سەرگەلدەڭ

ءيا، «الەمدە تالاي قىزىق بار...»، دەگەندەي سەبەپسىز سالدار بولمايتىنى بارشامىزعا ايان. كەشقۇرىم ويلاماعان جەردەن قالتا تەلەفونىم شىر ەتە قالدى، بايلانىستى قوستىم. مەن جۇمىس جاسايتىن مەكتەپتىڭ ديرەكتورى ايتجامال شاعمانقىزى «قالي تەز ماعان جولىعىپ كەتشى، تاپسىرما بار» دەپ مەكەن-جايىن ايتتى. باردىم، حال سۇراسقان سوڭ قولىما سىرتىندا «ميليتسيا باستىعى چانىشەۆ قاسىمحان» دەپ جازىلعان قىزىل پاپكانى بەرىپ، «ۇقك سۇراتىپ جاتىر، جاقىندا مەيرام كۇندەرى ەكەن، مىناداعى مالىمەتتەردى رەتكە كەلتىرىپ، جۇيەلەپ بەرسەڭ جانە دە مۇمكىن وسى تاقىرىپتا ءبىر وقۋشى دايىنداپ، عىلىمي جۇمىس قورعاتارسىڭ» دەدى كۇلىپ. «قاراپ كورەيىن، ماتەريالدارى جەتكىلىكتى بولسا» دەپ جاۋاپ قاتتىم. ۇيگە كەلىپ بىرنەشە رەت وقىپ شىقتىم، بالەندەي جاڭالىق تابا المادىم، بۇرىننان تانىس مالىمەتتەر. قارانداشىمدى الىپ رەتتەپ، ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، ارتىق جەرلەرىن قىسقارتتىم، ماتەريال دايىن بولدى.

سودان وسى پاپكانىڭ ىشىندە تۇرعان بۇعان دەيىن ونشا كوڭىل بولمەي سەلقوستاۋ قاراعان ەكى كوك داپتەردى قولىما الدىم. سىرتىندا «يز ۆوسپوميناني كۋرماەۆا حاميتا يلياسوۆيچا. وچەۆيدتسا، ليچنو زناۆشەي حودجامياروۆا ي چانىشەۆا. 6 فەۆراليا، 1921»، ەكىنشىسىندە «دوپولنەنيە وب ۋبيستۆە دۋتوۆا سو سلوۆ حودجامياروۆا راسسكازاننو يم 1934-35 گ. توۆ. كۋرماەۆۋ ح.ي. ي ز. سابيروۆۋ ي درۋگيم ۆ مومەنت كوگدا ون ت.ە. حودجامياروۆ رابوتال...» دەگەن سوزدەر وزىنە ەرىكسىز نازار اۋدارتتى. اسىقپاي پاراقتاپ وقىپ شىقتىم، تاڭدانباسقا شارام جوق، «اتامان دۋتوۆتىڭ ءولتىرىلۋى» جايىنداعى اشەيىنگى اۋىزەكىدەگى ايتىپ جۇرەتىن اڭىز اڭگىمەلەر مەن بۇرىندارى ەستىمەگەن تىڭ مالىمەتتەر دە وسى كوك داپتەرلەردىڭ ىشىنە حاتقا ءتۇسىپتى. ياپىراي، ءومىر دەسەڭشى، جۇمىر باستى پەندەلەردىڭ تاعدىر تالەيى دە كۇنگەي مەن كولەڭكەدەن تۇرادى-اۋ...

سەبەبى، بۇل وقيعا جايىندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اقپارات قۇرالدارىنداعى جاريالانۋى مەن تۇسىرىلگەن «اتاماننىڭ اقىرى» فيلمىندەگى جاعداياتتار ءبىر سارىندى، ال، اۋىل قارتتارىنىڭ اڭگىمەلەرىندەگى «اتاماننىڭ ءولىمى» جايلى مۇلدەم باسقا، سالماقتاپ زەردەلەي بىلگەن جانعا، اراداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي بولاتىن. نەگە دەسەڭىز ءبىرى قولدان جاسالىپ بۇرمالانعان قۇپيا بولسا، ەكىنشىسى اقىرىن، ساقتىقپەن ايعايلاماي ايتىلاتىن، جاساندىلىقتان ادا ناعىز ساليقالى اقيقاتتىڭ ءوزى ەدى.

