutovtyng qabyldauynda bolady. Sóitip, 1921 jyly 6 aqpanda VChK-dan jedel týrde atamannyng kózin jong turaly búiryq keledi. Nege ekeni belgisiz hat jazyp bergen Q.Chanyshev orta jolda qalyp, tapsyrmany oryndaudy moyyndaryna alghan Múqay batyr men M.Hodjamiyarov Dutovqa kirip, Hodjamiyarov Qasymhan jazyp bergen hatty oqyp otyrghan atamandy atyp óltiredi de, Múqay kýzetshilerding kózin joyyp, qughynshylardy adastyryp IYintal arqyly Jarkentke aman-sau jetedi. Sol qandy oqigha oryn alghan mezette Q.Chanyshev, I.Ushurbakiyev ekeui Qúlja qalasyndaghy bay jezdesi Fatihtyng ýiinde bolady. Olar ertesi atamannyng ýii ornalasqan Sýidin qalasyna ózderining senimdi tynshylaryn jiberip, Dutovtyng ózi jibergen chekisterding qolynan ajal qúshqanyna anyq kózderi jetken song ghana, 8 aqpan kýni Jarkentke qaytyp oraluymen atalmysh qoljazba ayaqtalady (Orysshadan audarghan avtor).

Osymen maqalam ayaqtaldy-au dep oilaghanymmen qatelesippin. Atamyz qazaq «Adamnyng degeni bolmaydy, Allanyng degeni bolady»dep aitqanynday, oilamaghan jerden atalmysh «Ataman Dutovtyn» ólimine qatysty taghy bir tyng derekke tap boldym. Oqy otyryp ózderiniz de oy eleginen ótkizip, saralap kórersizder...

«ALMAS KEZDIK - QYN TÝBINDE JATPAYDY...»

Búl, mәsele bylay jalghasyn tapty - kýni keshe, yaghny 27.08.2018 jyly tau jaqtaghy Qúrashynyng auzyndaghy Aqkýmbezding kimge túrghyzylghanyn, ondaghy arabsha jazulardyng ne maghyna bildiretinin súrap biluge auyl aqsaqaly Jýnisov Túrghanbek Abdualiyúly atagha barghan edim. Sebebi, «osy kisiler biledi-au» degen Jarkentte túratyn birneshe kónekóz qariyalargha baryp edim, әrkim әrtýrli joramaldap, naqtylap aita almay ekiúshtylau jauaptar berdi. Tek songhy barghanym myrzakeldi Shәripqan ata ghana, «bir bilse, sol Lesnovkadaghy Túrghanbek molda ghana biler, búl jazu men kýmbezding tarihyn» dedi. Sodan salyp úryp tughan auylymdaghy bala kezden tanityn qariyagha baryp, kelisimin alghan song qalam men dәpterimdi jazugha ynghaylap, diktofondy qostym. Izdegen súraghymnyng jauabyn tauyp, kóptegen qyzyqty tarihy derekterge qanyqtym. Sóz arasynda Múqay batyr men Dutov jayly da әngime qozghaldy. Tamaghyn bir kenep alyp ynghaylanyp otyrghan atam, «әi, bala aqyr jazyp otyrsyng ghoy, endi esime týsti «men, әkem Ábduәliyding «Múqay batyrdyng óz auzynan estigen Dutov ólimi turaly hikayasyn» da aityp bereyin, jazyp alasyng ba?» – dedi de әri qaray sózin jalghady. «...Ákem kókiregi oyau, kózi ashyq, aimaqqa ataghy shyqqan qúralaydy kózge atqan anshy, kópke syily adam bolghanymen, minezi kishkene qyrsyqtau adam edi, sol ýshin de birtalay tarih pen qúpiyany ózimen alyp ketti ghoy. Biraq, qaytys bolar aldynda ózining ókinishin bildirdi, amal qansha bәri de kesh edi» dep, súrauly jýzben janaryn maghan qadady. Men tandanghan qalpymda ne senerimdi, ne senbesimdi bilmey anyryp otyryp qaldym, «sonda qalay, Ábduәly ata Múqay batyrdy jaqsy bilgen ba?» dep súraq qoydym. Oipyrmay, balam-ay, ekeui de Suannyng Qúdayberdisinen, biri - Tәsibek, ekinshisi - Qabylan atasynan taraytyn, Búrhanda tuylyp jastayynan birge ósken, tuys, aghaly – inili bauyr adamdar ghoy» demesi bar ma. «Sodan, «әriyne aita beriniz, men tyndap otyrmyn, dayynmyn» dep basymdy iyzep kelisim isharatyn jasadym. Ótken balalyq shaghy eske týsti me, әlde әkege degen saghynyshy ma, janaryna jas ýiirilgen qariya biraz otyryp qalghan ýnsizdikten keyin boyyn tez jiya qoyyp, búlttan keyingi jadyraghan kýndey jýzine quanysh úyalaghan Túrghanbek atam «ol oqigha bylay bolghan eken» dep әngimesin bastady:

...«Múqaydyng óz auzymen әkem Ábduәliyge aitqany, – dep, taghy bir qaytalap aldy. Ghasyrgha juyq uaqyt ótse de osynau elden-elge anyz bolyp әli kýnge deyin aitylyp jýrgen, aq kazaktardyng atamany Dutovtyng kózin jong turaly qúpiya tapsyrmany oryndaugha bes adam barypty. Ekeui syrtta attardy ústap túrghan, onyng biri Múqaydyng inisi Kódek (keybir mәlimetterde Kóbek), ýsheui aulagha kirgen bireui esiktegi kýzetshining qasynda qalyp, Múqay batyr men M.Qojamyarov kensening ishine tikeley Dutovtyng ózine kiredi. Sebebi, Q.Chanyshev pen ataman arasyn baylanystyrushy jansyzy bolghandyqtan, syrttay ýnemi qúpiya tasyrmamen suyt jýretin búlardy tanyp alghan kýzetshiler de jónsiz toqtatugha qaymyghatyn. Qasynda adutanty bar ataman asqan saqtyqpen qadala qaraghan qalpy, suyq jýzben qarsy alady. Qasymhannyng auyr jaraqat alyp kele almaytynyn jәne bar jaghdaydy qysqasha bayandaghannan keyin, hat berip jibergenin aityp Múqay qoynynan shygharghan qaghazyn úsynady. Ony Dutov oqyp bolghan son, taghy «neng bar?» degendey isharat jasaydy, tez týsine qoyyp ekinshi hatty úsynady, ataman óte saq aldyndaghy ýstel ýstinde oqtauly revoliver, ekeuining әr qimylyn qalt jibermey baqylauda ústaghan. Ekinshi hattan keyin atamannyng súrlanghan jýzi jylyp, bosansyp qalghan sәtin dóp basqan Múqay batyr ýshinshi hatty alghanday synay tanytyp kóz ilespes jyldamdyqpen qoynyndaghy oqtualy naganyn suyryp alghan boyda Dutovty atyp salady, al, Qojamyarov adutantty atady, etpetinen qúlaghan atamannyng qasyna jetip barghan Múqay dәlel retinde onyng eki pogonyn júlyp alyp, dalagha atyp shyghady, oq dauysy shygha sala sol mezette-aq, daladaghy ýshinshi adam esik aldyndaghy kýzetshini jayratyp salghan eken. Syrtta Qojamyarov joq, Múqay jantalasyp ishke qayta kirse, esi shyqqany sonsha ol bólmede, eki qolymen basyn ústap alyp týsiniksiz bir sózderdi qaytalap, sendelip, ainalyp jýr eken. Qoltyqtap alyp sýirelegen kýii attargha jetkizip, ayaq-qolynda jan joq Qojamyarovty belinen qapsyra qúshaqtap atqa mingizgen song biri jetekke alyp, ekinshisi qamshymen atty sabalap qasha jóneledi. Olar eki kóshe ainalghannan keyin baryp dauryqqan qughynshylardyng aighayy men retsiz atylghan myltyq dauysyn estiydi. Sodan, adasyp qalghan qughynshylardy artqa tastap, Qorghastan aman-esen ótip, shekara asyp IYintal arqyly Jarkentke keledi. ChK arnayy tynshylaryn jiberip Dutovtyng ólimi rastalghan song ghana, Q.Chanyshevtyng kepildikte Jarkent abaqtysynda otyrghan tuystaryn bosatyp, al, Múqay ózimen birge әkelgen eki pogondy dәlel etip, әreng degende aqtalyp shyghypty. Jәne de Múqay batyrdyng «taghy bir aitqan sózi» dedi, qariya algha qaray bir úmsynyp alyp «әlgi Mahmút adam óltirip kórmegen eken, ne onysyn erterek aitpapty qan kórgende ýreylenip, esi auyp qaldy, әiteuir әreng degende qúday saqtap bәrimizde aman oraldyq-au..» - degen eken. Jәne bir nazar audararlyq mәsele, 1938 jyly 12 qantardaghy Múqay Baysymaqovtyng óz qolymen jazghan NKVD ókiline kuәger retinde bergen týsiniktemesinde: «Jarkent milisiyasynyng bastyghy Q.Chanyshevti («syrt kóz ýshin») tútqyngha alardan bir ay shamasy búryn ChK-dan A.Dutovty óltiru jóninde tapsyrma alghan. ...Búdan әri operasiya bastalady, sonda M.Qojamyarov pen M.Baysymaqov aq gvardiyashylar generalyn óltiredi».

