Kendik. Biyiktik. Terendik. Osynau bir-birinen ajyramas ýsh úghym arqyly Abay jyryndaghy, Abay sózindegi úlylyqty úghyp, úrpaqqa ashyp aitamyn, ne biyikke shyghamyn, ne terenge boylaymyn degen adamnyng ózi joghary shyqsa, basy ainalary, tómen týsse, túnshyghary anyq. Óitkeni, Abay ruhy aspanday asqaq, qara jerdey qasiyetti, aqyn oiy qazaqtyng keng baytaq dalasynday barlyq qúpiya syryn ishke týiip jatyr. Abaydyng bir ózi – tútas әlem jәne kóringenge ashyla bermeytin, qaltarysy kóp júmbaq әlem, zerttelmegen múhiyt, iygerilmegen gharysh.

Keng jazyqta kósile shapqan arghymaq pa, qansonarda týlki alghan anshy ma, mahabbat qyzyghyna batqan jastar ma, qas pen kózding arasynday bir sәtte joq bolatyn jalghan ba, kókiregin qars aiyrghan halyq múny ma, jer basyp jýrgen pendelerding kórsoqyr nadandyghy ma, el biyleydi dep ýmit artqan aghayynnyng jamandyghy ma, kýn men týndey mәngilik aiqasyp óter itjyghys tirshiliktegi iygilik pen zúlymdyq pa, osynyng bәri Abay jyrlarynda kórinis tabady.

«Jýreginning týbine tereng boyla,

Men bir júmbaq adammyn, ony da oila», – degen aqyn sózi arty ókinish, aldy ýmit zamangha aityldy ma, kórgen týstey jalghanda ne jasaryn bile almay sharq úrghan adamgha aityldy ma, әlde sóz úqpaytyn nadangha aityldy ma, boljau qiyn. Qasiretten egilip, qabyrghasy sógilip ketken kezde Abaydyn:

«Ólen, shirkin – ósekshi, júrtqa jayar,

 Syrymdy toqtatayyn aita bermey»,– deui de sondyqtan.

Múhtar Áuezov «Abay joly» epopeyasynda әke men balanyn, yaghni, Qúnanbay men Abaydyng arasyndaghy tartysty tilge tiyek qylsa, Múhanday qalamger sol tústaghy zaman minbesinen qaraghanyn, әr sózin baghyp otyrghan adam bar ekenin eskerip, bolmaghan tartysty da boldy dep kórsetui mýmkin ekenin nazargha alatyn bolsaq, Abaydyng kórgen qorlyghy, tartqan zorlyghy otbasynda emes, tuyp-ósken ortasynda dep týsinu kerek shyghar.

Polyak sayahatshysy Adolif Yanushkevichting qazaq arasyndaghy túnghysh ret agha súltan bolyp saylanghan, Mekkege baryp, qajy atanghan Qúnanbaygha bergen baghasy Abaydyng elge kósem, tilge sheshen otbasynda jәne bir auyz sózge toqtaghan ortada óskenin dәleldeydi. Abay ortasy degende Orta jýzding búlbúly atanghan Birjan sal, aqyn qasynan eki eli ajyramaytyn Kókbay, óleng qughan balalary Maghauiya men Aqylbay turaly qalyng oqyrman búrynnan habardar bolsa, Qúnanbaydyng jolyn jalghaghan, Abay ýmitin jýzege asyrugha tyrysqan Shәkәrim esimi ol aqtalghannan keyin baryp belgili boldy. Múhtar Áuezovting «Abay joly» roman-epopeyasynda aqyndy aqyl-oy biyigine kótergen osy әdeby orta әserli surettelgen.

«El aqtaghan bir aqyn bolushy edi. Tilin bezep, janyn jaldap, tilenshektep baydy sauyp, sóz qadirin sol ketirushi edi. Ýn týzegen bir әnshi bolushy edi, kim kóringenning qosshysy. Ár kez, әr myrzanyng qosalqysy. Án qadirin týsirip, bir atym nasybayday, arzan etip edi... Jalqy bol, jarly bol, ol kemshilik emes. Ónerli aqyn, asqaq әnshi bolsan, el kónilindegi múndy aityp, kózindegi jasty tyisan, senen zor, senen qadirli bolmasqa tiyisti», – deydi roman keyipkeri Abay.