ال، ەندى ماقالامىزدىڭ تاقىرىبى ايتىپ تۇرعان «اتامان دۋتوۆ» جايلى قىسقاشا مالىمەت بەرىپ وتسەك: ءتۇپ-تەگى سامارالىق اسكەري كازاكتاردان تارايتىن الەكساندر يليچ دۋتوۆ سىرداريا وبلىسىنىڭ قازالى كەنتىندە جورىق ۇستىندە دۇنيە ەسىگىن اشقان. بالالىق كەزەڭىن فەرعانا، ورىنبور، سانكت – پەتەربۋرگ قالالارىندا وتكىزگەن ول، 1897 جىلى ورىنبورداعى نەپليۋەۆ كادەت كورپۋسىن، ال، 1899 جىلى سونداعى اتتى اسكەر مەكتەبىن اياقتاپ حورۋنجي شەنىمەن ءوزىنىڭ اسكەري ءومىر جولىن باستايدى. 1914 جىلعى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ءوزى سۇرانىپ اتتانادى. ومىرىنە تۇبەگەيلى بەتبۇرىس اكەلگەن 1917 جىلعى اق پاتشا تاقتان قۇلاعان اقپان توڭكەرىسى ەدى. ونىڭ جالعاسى بولعان ۇلى قازان توڭكەرىسىنىڭ ناتيجەسىندە ۋاقىتشا بيلىك جويىلىپ ۇكىمەت باسىنا ۆ.ي.لەنين باستاعان بولشەۆيكتەر كەلەدى. بولشەۆيكتەر وكىمەتىن ەش مويىنداماعان ا.دۋتوۆ، العاشقى كۇندەردەن باستاپ-اق ولارعا قارسى كۇرەس جولىنا تۇسەدى. سول، 1917 جىلدىڭ 25 قازانىندا №816 جارلىققا قول قويىپ، ءوز قولاستىنداعى اسكەريلەرگە بولشەۆيكتەردىڭ پەتروگرادتاعى بيلىكتى كۇشپەن باسىپ العاندىعىن مويىنداماۋعا بۇيىرادى. بىراق، جاڭادان قاز تۇرىپ كەلە جاتقان كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى 1918 جىلى كوكتەمدە رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى چەحوسلوۆاك كورپۋسىنىڭ بۇلىگى كەرى اسەرىن تيگىزدى. انتانتا ەلدەرىنىڭ قولداۋىمەن بولعان بۇل بۇلىكتىڭ سوڭى رەسەيدە ازامات سوعىسىنىڭ باستالعاندىعىن ءبىلدىردى. چەحوسلوۆاك كورپۋسى بۇلىكشىلەرى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كۇشتەرمەن (اق گۆاردياشىلار، كۋلاكتار، كادەتتەر، ەسەرلەر، مەنشەۆيكتەر، «الاش پارتياسى» ت.ب.) وداقتاسىپ، كەڭەس بيلىگىن قۇلاتىپ ءسىبىردىڭ جانە قازاقستاننىڭ ءبىرشاما قالالارىن ءوز قولاستىنا قاراتتى. ءدال وسى وڭتايلى ءساتتى شەبەر پايدالانا بىلگەن ا.ي.دۋتوۆ ورال مەن ورىنبور كازاكتارىن بولشەۆيكتەر بيلىگىنە قارسى كوتەردى. ناتيجەسىندە، قازاقستاننىڭ كوپتەگەن اۋماعىندا كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاتىلىپ جانە رەسەيگە قاراستى ومبىدا ادميرال كولچاك باستاعان ۋاقىتشا سىبىرلىك اق گۆاردياشىلار ۇكىمەتى قۇرىلسا، 1918 جىلى شىلدەدە ا.دۋتوۆ تۇركىستان مەن ءسىبىر اراسىنداعى قاتىناستا ستراتەگيالىق ماڭىزى زور ورىنبور ايماعىن باسىپ الىپ قىزىلدارعا ۇلكەن قاۋىپ ءتوندىردى. دەگەنمەن، كوپ ۇزاماي قارسى شابۋىلعا شىققان قىزىل ارميا 1919 جىلى كۇزدە كولچاك ارمياسىن تالقاندادى، وسى ءبىر جايسىز وقيعادان كەيىن ا.دۋتوۆ ەكىنشى رەت ورىنبور كازاكتارىنىڭ قولباسشىلىعىنا تاعايىندالىپ، كوكشەتاۋ مەن اتباساردان جەتىسۋعا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. جول ازابىن تارتىپ ارەڭ جەتكەن ورىنبورلىق كازاكتار، بۇل جەردەگى اتامان ب.اننەنكوۆتان قولداۋ تاپپاي قاعاجۋ كورگەنىنە شىداماي، 1920 جىلى ناۋرىزدا سارقاننىڭ قاراسىرىق اسۋى ارقىلى قىتاي يەلىگىنە وتۋىنە تۋرا كەلەدى. ءسويتىپ، الاتاۋ اسىپ شىڭجانداعى دامپان اكىمشىلىگىنە قارايتىن بوروتالا وزەنى ماڭايىنا قوس تىگىپ ءبىر ايداي ايالدايدى. سودان ءارى ءسۇيدىن قالاسىنا جانە سول ماڭايداعى مازار، شيپانزە قىستاقتارىنا تابان تىرەپ ورنالاسادى. ەتەك-جەڭىن جيعان اتامان دۋتوۆ ەندى جوسپار بويىنشا جاركەنتكە شابۋىل جاساپ بيلىكتى قايتا قولعا الۋ ارەكەتىنە كوشەدى. وعان دايەك رەتىندە 1920 جىلدىڭ كۇزىندە جازىلعان حاتتاردان دەرەكتەردى كەلتىرە كەتسەك: ا. دۋتوۆ «...جەتىسۋ مەن تاشكەنت اراسىنىڭ ءون بويىندا جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر. مەن حاربينمەن، قىرىمداعى گەنەرال ۆرانگەلمەن بايلانىس جاساپ تۇرامىن». زەرتتەۋشى د. گولينكوۆتىڭ «كسرو – داعى انتيكەڭەستىك قۇپيا ۇيىمنىڭ كۇيرەۋى» كىتابىنداعى 1921 جىلدىڭ باسىندا «اعىلشىن بارلاۋ قىزمەتىمەن بايلانىس ورناتۋى» جانە ورتا ازيا باسماشىلار قوزعالىسىنىڭ باسشىسى ەرگاشباي بەرديەۆكە جازعان حاتى، مىسالى; «...مەن سىزبەن بايلانىس جاساۋعا ءۇشىنشى رەت ارەكەت ەتىپ وتىرمىن. قازىر ءبىز قىتاي شەكاراسىنداعى جاركەنتكە تاياۋ ءسۇيدىن قالاسىندامىز. مەنىڭ قولاستىمدا 6000 ادامعا جۋىق جاساق بار، ...جاركەنتكە سوققى بەرەر ءساتتى كۇتىپ ءجۇرمىن...» ت.ب. مالىمەتتەر جانە جەتىسۋداعى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى استىرتىن ۇيىمدارمەن دە تىعىز بايلانىستا بولعاندىعا تاعى بار. («ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، ج. اۋىپباەۆ، «اجالعا اتتانعاندار» 2016 ج. 1-3, 6,9 قىركۇيەك ساندارىندا) ال، ەندىگى كەڭەستىك بولشەۆيكتەردىڭ الدىنداعى نەگىزگى ماقساتى قايتكەن كۇندە دە، بۋىنى بەكىمەگەن جاس مەملەكەتكە ءتونىپ كەلە جاتقان الاپات قاۋىپتىڭ الدىن الۋ، ياعني، ەس جيعىزباي، شۇعىل تۇردە اتامان دۋتوۆتىڭ كوزىن جويۋ بولدى.

ەندىگى كەزەكتى ءبىرشاما قۇپيانى ىشىنە بۇككەن داپتەرلەرگە بەرەيىك، كۋرماەۆ حاميت يلياسۇلىنىڭ جازۋى بويىنشا:

«دۋتوۆتىڭ ءولىمى» تۋرالى ز.سابيروۆ ەكەۋى م.حودجامياروۆتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن، ول وقيعا 1934 – 1935 جىلدارى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇيعارىمىمەن كولحوزداردىڭ كىرىس – شىعىسىن تەكسەرۋگە نادەككە، ول كەزدەگى اتاۋى «قىزىل باتراق» كولحوزىندا كەزدەسكەن. م.حودجامياروۆتا متس-ءتىڭ كىرىس – شىعىس ەسەبىن تەكسەرۋگە بارعان جانە ەكەۋارا جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان ەكەن. ونى بايقاعان قاسىنداعى بىرگە جۇمىس جاسايتىن جولداستارى كۋرماەۆ حاميت ارقىلى ءوتىنىش ءبىلدىرىپ «دۋتوۆتىڭ ءولىمى» جايلى حودجامياروۆتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگىلەرى كەلەتىنىن ايتقان. نەگە دەسەڭىز سول ءبىر قاندى وقيعا جايىندا اركىم ءارتۇرلى ايتاتىن، ونىڭ قايسىسى وتىرىك، قانشاسى شىندىق ەكەنىن ايىرۋ مۇمكىن ەمەس-ءتى. كەلىسىمىن بەرگەن ول تەك جۇمىستان كەيىنگى ۋاقىتتا، ياعني تۇنگى 11.00-دە بولمەسىندە كۇتەتىن بولدى. ايتقان ۋاقىتتا كۋرماەۆ ح، سابيروۆ ز، جانە پ.ف.يۆانوۆتار جينالىپ، «اتامان دۋتوۆ» جايلى حيكايانىڭ ءتىرى كۋاگەرى م.حودجامياروۆتىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋعا وتىرادى، سونىمەن:

...جوعارعى سوت مەملەكەتكە اسا قاۋىپتى دەپ تانىلعان اتامان دۋتوۆتى ءولىم جازاسىنا كەسىپ سىرتتاي ۇكىم شىعارادى. ۇكىمنىڭ ورىندالۋىن ۆچك ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى تۋرچك-كە تاپسىرادى. ول ورگان وزىنەن كەيىنگى جاركەنتتىڭ ۋەزدىك چك-نە بۇيىرادى. سەبەبى، بارلاۋ قىزمەتتەرىنىڭ اقپاراتى بويىنشا اتامان دۋتوۆ 1921 جىلدىڭ 21 مامىرىندا قاراۋىنداعى بار اسكەري قوسىنىمەن كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى شەشۋشى شايقاسقا تىڭعىلىقتى دايىندالىپ جاتقاندىعى ءمالىم بولدى. وسى قاندى قىرعىننىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا جاركەنتتىك ۋەزدىك ميليتسياعا قاتاڭ تۇردە «قايتكەن كۇندە دە دۋتوۆتىڭ كوزىن جويۋ كەرەك» دەگەن قۇپيا بۇيرىق بەرىلدى. تاڭداۋ چەكيست ق.چانىشەۆقا ءتۇستى. نەگە دەسەڭىز اكەسى مۇحامەتگالي چانىشەۆ باي بولعاندىقتان ءۇش ايەل العان ادام، ال، بىلايعى جۇرت ونى سىرتىنان «كنياز» دەپ اتايتىن. ياعني، باي تۇقىمىنان شىققان ادامنىڭ دۋتوۆقا بايلانىسقا شىعۋى سول كەزەڭ ءۇشىن زاڭدى قۇبىلىس ەدى. جانە دە الدىن-الا قۇرىلعان جوسپارداعىداي بۇل «قۇپيا تاپسىرمانىڭ» تەز ارادا وڭ باعىتپەن قارقىن الۋىنا دا ءوز سەپتىگىن تيگىزدى. ءسويتىپ، قۇپيا جوسپاردىڭ العاشقى قادامىن جاركەنت چك-سى 1920 جىلدىڭ كۇزىندە قاسىمحانعا قۇپيا تۇردە دەمالىس بەرىپ، جەدەل تۇردە قۇلجا قالاسىنا اتتاندىرۋىمەن باستالدى. قۇلجاعا ۇلكەن اپكەسى حاديشانى العان باي جەزدەسى الداگاروۆ فاتيحپەن بىرگە بارىپ اق گۆاردياشىلاردىڭ قۇراماسىنا باسشى بولىپ جۇرگەن بۇرىنعى تانىسى ميلوۆسكيمەن جولىعىسادى. ەكى جىلداي بۇرىنعى كەزدەسۋى كەزىندە، «اعىنان جارىلعان» قاسىمحانعا اتالمىش ميلوۆسكي 1918 جىلى اتامان دۋتوۆپەن تانىستىرۋعا ۋادە بەرگەن ەدى. بىراق، ۋادەسىن ورىنداي الماسا دا قازاق وفيتسەرى ابىلايحانوۆپەن تانىستىرادى، ونىمەن ەتەنە ارالاسىپ سەنىمىنە كىرگەن ق.چانىشەۆتى ول ءوز كەزەگىندە اتامان دۋتوۆپەن جۇزدەستىرەدى. وسىناۋ كوپتەن كۇتكەن ساتتىلىكپەن جالعاسىن تاپقان كەزدەسۋ بارىسىنداعى ءسوز اراسىندا قاسىمحان «جاركەنتتەگى ساقاداي ساي ميليتسيانىڭ قۇپيا تۇردە توڭكەرىسكە دايىن» ەكەندىگىنەن حاباردار ەتەدى. ەندى اتامان ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى حابار بەرۋشى العاشقى بايلانىسشى تىڭشىسى دجامازا اتتى دۋنگان بولدى. ونىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرمەن حابار بەرۋدەگى تىڭشىلىق قىزمەتى ويداعىداي ناتيجە بەرمەدى. سودان دەر ۋاقىتىنداعى حابار الماسۋ مەن قارىم-قاتىناستى نىعايتۋ ماقساتىندا ەكىنشى «بايلانىسشى» رەتىندە چەكيست مۇقاي جىگىتەكوۆتى (بايسىماقوۆ) ىسكە قوسادى. ساپاردان ءساتتى ورالعان سوڭ، اتاماننىڭ سەنىمىنە يە بولۋ ءۇشىن ۆچك-نىڭ شەشىمىمەن قاسىمحاننىڭ اتىنان وسى مۇقاي ارقىلى دۋتوۆقا ءبىراز قارۋ-جاراق جىبەرىلەدى (ۆينتوۆكا، پاتروندار). جانە اتاماننىڭ ەڭ سەنىمدى ادامدارىنىڭ ءبىرىن شارۋاشىلىق باسشىسى رەتىندە جۇمىسقا تۇرعىزادى. ق.چانىشەۆتىڭ دۋتوۆپەن ەتەنە ارالاسۋىنا قىتايدىڭ ۋەزد باستىعى شان گاننىڭ دا كومەگى زور بولدى. شان گان وسى كومەگىنىڭ قارىمتاسى رەتىندە قىتاي اۋماعىندا اۋىر قىلمىس جاساپ ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، تۇرمەدەن قاشىپ كەتىپ جاركەنتتە تىعىلىپ جۇرگەن «قاۋىپتى قىلمىسكەردى» ۇستاپ اكەلىپ بەرۋىن وتىنەدى. سەبەبى، سول ءۇشىن شان گان پەكيندەگى جوعارعى باسشىلىقتان قاتاڭ ەسكەرتۋ العان بولاتىن. اتامانمەن قوسا ونىڭ دا سەنىمدى ادامىنا اينالۋ ءۇشىن قاسىمحان امالسىز كەلىسىمىن بەرەدى. ءسويتىپ، الگى قىلمىسكەردى قالاداعى تىعىلىپ جۇرگەن جەرىنەن تاۋىپ، كوڭىلىندەگى كۇدىگىن سەيىلتۋ ءۇشىن العاشقىدا ميليتسياعا قىزمەتكە الادى. ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن قازىرگى تومەنگى پەنجىم ماڭايىنداعى حۋدويار ەلدى مەكەنىنە كونترابانديستەردى تۇتقىندايسىڭدار دەگەن جەلەۋمەن قاسىنا ءتورت ادام قوسىپ، بەسەۋىن شۇعىل اتتاندىرادى. ءتۇن اۋا الاڭسىز ۇيىقتاپ جاتقان «قىتايلىق قىلمىسكەردى» باسقا تورتەۋى جابىلىپ قول-اياعىن بايلاپ شەكارا اسىرىپ، قىتايلىق ۋەزد باسشىسى شان گانعا اپارىپ تاپسىرادى. مۇقاي ارقىلى قارۋ-جاراقتىڭ جەتكىزىلۋى، شان گاننىڭ تىلەگىنىڭ ورىندالۋى جانە دۋتوۆتىڭ سەنىمدى سەرىگىنىڭ جۇمىسقا الىنۋى سياقتى سىڭىرگەن ەڭبەگى ق.چانىشەۆتى اتاماننىڭ ەڭ جاقىن، ەڭ سەنىمدى ادامىنىڭ بىرىنە اينالدىردى.