Jәne bir eskerte ketetin  jaghday osy bes sayypqyrannyng biri Soltanay Maralbaev bolghan eken. Taqymy myqty  shabandoz, jas kýninen qúralaydy kózge atqan mergendigimen,  sonday – aq kýndiz – týni jortqanda baghytynan janylmas zerektigi, jershildigimen jәne ójettigimen aimaqqa aty shyqqan Soltanay batyrdyng jasy alpystan assada at ýstinen týspegen kezi eken. (Batyr atamyzdyng býgingi úrpaghy Molot Soltanaev aghamyz audan, oblys júrtshylyghyna tanymal aqyn, Bilim beru isining ýzdigi jәne qalamger әriptesimiz). Endi búl jerdegi mening aitpaghym, osy aitylghan әngimening bala kýnimde atam Ramazanmen erip qonaqqa barghanda (Aqjarqyn, Abduali, Júmadil t.b. atalardyng ýilerinde) dastarhan basynda jinala qalghan aqsaqaldardyng sóz arasynda «ey, ne sóilep otyrsyng Dutovty atqan Múqay batyr ekenin bәrimizde bilemiz ghoy» dep debeylep aitqan sózderin talay estigenimdi, sonau 1990 jyldary Almalydaghy Qoyshybay baqsynyng ýiinde sol auyl qariyalarynyng osy oqigha jayynda aitqanynan estigen әngimelerimmen dәlme-dәl sәikes kelui. Sәl ayaldap chekist N.Milovanovtyng «Kórinbeytin maydan» jinaghyndaghy mәlimetterge zer salyp kórelik: «...Kýzet ýiinen atyp shyghugha úmtylghan kazaktardy esik pen terezege oq atqan Qasymhan qayta quyp tyghady. Zәreleri zәr týbine jetken olar qarularyn tastay sala tósekterding astyna zyp beredi. Osy kezde ishten birin – biri sýiegen Mahmúd Qojamyarov pen Múqay Baysymaqov kórinedi», jәne sol N.Milovanovqa M.Qojamyarovtyng ózining aityp bergeni: «...aldymen Dutovty súlattym. Sonan song ózime atylghan adiutantty qaq mandaydan tars etkizdim. Ol janyp túrghan mayshamdy túghyrymen qúlatqan boyy edenge gýrs etti. Men atamannyng aunaqshyp jatqanyn kórip ony ekinshi ret attym da, ne bolghanymdy bilmey, ýstimdi ter jauyp, qabyrghagha sýiene túryp qaldym. Sol kezde Múqay kirip kelip, dalagha sýiemeldep alyp shyqty». Mine, ózderiniz bayqap otyrghanday, búl derekter jogharyda jazylghan Múqay batyrdyng «taghy bir sózinin» dәleli ispetti. Al, jogharghy «Kók dәpterdegi» estelik boyynsha Q.Chanyshev dәl osy sәtte búl jerdegi atysta mýlde bolmaghan. Sol qandy oqigha oryn alghan mezette Q.Chanyshev, I.Ushurbakiyev ekeui Qúlja qalasyndaghy bay jezdesi Fatihtyng ýiinde bolady. Olar ertesi atamannyng ýii ornalasqan Sýidin qalasyna ózderining senimdi tynshylaryn jiberip, Dutovtyng ózi jibergen chekisterding qolynan ajal qúshqanyna anyq kózderi jetken song ghana, 8 aqpan kýni Jarkentke qaytip oraluymen atalmysh qoljazba ayaqtalady.

