2019 jyldyng 4-6 qyrkýiek kýnderi Núr-Súltan qalasynda Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng úiymdastyruymen «Aziya elderi qalamgerlerining I forumy» ótedi. Oghan 44 memleketting qalamgerlerimen qatar  Jazushylar Odaghynyng ókilderi qatysady.

Búl forumda qanday mәseleler qozghalady? Aziya kenistigindegi qazaq әdebiyetining alatyn orny qanday? Býgingi әdebiytetting jetistigi men kemshiligi, taghy basqa da súraqtar tónireginde aqyn Quat Qayranbaydan súrap bilgen edik...

Quat Qayranbay, aqyn:

-Bәlenbay jyldan keyin ótkizilgeli otyrghan Aziya elderi qalamgerlerining forumyn qalamger retinde qúptaymyn, quanamyn. Qanday mәsele qozghalghanyn qalaysyz degen ekensizder, әriyne qazir әdebiyetting mәselesi óte kóp qyrly.Sonyng ishinde, tipti, jazuynan bastap, kitaptyng shyghuy, taraluy degen mәseleler óte kóp. Sonyng bәrin forumnyng kýntәrtibine engizuge bolady. Biraq, búl endi sheshiletin nәrseler ghoy.

Jalpy, Aziya elderine kelgen kezde men audarma mәselesine kónil audarghym keledi. Óitkeni biz qazir kórshimiz ózbekter, qyrghyzdar, tәjikter, týrkimender ne jazyp jatqanyn bile bermeymiz. Búryn Mәskeude shyghatyn jurnaldar arqyly orys tilinde bilip otyrsaq, qazir, qolymyzgha týsken keybir dýniyeler bolmasa, mýlde beyhabarmyz. Sondyqtan, Aziya elderining әdebiyetshilerine ortaq úiym qúrylyp, solar әdebiyetting eng ozyq ýlgilerin barlyq tilderge audaryp otyrsa degen úsynys bar.

Taghy bir úsynysym – qazir jastar әdebiyet oqymaydy, jalpy kitapqa qaramaydy degen mәsele bar. Tanertennen keshke deyin qoldaryndaghy telefongha shúqshiyp otyrghan jastar kórkem shygharma oqidy degenge ózim senbeymin. Sondyqtan, men qazaq әdebiyetining klassikalyq shygharmalaryn kino tiline audarsa, kino tiline kóshirse degen úsynys aitar edim. Sebebi, qalay bolghanda da, kórkem filim  bolghannan keyin qaraydy ghoy. Mysaly, jaqynda Iliyas Esenberlinning shygharmalarynyng negizinde týsirilgen “Kóshpendiler”, “Qazaq handyghy" filimderi shyqty. Ol filim bolghan son, bәribir nazargha iligedi. Al, endi biz osy Iliyas Esenberlinning shygharmasymen qosa qazaq halqynyng tarihyn býkil әlemge tanyttyq. Eger kórgen adam bolsa, qazaqtyng tarihy jayly azdap bolsa da habar alatyn edi. Sol siyaqty bizde Múhtar Maghauinning shygharmalaryn nege audarmasqa? Ábish aghamyzdyng shygharmalaryn nege kino qylyp týsirmeske? Jaqsy-jaqsy shygharmalarymen әlemdik dengeydegi filimder týsiruge bolady. Sony qolgha alsaq jaqsy bolar edi dep oilaymyn.

Jana aitqanymday, kórshilerimizding ne jazyp jatqany biz ýshin óte búlynghyr. Olardyng ozyq shygharmalaryn, ólenderin, prozalyq shygharamalyrynyng ózi qolgha tie bermeydi. Salystyryp aitu qiyn. Biraq, mening oiymsha  qazaq әdebiyeti qazir myqty damyp kele jatyr. Ásirese, poeziya ýlken bir damu ýstinde. Keremet-keremet jastar shyqty. Olardyng ólenderin oqyp otyryp riza bolasyn, sýisinesin. Mysaly ózimiz aqyn bolsaq ta, qyzghanyshpen emes, sýisinip qaraymyz, qazirgi jastardyng qadamdaryna.

Sonymen qatar, proza salasynda da ózim biletin Dәuren Quat bauyrymyzdan bastap, keremet-keremet jastar ósip kele jatyr. Biyl ghana Almaty oblysy jiyrmadan astam jas aqyn-jazushylardyng shygharmalaryn kitap qylyp basyp shyghardy. Sondyqtan men bizding әdebiyetimiz әlemdik әdebiyetpen iyq tirese túratyn әdebiyet dep oilaymyn.

Al, jetistigi men kemshiligi qanday degen súraq óte kýrdeli.

Búryn orystyng tili arqyly Odaqtyq dengeydegi әdeby tuyndylardy jurnal-gazetterden qarap otyratynbyz. Qazir onyng biri joq, bizding qolymyzda. Biz óz qazanymyzda ózimiz qaynatyp jatyrmyz. Sondyqtan qazaq әdebiyetining jetistigi men kemshiligi turaly  aitu óte qiyn. Al, kemshiligine kelgen kezde, ol әdebiytetting kemshiligi dep te aitugha bolmaytyn shyghar, biraq bizde әdebiyetti nasihattau, kitaptardy shygharu, qalamgerlerdi yntalandyru mәselesi mýlde joq dese de bolady.

Osydan ýsh-tórt jyl búryn qalamgerlerge memlekettik tapsyryspen shygharghan kitaptaryna qalamaqy tólenedi degen mәsele qozghaldy. Biraq men, sol baghdarlama boyynsha kitap shygharyp, qalamaqy alypty degen bir aqyn, bir jazushyny estigen joqpyn óz basym. Qazirgi jastar ýshin óte qiyn. Olar ózining taza sýiispenshiligi men ózining ishki ruhany dýniyesimen әdebiyetke baryp jatyr. Osy túrghydan kelgen kezde Úlyqbek aghamyz bastaghan Jazushylar Odaghy ýlken-ýlken dýniyeler jasap jatyr. Sol jalghasyn tauyp, qalamgerlerge qalamaqy tóleu mәselesi bir retke keltirilse dep oilaymyn.

Al, ortaq problema – sol audarma shyghar. Sebebi, jogharyda aittym, biz óz qazanymyzda ózimiz qaynap jatyrmyz. Oqyrmanmen baylanys joq. Mysaly, Reseydi qaranyzshy, olar kitap taratu mәselesin әbden jolgha qoyghan. Belgili qalam iyelerininjeke taratushylary, әdeby agentteri bar. Tipti әdebiyet arqyly, proza әsirese detektiv janry arqyly millionerler shyghyp jatyr orystarda. Olar jolyn tauyp alghan. Ókinishke qaray, bizde ne prozada, ne poeziyada onday joq, al, detektiv janry mýlde kenjelep qaldy desek te bolady. Byltyrlary osy janrda bayqaular jariyalap jatty. Biraq, onyng ózinen serpilip oqityn tuyndy shygha qoydy dep oilamaymyn. Óitkeni estigen de, kórgen de joqpyn. Mine, osy jaghyna kónil audarylsa deymin.

Jәne, әdebiyetti, kitaptardy taratatyn, nasihattaytyn úiymdar júmys istese dep oilaymyn. Jazushynyng jaqsy kitabyn izdep jýrip shygharyp, satyp, jazushygha da qarjy berip, ózining de qaltasyn toltyratyn elgezek adamdar kóbeyse qúba qúp bolar edi.  

Abai.kz