اتاماننىڭ كوزىن جويۋدى العاش جوسپارلاعاندا اقىلداسا كەلە قاسىمحان ءبىرىنشى بايلانىسشى بولعان جانسىزى دجامازانى جۇمسايدى، 2 – 3 رەت قانشا وقتالسا دا ەش ناتيجە بولمايدى، كەيىن ەكىنشى بايلانىسشى مۇقايدى جۇمسايدى ونىڭ دا ارەكەتىنەن تۇك شىقپايدى، ەكەۋىنىڭ دە تاپسىرمانى ورىنداي الماۋىنىڭ سەبەبى كەلگەن ادامنىڭ ءار قادامىنا، ءىس – قيمىلىنا وتە ساقتىقپەن قارايتىن دۋتوۆتىڭ كۇزەتىنىڭ مىقتىلىعىندا ەدى. بىراق، كوبىنەسە كەيىنگى كەزەڭدەگى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى قۇپيا حات-حابار مەن جاڭالىقتاردى، قۇپيا تاپسىرمالاردى ۇنەمى مۇقاي جەتكىزىپ وتىرعان. الدا، قايتكەن كۇندە دە وسى ءبىر قاۋىپتى تاپسىرمانى جۇزەگە اسىرۋ مىندەتى تۇرعاندىقتان ق.چانىشەۆ امالسىزدان گيمنازيادا 2 – 3 سىنىپتى بىرگە وقىعان بالا كەزدەگى دوسى م.حودجامياروۆتى ارالاستىرۋىنا تۋرا كەلدى. ويتكەنى ق.چانىشەۆتىڭ ەت جاقىن تۋىستارىنىڭ ءبارىن (ونعا جۋىق ادامدى) چك كەپىلدىككە الىپ جاركەنت تۇرمەسىندە قاماۋدا ۇستاعان ەكەن. ءىس العا باسىپ م.حودجامياروۆتا قاسىمحاننىڭ پارمەنى بويىنشا قۇپيا تاپسىرما ورىنداۋ بارىسىندا بايلانىسشى تىڭشى ساناتىندا بىرنەشە رەت دۋتوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولادى. ءسويتىپ، 1921 جىلى 6 اقپاندا ۆچك-دان جەدەل تۇردە اتاماننىڭ كوزىن جويۋ تۋرالى بۇيرىق كەلەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز حات جازىپ بەرگەن ق.چانىشەۆ ورتا جولدا قالىپ، تاپسىرمانى ورىنداۋدى مويىندارىنا العان مۇقاي باتىر مەن م.حودجامياروۆ دۋتوۆقا كىرىپ، حودجامياروۆ قاسىمحان جازىپ بەرگەن حاتتى وقىپ وتىرعان اتاماندى اتىپ ولتىرەدى دە، مۇقاي كۇزەتشىلەردىڭ كوزىن جويىپ، قۋعىنشىلاردى اداستىرىپ ءيىنتال ارقىلى جاركەنتكە امان-ساۋ جەتەدى. سول قاندى وقيعا ورىن العان مەزەتتە ق.چانىشەۆ، ي.ۋشۋرباكيەۆ ەكەۋى قۇلجا قالاسىنداعى باي جەزدەسى فاتيحتىڭ ۇيىندە بولادى. ولار ەرتەسى اتاماننىڭ ءۇيى ورنالاسقان ءسۇيدىن قالاسىنا وزدەرىنىڭ سەنىمدى تىڭشىلارىن جىبەرىپ، دۋتوۆتىڭ ءوزى جىبەرگەن چەكيستەردىڭ قولىنان اجال قۇشقانىنا انىق كوزدەرى جەتكەن سوڭ عانا، 8 اقپان كۇنى جاركەنتكە قايتىپ ورالۋىمەن اتالمىش قولجازبا اياقتالادى (ورىسشادان اۋدارعان اۆتور).

وسىمەن ماقالام اياقتالدى-اۋ دەپ ويلاعانىممەن قاتەلەسىپپىن. اتامىز قازاق «ادامنىڭ دەگەنى بولمايدى، اللانىڭ دەگەنى بولادى»دەپ ايتقانىنداي، ويلاماعان جەردەن اتالمىش «اتامان دۋتوۆتىڭ» ولىمىنە قاتىستى تاعى ءبىر تىڭ دەرەككە تاپ بولدىم. وقي وتىرىپ وزدەرىڭىز دە وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، سارالاپ كورەرسىزدەر...

«الماس كەزدىك - قىن تۇبىندە جاتپايدى...»