Jәne 1921 j. 11 aqpanynda Tashkentten Týrkistan maydany Áskery Revolusiyalyq Kenesining mýshesi G. Sokolinikovtyng atyna joldanghan myna bir jedelhatta: ...Operasiyagha basshylyq etushi adam Dutovtyng bólmesine kirip kelip oghan hat úsyndy da úrymtal sәtti paydalanyp eki ret atyp Dutovty jәne ýshinshi oqpen kómekshisin jayratty. Nýkte.

Kelesi mәlimetke kezek bersek, «ARNAYY ADRESKE. MEYLINShE QÚPIYa. Týrkistan ólkesindegi VChK uәkiletti ókilining №44 búiryghynan kóshirme. 1921 jylghy 12 sәuir. Tashkent qalasy. 1. Qúljada ataman Dutovtyng kózin jongdy tikeley úiymdastyrghany ýshin, Q.Chanyshevty VChK atynan «Dutovtyng kózin jonggha tikeley basshylyq jasaghany ýshin» degen jazuy bar altyn saghatpen marapattaymyn». («Egemendi Qazaqstan» gazeti, J.Auypbaev, «Ajalgha attanghandar», 3 qyrkýiek, 2016j.)

Al, endi týsinip kóriniz...(Q.Chanyshev) N.Milovanovta «esik pen terezeden oq jaudyrady, biraq ishke kirmeydi», al, G.Sokolinikovke joldanghan jedelhatta «Dutovty óz qolymen atady», №44 búiryq boyynsha «basshylyq jasaghany ýshin» altyn saghatpen marapattalady, «Kók dәpter» boyynsha «...jezdesi Fatihtyng ýiinde bolady»...

IYә, birneshe jyldan song búl tarihy qandy oqighanyng bolghanyna da, bir ghasyr uaqyt bolyp qalypty. «Qazaqfilim» týsirgen «Atamannyng aqyry» kinosynda chekist Q.Chadiyarov, estelik qújattarda (eki kók dәpterde, M. Qojamyarovtyng aituy boyynsha) M.Qojamyarov, kónekóz qariyalardyng auyzdan-auyzgha berilip kele jatqan derekteri boyynsha (Múqaydyng óz aituy, Ábduәly zәngi, Túrghanbek jәne Aqjarqyn manpan, Júmәdil, Ramazan, t.b. atalarymyzdyn) Múqay batyr. Búl tarihy oqighanyng mәn-jayy әli kýnge deyin belgisiz, anyzy qaysy, aqiqaty qaysy eshkim bilmes qúpiya bolyp qaldy ghoy...?!

Múqay Baysymaqov

Al endi azdy-kópti qolda bar derekterge kezek berer bolsaq: Múqay Jigitekov (Baysymaqov) 1888 jyly Búrhanda qarapayym qazaq janúyasynda ómirge kelgen. Bozbala kezinen-aq, maldy auyldarda ótetin jiyn-toylardaghy kókpar, kýres, audaryspaq, t.b. týrli at jәne kýsh synasu oiyndarynyng asqan sheberi boluymen qatar, jas kezinen qaysar batyrlyghymen el kózine týsken eken. Oghan dәlel, atamannyng kózin jonggha iriktelip alynghan chekisterge jeke – jeke berilgen minezdemede, Múqay Baysymaqov turaly – Jauynger. Jýrek jútqan batyl jigit. Alyp kýshting iyesi – degen minezdeme berilgen. 1917 jylghy Úly Qazan tónkerisinen keyingi, Kenes ýkimeti jana ornaghan 1919 jyldary S.Juravlev (key derekte Ya. Lakov polki) bastaghan qyzyldardyng otryadyna qosylghan. Jer jaghdayyn jaqsy biletin, aimaqqa aty shyqqan batyr shekara asqan qazaq auyldaryn qaytaruda jәne Qapal, Abakumovka eldi-mekenderin azat etuge qatysyp, bolishevikter ýkimetine sinirgen enbegi ýshin 1920 jyly Jarkent uezdik milisiyasyna qyzmetke alynady. Tek Kenestik qyzyldargha ghana qyzmet etpey arghy betke aughan talay qazaq auylyn «komotryadtyn» qyrghynan qútqaryp, ajaldan arashalap alghany jayly jәne de kýn demey, týn demey, oryspen de, qytaymen de atysyp shekarany kez-kelgen jerden búzyp ótip kete beretin kózsiz erlikteri turaly anyz-әngimelerdi auyl qariyalarynan bala kýnimizden estip óstik.