«Qazaq aqyndarynyng ózderining de, sózderining de minderi, kemshilikteri, jaman әdetteri ónerpaz Evropa júrtynyng syndar әdebiyetin kórgennen keyin bayqalyp, kózge týsken», – dep jazady Ahmet Baytúrsynov. Aqang ózining «Ádebiyet tanytqyshynda» syndar dәuiri dep ataghan kezeng Abay sózderinen, aqynnyng nemere inisi, talantty shәkirti Shәkәrim shygharmalarynan bastalady. Shәkәrimning qajylyq sapary da negizinen tanyp-biluge arnalghan. Ol mәdeny jәne әdeby múralargha erekshe zeyin salady. Al óner-ghylym mengeruge úmtyludyng ornyna shen-shekpenge qyzyqqan, mansap qughan jastardy kórip qapalanghan Abay:

«Oyynda joq birinin

Saltykov pen Tolstoy,

Ya tilmash, ya advokat,

Bolsam degen bәrinde oi!» – dep kýiinedi.

Úly aqyn orys mәdeniyeti, kýshti memleketting ozbyrlyghy sekildi úghymdargha da parasat dengeyinen ýnile bildi. Reseydi ekige bólip, onyng alghashqysy Pushkiyni bar, Tolstoyy (kemengeri) bar Resey, endi biri pushkasy (zenbiregi) bar, oq-dәrisi ot alugha dayyn túrghan Resey ekenin týsine bildi. Osy shyndyqty shynyrau týbinen angharghan aqyn keler úrpaqqa: «Voennyy qyzmet isteme, oqaly kiyim kiige», – dep ghibrat aitty. Úly aqyn sózining aqiqatyn ómirding ózi dәleldep otyr. Biz ómir sýrip otyrghan uaqyttyng ózinde Reseyding ekige jarylghanyn kórip otyrmyz. Olardyng bir toby sheshen jerinde beybit halyqty qanjosa qylyp, qyrghyn úiymdastyrsa, endi bir toby, orys halqynyng úly aqyny Pushkin eskertkishi týbinde qanqúily sayasatqa narazylyq bildirdi.

Abay shygharmalaryndaghy pәlsapa, yaghni, filosofiya turaly aitar bolsaq, taghy da Abay jyry tilimizge orala beredi. Aqynnyng shumaghy, әrbir joly túnyp túrghan filosofiya, «syrty altyn, ishi kýmis» oy oramdary.

«Tughanda dýniya esigin ashady ólen,

Ólenmen jer qoynyna kirer denen», – degen eki jolgha nazar salayyq. Sәby shyr etip kelgen kýngi shildehana toyynan bastap, adamnyng songhy sapargha attanarda aitylatyn joqtau jyryna deyingi aralyqta túsau keser de, toqym qaghar da, at jalyn tartyp minip, azamat bolghan shaghyndaghy sýndet toyy da, mýshel jasy da, ýilenu toyy da ólen-jyrsyz ótip kórdi me eken?! Ómirdegi barlyq qyzyq ta, qasiret te ólenmen óriledi eken. Osy bir atan týiege jýk bolar oidy Abay eki aq jolgha sidyryp túrghan joq pa?!

Biz keyde ýlkeni bar, kishisi bar, úlysy bar, úsaghy bar, әrtýrli dengeydegi aqyndardy sezimning jyrshysy, oidyng aqyny dep bólemiz. Úly Abay bolsa Aqyl men Sezimnin, Qayrat pen Jýrekting jymdasyp, shybyrtqyday berik órilgen, shiyrshyq atyp túrghan qospasy, bir et, bir may degendey, sanana da sәule týsiretin, jýregindi de eriksiz eljiretetin jyrdyng ghalamat tuyndygeri.Alty alashqa aty mәlim bolghan Birjan saldyng ózi:

«Orta jýz Abay qoyghan atyn batpay,

Ýiine oyaz kirmes jauap qatpay», – dep sipattaghan úly Abay qazaqtyng filosofiyalyq jyrynyng da atasy deuge tolyq negiz bar.