بۇل، ماسەلە بىلاي جالعاسىن تاپتى - كۇنى كەشە، ياعني 27.08.2018 جىلى تاۋ جاقتاعى قۇراشىنىڭ اۋزىنداعى اقكۇمبەزدىڭ كىمگە تۇرعىزىلعانىن، ونداعى ارابشا جازۋلاردىڭ نە ماعىنا بىلدىرەتىنىن سۇراپ بىلۋگە اۋىل اقساقالى ءجۇنىسوۆ تۇرعانبەك ابدۋاليۇلى اتاعا بارعان ەدىم. سەبەبى، «وسى كىسىلەر بىلەدى-اۋ» دەگەن جاركەنتتە تۇراتىن بىرنەشە كونەكوز قاريالارعا بارىپ ەدىم، اركىم ءارتۇرلى جورامالداپ، ناقتىلاپ ايتا الماي ەكىۇشتىلاۋ جاۋاپتار بەردى. تەك سوڭعى بارعانىم مىرزاكەلدى شارىپقان اتا عانا، «ءبىر بىلسە، سول لەسنوۆكاداعى تۇرعانبەك مولدا عانا بىلەر، بۇل جازۋ مەن كۇمبەزدىڭ تاريحىن» دەدى. سودان سالىپ ۇرىپ تۋعان اۋىلىمداعى بالا كەزدەن تانيتىن قارياعا بارىپ، كەلىسىمىن العان سوڭ قالام مەن داپتەرىمدى جازۋعا ىڭعايلاپ، ديكتوفوندى قوستىم. ىزدەگەن سۇراعىمنىڭ جاۋابىن تاۋىپ، كوپتەگەن قىزىقتى تاريحي دەرەكتەرگە قانىقتىم. ءسوز اراسىندا مۇقاي باتىر مەن دۋتوۆ جايلى دا اڭگىمە قوزعالدى. تاماعىن ءبىر كەنەپ الىپ ىڭعايلانىپ وتىرعان اتام، «ءاي، بالا اقىر جازىپ وتىرسىڭ عوي، ەندى ەسىمە ءتۇستى «مەن، اكەم ءابدۋاليدىڭ «مۇقاي باتىردىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن دۋتوۆ ءولىمى تۋرالى حيكاياسىن» دا ايتىپ بەرەيىن، جازىپ الاسىڭ با؟» – دەدى دە ءارى قاراي ءسوزىن جالعادى. «...اكەم كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق، ايماققا اتاعى شىققان قۇرالايدى كوزگە اتقان اڭشى، كوپكە سىيلى ادام بولعانىمەن، مىنەزى كىشكەنە قىرسىقتاۋ ادام ەدى، سول ءۇشىن دە ءبىرتالاي تاريح پەن قۇپيانى وزىمەن الىپ كەتتى عوي. بىراق، قايتىس بولار الدىندا ءوزىنىڭ وكىنىشىن ءبىلدىردى، امال قانشا ءبارى دە كەش ەدى» دەپ، سۇراۋلى جۇزبەن جانارىن ماعان قادادى. مەن تاڭدانعان قالپىمدا نە سەنەرىمدى، نە سەنبەسىمدى بىلمەي اڭىرىپ وتىرىپ قالدىم، «سوندا قالاي، ءابدۋالي اتا مۇقاي باتىردى جاقسى بىلگەن با؟» دەپ سۇراق قويدىم. ويپىرماي، بالام-اي، ەكەۋى دە سۋاننىڭ قۇدايبەردىسىنەن، ءبىرى - تاسىبەك، ەكىنشىسى - قابىلان اتاسىنان تارايتىن، بۇرحاندا تۋىلىپ جاستايىنان بىرگە وسكەن، تۋىس، اعالى – ءىنىلى باۋىر ادامدار عوي» دەمەسى بار ما. «سودان، «ارينە ايتا بەرىڭىز، مەن تىڭداپ وتىرمىن، دايىنمىن» دەپ باسىمدى يزەپ كەلىسىم يشاراتىن جاسادىم. وتكەن بالالىق شاعى ەسكە ءتۇستى مە، الدە اكەگە دەگەن ساعىنىشى ما، جانارىنا جاس ۇيىرىلگەن قاريا ءبىراز وتىرىپ قالعان ۇنسىزدىكتەن كەيىن بويىن تەز جيا قويىپ، بۇلتتان كەيىنگى جادىراعان كۇندەي جۇزىنە قۋانىش ۇيالاعان تۇرعانبەك اتام «ول وقيعا بىلاي بولعان ەكەن» دەپ اڭگىمەسىن باستادى:

...«مۇقايدىڭ ءوز اۋزىمەن اكەم ابدۋاليگە ايتقانى، – دەپ، تاعى ءبىر قايتالاپ الدى. عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە وسىناۋ ەلدەن-ەلگە اڭىز بولىپ ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ جۇرگەن، اق كازاكتاردىڭ اتامانى دۋتوۆتىڭ كوزىن جويۋ تۋرالى قۇپيا تاپسىرمانى ورىنداۋعا بەس ادام بارىپتى. ەكەۋى سىرتتا اتتاردى ۇستاپ تۇرعان، ونىڭ ءبىرى مۇقايدىڭ ءىنىسى كودەك (كەيبىر مالىمەتتەردە كوبەك), ۇشەۋى اۋلاعا كىرگەن بىرەۋى ەسىكتەگى كۇزەتشىنىڭ قاسىندا قالىپ، مۇقاي باتىر مەن م.قوجامياروۆ كەڭسەنىڭ ىشىنە تىكەلەي دۋتوۆتىڭ وزىنە كىرەدى. سەبەبى، ق.چانىشەۆ پەن اتامان اراسىن بايلانىستىرۋشى جانسىزى بولعاندىقتان، سىرتتاي ۇنەمى قۇپيا تاسىرمامەن سۋىت جۇرەتىن بۇلاردى تانىپ العان كۇزەتشىلەر دە ءجونسىز توقتاتۋعا قايمىعاتىن. قاسىندا اديۋتانتى بار اتامان اسقان ساقتىقپەن قادالا قاراعان قالپى، سۋىق جۇزبەن قارسى الادى. قاسىمحاننىڭ اۋىر جاراقات الىپ كەلە المايتىنىن جانە بار جاعدايدى قىسقاشا بايانداعاننان كەيىن، حات بەرىپ جىبەرگەنىن ايتىپ مۇقاي قوينىنان شىعارعان قاعازىن ۇسىنادى. ونى دۋتوۆ وقىپ بولعان سوڭ، تاعى «نەڭ بار؟» دەگەندەي يشارات جاسايدى، تەز تۇسىنە قويىپ ەكىنشى حاتتى ۇسىنادى، اتامان وتە ساق الدىنداعى ۇستەل ۇستىندە وقتاۋلى رەۆولۆەر، ەكەۋىنىڭ ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي باقىلاۋدا ۇستاعان. ەكىنشى حاتتان كەيىن اتاماننىڭ سۇرلانعان ءجۇزى جىلىپ، بوساڭسىپ قالعان ءساتىن ءدوپ باسقان مۇقاي باتىر ءۇشىنشى حاتتى العانداي سىڭاي تانىتىپ كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن قوينىنداعى وقتۋالى ناگانىن سۋىرىپ العان بويدا دۋتوۆتى اتىپ سالادى، ال، قوجامياروۆ اديۋتانتتى اتادى، ەتپەتىنەن قۇلاعان اتاماننىڭ قاسىنا جەتىپ بارعان مۇقاي دالەل رەتىندە ونىڭ ەكى پوگونىن جۇلىپ الىپ، دالاعا اتىپ شىعادى، وق داۋىسى شىعا سالا سول مەزەتتە-اق، دالاداعى ءۇشىنشى ادام ەسىك الدىنداعى كۇزەتشىنى جايراتىپ سالعان ەكەن. سىرتتا قوجامياروۆ جوق، مۇقاي جانتالاسىپ ىشكە قايتا كىرسە، ەسى شىققانى سونشا ول بولمەدە، ەكى قولىمەن باسىن ۇستاپ الىپ تۇسىنىكسىز ءبىر سوزدەردى قايتالاپ، سەندەلىپ، اينالىپ ءجۇر ەكەن. قولتىقتاپ الىپ سۇيرەلەگەن كۇيى اتتارعا جەتكىزىپ، اياق-قولىندا جان جوق قوجامياروۆتى بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتاپ اتقا مىنگىزگەن سوڭ ءبىرى جەتەككە الىپ، ەكىنشىسى قامشىمەن اتتى سابالاپ قاشا جونەلەدى. ولار ەكى كوشە اينالعاننان كەيىن بارىپ داۋرىققان قۋعىنشىلاردىڭ ايعايى مەن رەتسىز اتىلعان مىلتىق داۋىسىن ەستيدى. سودان، اداسىپ قالعان قۋعىنشىلاردى ارتقا تاستاپ، قورعاستان امان-ەسەن ءوتىپ، شەكارا اسىپ ءيىنتال ارقىلى جاركەنتكە كەلەدى. چك ارنايى تىڭشىلارىن جىبەرىپ دۋتوۆتىڭ ءولىمى راستالعان سوڭ عانا، ق.چانىشەۆتىڭ كەپىلدىكتە جاركەنت اباقتىسىندا وتىرعان تۋىستارىن بوساتىپ، ال، مۇقاي وزىمەن بىرگە اكەلگەن ەكى پوگوندى دالەل ەتىپ، ارەڭ دەگەندە اقتالىپ شىعىپتى. جانە دە مۇقاي باتىردىڭ «تاعى ءبىر ايتقان ءسوزى» دەدى، قاريا العا قاراي ءبىر ۇمسىنىپ الىپ «الگى ماحمۇت ادام ءولتىرىپ كورمەگەن ەكەن، نە ونىسىن ەرتەرەك ايتپاپتى قان كورگەندە ۇرەيلەنىپ، ەسى اۋىپ قالدى، ايتەۋىر ارەڭ دەگەندە قۇداي ساقتاپ بارىمىزدە امان ورالدىق-اۋ..» - دەگەن ەكەن. جانە ءبىر نازار اۋدارارلىق ماسەلە، 1938 جىلى 12 قاڭتارداعى مۇقاي بايسىماقوۆتىڭ ءوز قولىمەن جازعان نكۆد وكىلىنە كۋاگەر رەتىندە بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىندە: «جاركەنت ميليتسياسىنىڭ باستىعى ق.چانىشەۆتى («سىرت كوز ءۇشىن») تۇتقىنعا الاردان ءبىر اي شاماسى بۇرىن چك-دان ا.دۋتوۆتى ءولتىرۋ جونىندە تاپسىرما العان. ...بۇدان ءارى وپەراتسيا باستالادى، سوندا م.قوجامياروۆ پەن م.بايسىماقوۆ اق گۆاردياشىلار گەنەرالىن ولتىرەدى».

جانە ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن  جاعداي وسى بەس سايىپقىراننىڭ ءبىرى سولتاناي مارالباەۆ بولعان ەكەن. تاقىمى مىقتى  شاباندوز، جاس كۇنىنەن قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندىگىمەن،  سونداي – اق كۇندىز – ءتۇنى جورتقاندا باعىتىنان جاڭىلماس زەرەكتىگى، جەرشىلدىگىمەن جانە وجەتتىگىمەن ايماققا اتى شىققان سولتاناي باتىردىڭ جاسى الپىستان اسسادا ات ۇستىنەن تۇسپەگەن كەزى ەكەن. (باتىر اتامىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى مولوت سولتاناەۆ اعامىز اۋدان، وبلىس جۇرتشىلىعىنا تانىمال اقىن، ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى جانە قالامگەر ارىپتەسىمىز). ەندى بۇل جەردەگى مەنىڭ ايتپاعىم، وسى ايتىلعان اڭگىمەنىڭ بالا كۇنىمدە اتام رامازانمەن ەرىپ قوناققا بارعاندا (اقجارقىن، ابدۋالي، ءجۇمادىل ت.ب. اتالاردىڭ ۇيلەرىندە) داستارحان باسىندا جينالا قالعان اقساقالداردىڭ ءسوز اراسىندا «ەي، نە سويلەپ وتىرسىڭ دۋتوۆتى اتقان مۇقاي باتىر ەكەنىن بارىمىزدە بىلەمىز عوي» دەپ دەبەيلەپ ايتقان سوزدەرىن تالاي ەستىگەنىمدى، سوناۋ 1990 جىلدارى المالىداعى قويشىباي باقسىنىڭ ۇيىندە سول اۋىل قاريالارىنىڭ وسى وقيعا جايىندا ايتقانىنان ەستىگەن اڭگىمەلەرىممەن دالمە-ءدال سايكەس كەلۋى. ءسال ايالداپ چەكيست ن.ميلوۆانوۆتىڭ «كورىنبەيتىن مايدان» جيناعىنداعى مالىمەتتەرگە زەر سالىپ كورەلىك: «...كۇزەت ۇيىنەن اتىپ شىعۋعا ۇمتىلعان كازاكتاردى ەسىك پەن تەرەزەگە وق اتقان قاسىمحان قايتا قۋىپ تىعادى. زارەلەرى ءزار تۇبىنە جەتكەن ولار قارۋلارىن تاستاي سالا توسەكتەردىڭ استىنا زىپ بەرەدى. وسى كەزدە ىشتەن ءبىرىن – ءبىرى سۇيەگەن ماحمۇد قوجامياروۆ پەن مۇقاي بايسىماقوۆ كورىنەدى»، جانە سول ن.ميلوۆانوۆقا م.قوجامياروۆتىڭ ءوزىنىڭ ايتىپ بەرگەنى: «...الدىمەن دۋتوۆتى سۇلاتتىم. سونان سوڭ وزىمە اتىلعان اديۋتانتتى قاق ماڭدايدان تارس ەتكىزدىم. ول جانىپ تۇرعان مايشامدى تۇعىرىمەن قۇلاتقان بويى ەدەنگە گۇرس ەتتى. مەن اتاماننىڭ اۋناقشىپ جاتقانىن كورىپ ونى ەكىنشى رەت اتتىم دا، نە بولعانىمدى بىلمەي، ءۇستىمدى تەر جاۋىپ، قابىرعاعا سۇيەنە تۇرىپ قالدىم. سول كەزدە مۇقاي كىرىپ كەلىپ، دالاعا سۇيەمەلدەپ الىپ شىقتى». مىنە، وزدەرىڭىز بايقاپ وتىرعانداي، بۇل دەرەكتەر جوعارىدا جازىلعان مۇقاي باتىردىڭ «تاعى ءبىر ءسوزىنىڭ» دالەلى ىسپەتتى. ال، جوعارعى «كوك داپتەردەگى» ەستەلىك بويىنشا ق.چانىشەۆ ءدال وسى ساتتە بۇل جەردەگى اتىستا مۇلدە بولماعان. سول قاندى وقيعا ورىن العان مەزەتتە ق.چانىشەۆ، ي.ۋشۋرباكيەۆ ەكەۋى قۇلجا قالاسىنداعى باي جەزدەسى فاتيحتىڭ ۇيىندە بولادى. ولار ەرتەسى اتاماننىڭ ءۇيى ورنالاسقان ءسۇيدىن قالاسىنا وزدەرىنىڭ سەنىمدى تىڭشىلارىن جىبەرىپ، دۋتوۆتىڭ ءوزى جىبەرگەن چەكيستەردىڭ قولىنان اجال قۇشقانىنا انىق كوزدەرى جەتكەن سوڭ عانا، 8 اقپان كۇنى جاركەنتكە قايتىپ ورالۋىمەن اتالمىش قولجازبا اياقتالادى.