Sol alasapyran zamanda malsyz qalghan keybir rulastaryna bala-shaghannyng yryzghysy dep sauyn siyrlar, «soyyp jender» dep úsaq maldan talay ret aidap әkelip bergen jomarttyghyn, sonday-aq, «asharshylyq jyldary Múqay batyr óz auyl-aymaghyna joqshylyqtyng zaryn tartqyzbay, tittey de tarshylyq kórsetpepti» degen sózdi marqúm anam Kýlәihannan da talay estigen edim. «Dutovtyng kózin jong operasiyasynan» keyin 1921 jyldyng 16 qyrkýieginde Tashkentke shaqyrylyp, VChK tóraghasynyng orynbasary Unshlihtyng №303 búiryghy boyynsha esimi jazylghan «Altyn saghat jәne naganmen» marapattalghan.

1938 jyldary «halyq jauy» dep ústalatyn bolghan song amalsyzdan shekara asyp ketken, keyin qapyda Qytaylardyng tútqynyna týsip, arghy bettegi qazaqtardyng ataqty aqyny Tanjaryqpen (ruy Qyzay) abaqtyda birge otyrghan esil er, kóp úzamay Qúlja (key derekte Ýrimji) týrmesinde qytaylardyng qolynan kóz júmghan. Tanjaryq aqyn keyin abaqtydan shyqqanda «...eki ret súraqqa aparyp qaytyp әkeldi, qatty qinaghandary bilinip túr. Biraq Múqay batyr boyynan qorqu men kýizelis, ókinishting tabyn bayqay almadyq. Naghyz arystan jýrekti oghlan eken, ata jau qytaylargha tittey de júmsaqtyq tanytpay, asqaq, iyilmegen qalpy ýshinshi ret súraqqa ketip qaytyp oralmady» dep kókiregi qars aiyryla aitqan sózin keshe ghana, «túlpardyng túyaghy, asyldyng synyghy» Túrghanbek atadan estigende bir jaghynan qazaqtyng qaysar úlyna sýisinsem, ekinshi jaghynan ózegimdi ókinish órtedi. Minekey, aghayyn, Patshalyq Reseyding elesi bolghan «aqtardyn», Kenestik «qyzyl imperiya» men Qytay ýkimetteri biyligining eshbirin moyyndamaghan, tughan jerining tósinde týz perisi kókjalday erkin jortqan, tughan elining jadynda anyz bolyp saqtalghan qazaqtyng taghy bir arysy, jaujýrek batyry óz ómirin osylay ayaqtaghan eken...

Bala kýnimde atamnan Kórde tughan - Kórghúly, Rýstem – Dastan, Bozjigit, Átike, Núrjeke, Múqay, Shoynaq, t.b. batyrlar turaly  kóptegen әngimelerdi estip ósken edim. Sonyng bir parasyn keyingi úrpaqqa kerek bolar dep, kóptegen jyldar boyy sanada sarytap bolyp, janyma maza bermey jýrgen, auyl aqsaqaldarynyng amanatynday bolghan osy bir qolda bar mәlimetterdi óz túsymnan rettep, jýielep, sizderdi habardar eteyin degen niyetpen qalam tartyp otyrghan jәiim bar. Qaysysy dúrys, qaysysy búrys ekenin patsha kónil oqyrman ózderiniz kónil tarazysyna salyp, saraptap alarsyzdar degen oidamyn...

Shejire qart T.Abdualiyúly

Al, osy derekti berip otyrghan Túrghanbek Abdualiyúly atamyz, 1938 jyly 15 mamyrda tuylghan, alghashqy sauatyn bala kýninde Qytaydaghy dýngen meshitining moldasy Arly ahunnan ashyp, qúrannyng tolyq núsqasyn bitirgen sauatty, dindar adam. Qazirgi tanda Lesnovka auylyndaghy Taldy meshitining moldasy. Kirillisany óz betinshe oqyp ýirengen, biraq jaza almaydy. Oqyghan kitaptary - «Myng bir týnnin» 4 tomy, «Rýstem – Dastan», «Manastyng jyry», «Almas qylysh», «Altyn Orda» t.b. kóptegen diny kitaptardy oqyghan kózi ashyq, kókiregi oyau, óte mәdeniyetti ziyaly adam.

Qaly Ibrayymjanov

Qazaqstan Jurnalister
Odaghynyng mýshesi.

Abai.kz