جانە 1921 ج. 11 اقپانىندا تاشكەنتتەن تۇركىستان مايدانى اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى گ. سوكولنيكوۆتىڭ اتىنا جولدانعان مىنا ءبىر جەدەلحاتتا: ...وپەراتسياعا باسشىلىق ەتۋشى ادام دۋتوۆتىڭ بولمەسىنە كىرىپ كەلىپ وعان حات ۇسىندى دا ۇرىمتال ءساتتى پايدالانىپ ەكى رەت اتىپ دۋتوۆتى جانە ءۇشىنشى وقپەن كومەكشىسىن جايراتتى. نۇكتە.

كەلەسى مالىمەتكە كەزەك بەرسەك، «ارنايى ادرەسكە. مەيلىنشە قۇپيا. تۇركىستان ولكەسىندەگى ۆچك ۋاكىلەتتى وكىلىنىڭ №44 بۇيرىعىنان كوشىرمە. 1921 جىلعى 12 ءساۋىر. تاشكەنت قالاسى. 1. قۇلجادا اتامان دۋتوۆتىڭ كوزىن جويۋدى تىكەلەي ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن، ق.چانىشەۆتى ۆچك اتىنان «دۋتوۆتىڭ كوزىن جويۋعا تىكەلەي باسشىلىق جاساعانى ءۇشىن» دەگەن جازۋى بار التىن ساعاتپەن ماراپاتتايمىن». («ەگەمەندى قازاقستان» گازەتى، ج.اۋىپباەۆ، «اجالعا اتتانعاندار»، 3 قىركۇيەك، 2016ج.)

ال، ەندى ءتۇسىنىپ كورىڭىز...(ق.چانىشەۆ) ن.ميلوۆانوۆتا «ەسىك پەن تەرەزەدەن وق جاۋدىرادى، بىراق ىشكە كىرمەيدى»، ال، گ.سوكولنيكوۆكە جولدانعان جەدەلحاتتا «دۋتوۆتى ءوز قولىمەن اتادى»، №44 بۇيرىق بويىنشا «باسشىلىق جاساعانى ءۇشىن» التىن ساعاتپەن ماراپاتتالادى، «كوك داپتەر» بويىنشا «...جەزدەسى فاتيحتىڭ ۇيىندە بولادى»...

ءيا، بىرنەشە جىلدان سوڭ بۇل تاريحي قاندى وقيعانىڭ بولعانىنا دا، ءبىر عاسىر ۋاقىت بولىپ قالىپتى. «قازاقفيلم» تۇسىرگەن «اتاماننىڭ اقىرى» كينوسىندا چەكيست ق.چادياروۆ، ەستەلىك قۇجاتتاردا (ەكى كوك داپتەردە، م. قوجامياروۆتىڭ ايتۋى بويىنشا) م.قوجامياروۆ، كونەكوز قاريالاردىڭ اۋىزدان-اۋىزعا بەرىلىپ كەلە جاتقان دەرەكتەرى بويىنشا (مۇقايدىڭ ءوز ايتۋى، ءابدۋالي زاڭگى، تۇرعانبەك جانە اقجارقىن مانپاڭ، ءجۇمادىل، رامازان، ت.ب. اتالارىمىزدىڭ) مۇقاي باتىر. بۇل تاريحي وقيعانىڭ ءمان-جايى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز، اڭىزى قايسى، اقيقاتى قايسى ەشكىم بىلمەس قۇپيا بولىپ قالدى عوي...؟!

مۇقاي بايسىماقوۆ

ال ەندى ازدى-كوپتى قولدا بار دەرەكتەرگە كەزەك بەرەر بولساق: مۇقاي جىگىتەكوۆ (بايسىماقوۆ) 1888 جىلى بۇرحاندا قاراپايىم قازاق جانۇياسىندا ومىرگە كەلگەن. بوزبالا كەزىنەن-اق، مالدى اۋىلداردا وتەتىن جيىن-تويلارداعى كوكپار، كۇرەس، اۋدارىسپاق، ت.ب. ءتۇرلى ات جانە كۇش سىناسۋ ويىندارىنىڭ اسقان شەبەرى بولۋىمەن قاتار، جاس كەزىنەن قايسار باتىرلىعىمەن ەل كوزىنە تۇسكەن ەكەن. وعان دالەل، اتاماننىڭ كوزىن جويۋعا ىرىكتەلىپ الىنعان چەكيستەرگە جەكە – جەكە بەرىلگەن مىنەزدەمەدە، مۇقاي بايسىماقوۆ تۋرالى – جاۋىنگەر. جۇرەك جۇتقان باتىل جىگىت. الىپ كۇشتىڭ يەسى – دەگەن مىنەزدەمە بەرىلگەن. 1917 جىلعى ۇلى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى، كەڭەس ۇكىمەتى جاڭا ورناعان 1919 جىلدارى س.جۋراۆلەۆ (كەي دەرەكتە يا. لاكوۆ پولكى) باستاعان قىزىلداردىڭ وتريادىنا قوسىلعان. جەر جاعدايىن جاقسى بىلەتىن، ايماققا اتى شىققان باتىر شەكارا اسقان قازاق اۋىلدارىن قايتارۋدا جانە قاپال، اباكۋموۆكا ەلدى-مەكەندەرىن ازات ەتۋگە قاتىسىپ، بولشەۆيكتەر ۇكىمەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن 1920 جىلى جاركەنت ۋەزدىك ميليتسياسىنا قىزمەتكە الىنادى. تەك كەڭەستىك قىزىلدارعا عانا قىزمەت ەتپەي ارعى بەتكە اۋعان تالاي قازاق اۋىلىن «كوموتريادتىڭ» قىرعىنان قۇتقارىپ، اجالدان اراشالاپ العانى جايلى جانە دە كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، ورىسپەن دە، قىتايمەن دە اتىسىپ شەكارانى كەز-كەلگەن جەردەن بۇزىپ ءوتىپ كەتە بەرەتىن كوزسىز ەرلىكتەرى تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەردى اۋىل قاريالارىنان بالا كۇنىمىزدەن ەستىپ وستىك.

سول الاساپىران زاماندا مالسىز قالعان كەيبىر رۋلاستارىنا بالا-شاعاڭنىڭ ىرىزعىسى دەپ ساۋىن سيىرلار، «سويىپ جەڭدەر» دەپ ۇساق مالدان تالاي رەت ايداپ اكەلىپ بەرگەن جومارتتىعىن، سونداي-اق، «اشارشىلىق جىلدارى مۇقاي باتىر ءوز اۋىل-ايماعىنا جوقشىلىقتىڭ زارىن تارتقىزباي، تيتتەي دە تارشىلىق كورسەتپەپتى» دەگەن ءسوزدى مارقۇم انام كۇلايحاننان دا تالاي ەستىگەن ەدىم. «دۋتوۆتىڭ كوزىن جويۋ وپەراتسياسىنان» كەيىن 1921 جىلدىڭ 16 قىركۇيەگىندە تاشكەنتكە شاقىرىلىپ، ۆچك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ۋنشليحتىڭ №303 بۇيرىعى بويىنشا ەسىمى جازىلعان «التىن ساعات جانە ناگانمەن» ماراپاتتالعان.

1938 جىلدارى «حالىق جاۋى» دەپ ۇستالاتىن بولعان سوڭ امالسىزدان شەكارا اسىپ كەتكەن، كەيىن قاپىدا قىتايلاردىڭ تۇتقىنىنا ءتۇسىپ، ارعى بەتتەگى قازاقتاردىڭ اتاقتى اقىنى تاڭجارىقپەن (رۋى قىزاي) اباقتىدا بىرگە وتىرعان ەسىل ەر، كوپ ۇزاماي قۇلجا (كەي دەرەكتە ءۇرىمجى) تۇرمەسىندە قىتايلاردىڭ قولىنان كوز جۇمعان. تاڭجارىق اقىن كەيىن اباقتىدان شىققاندا «...ەكى رەت سۇراققا اپارىپ قايتىپ اكەلدى، قاتتى قيناعاندارى ءبىلىنىپ تۇر. بىراق مۇقاي باتىر بويىنان قورقۋ مەن كۇيزەلىس، وكىنىشتىڭ تابىن بايقاي المادىق. ناعىز ارىستان جۇرەكتى وعلان ەكەن، اتا جاۋ قىتايلارعا تيتتەي دە جۇمساقتىق تانىتپاي، اسقاق، يىلمەگەن قالپى ءۇشىنشى رەت سۇراققا كەتىپ قايتىپ ورالمادى» دەپ كوكىرەگى قارس ايىرىلا ايتقان ءسوزىن كەشە عانا، «تۇلپاردىڭ تۇياعى، اسىلدىڭ سىنىعى» تۇرعانبەك اتادان ەستىگەندە ءبىر جاعىنان قازاقتىڭ قايسار ۇلىنا سۇيسىنسەم، ەكىنشى جاعىنان وزەگىمدى وكىنىش ورتەدى. مىنەكەي، اعايىن، پاتشالىق رەسەيدىڭ ەلەسى بولعان «اقتاردىڭ»، كەڭەستىك «قىزىل يمپەريا» مەن قىتاي ۇكىمەتتەرى بيلىگىنىڭ ەشبىرىن مويىنداماعان، تۋعان جەرىنىڭ توسىندە ءتۇز پەرىسى كوكجالداي ەركىن جورتقان، تۋعان ەلىنىڭ جادىندا اڭىز بولىپ ساقتالعان قازاقتىڭ تاعى ءبىر ارىسى، جاۋجۇرەك باتىرى ءوز ءومىرىن وسىلاي اياقتاعان ەكەن...

بالا كۇنىمدە اتامنان كوردە تۋعان - كورعۇلى، رۇستەم – داستان، بوزجىگىت، اتىكە، نۇرجەكە، مۇقاي، شويناق، ت.ب. باتىرلار تۋرالى  كوپتەگەن اڭگىمەلەردى ەستىپ وسكەن ەدىم. سونىڭ ءبىر پاراسىن كەيىنگى ۇرپاققا كەرەك بولار دەپ، كوپتەگەن جىلدار بويى سانادا سارىتاپ بولىپ، جانىما مازا بەرمەي جۇرگەن، اۋىل اقساقالدارىنىڭ اماناتىنداي بولعان وسى ءبىر قولدا بار مالىمەتتەردى ءوز تۇسىمنان رەتتەپ، جۇيەلەپ، سىزدەردى حاباردار ەتەيىن دەگەن نيەتپەن قالام تارتىپ وتىرعان ءجايىم بار. قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس ەكەنىن پاتشا كوڭىل وقىرمان وزدەرىڭىز كوڭىل تارازىسىنا سالىپ، ساراپتاپ الارسىزدار دەگەن ويدامىن...

شەجىرە قارت ت.ابدۋاليۇلى

ال، وسى دەرەكتى بەرىپ وتىرعان تۇرعانبەك ابدۋاليۇلى اتامىز، 1938 جىلى 15 مامىردا تۋىلعان، العاشقى ساۋاتىن بالا كۇنىندە قىتايداعى دۇنگەن مەشىتىنىڭ مولداسى ارلي احۋننان اشىپ، قۇراننىڭ تولىق نۇسقاسىن بىتىرگەن ساۋاتتى، ءدىندار ادام. قازىرگى تاڭدا لەسنوۆكا اۋىلىنداعى تالدى مەشىتىنىڭ مولداسى. كيريلليتسانى ءوز بەتىنشە وقىپ ۇيرەنگەن، بىراق جازا المايدى. وقىعان كىتاپتارى - «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» 4 تومى، «رۇستەم – داستان»، «ماناستىڭ جىرى»، «الماس قىلىش»، «التىن وردا» ت.ب. كوپتەگەن ءدىني كىتاپتاردى وقىعان كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، وتە مادەنيەتتى زيالى ادام.

قالي يبرايىمجانوۆ

قازاقستان جۋرناليستەر
وداعىنىڭ مۇشەسى.

Abai.kz