Sóz tyndaytyn qúlaq tappay, syrlasatyn jan tappay, japandaghy baqsynyng molasynday jalghyz qalyp, qamyqqan sәtterinde de Abay úrpaqqa úlaghat, keleshekke ósiyet aitady:

«Ásempaz bolma әrnege,

Ónerpaz bolsang - arqalan.

Sen de bir kirpish, dýniyagha

Ketigin tap ta, bar, qalan!»

Bala kezimizden jattap ósken osy shumaqta býkil tirlikting mәni, ómirding sәni jatyr.

«Bas-basyna by bolghan ónkey qiqym», – degen joldardy oqyghanda kýni keshe ghana tilimizge qarsy shyghyp, Abay tilin qúrdymgha batyryp, Jer-anamyzdy ózgening qanjyghasyna baylap jiberuge dayar túrghan namyssyz qazaq jigitteri, dollar ýshin tughan anasyn da satyp jiberetin  myrzalar kóz aldymyzgha keledi. Sezimi oyau, kónili qayau aqynnyng búdan bir ghasyr búryn aitqan sózi osy kýni de manyzyn joghaltpasa, búl da Abay poeziyasynyng qúdireti.

«Qartaydyq, qayghy oiladyq, úlghaydy arman,

 Shoshimyn keyingi jas balalardan», - degeni de naghyz kóripkeldik emes pe?!

Abay qazaq dalasyndaghy qaterli dert, asqynghan aurudyng aldyn alugha talpynghan, sol syrqattyng diagnozyn dәl tauyp, emdelu joldaryna deyin aityp bergen halyq emshisi, ishting múzyn kózding jasy, jýrekting qanymen eritken kóregen. Sondyqtan da ol em qonbaytyn, sózge bolmaytyn pendelerdi kórgende: «Qayran sózim qor boldy, Tobyqtynyng ezine», – dep qamyghady. Tobyqty arghynnyng bir atasy ghana bolghanymen, búl iyisi qazaqqa aitylghan sóz dep baghalau kerek. «Qalyng elim, qazaghym, qayran júrtym», – dep egilgen Abay tughan halqyn qanshalyqty jaqsy kórse, sol halyqtyng boyyndaghy ersi minez, kesir qylyqty, danghoylyq pen mansapqorlyqty, erinshektik pen namyssyzdyqty sonshalyqty jek kórgeni de ras. Abay «qazaqtyng jauy – qazaq» degende, barlyq qazaqty emes,

«Ynsap, úyat, ar, namys, sabyr, talap,

Búlardy kerek qylmas eshkim qalap.

Tereng oi, tereng ghylym izdemeydi,

Ótirik pen ósekti jýndey sabap», – dep qasiyetin joghaltyp, qasiretke jolyqqandardy tilge tiyek etti.

Qazaq taghdyrynda jii kezdesetin satqyndyq, opasyzdyq Abaydyn:

«Kýshik asyrap, it ettim,

Ol baltyrymdy qanatty.

Bireuge myltyq ýirettim,

Ol mergen boldy, meni atty», – degen tórt jolynda sheber beynelengen. Abay kórgen, Abay jan-tәnimen sezgen, jýregin egiltken osy taqyrypqa qazaqtyng kóp aqyny qalam tartty. Núrjan Naushabayúly:

«Jarbasty, Kýshik, Qúttyq – ýsh atamyz,

Atanyng barlyghynda joq qatamyz.

Aradan qanattanyp shyqsa bireu,

Biz soghan jerden alyp tas atamyz», – dese, Ahmet Baytúrsynov:

«Qinamaydy abaqtygha japqany,

Qiyn emes dargha asqany, atqany,

Maghan auyr osylardyng bәrinen -

Óz auylymnyng itteri ýrip, qapqany», – dep tebirendi.

Abay filosofiyasynyng múz jarghysh kemedey әserin kez-kelgen qazaq aqynynyng shygharmashylyq jolynan angharugha bolady. Aqyn jyrlary shetsiz, sheksiz múhit ýstinde tórtten bir bóligi ghana qyltiyp kórinip, qalghany sudyng astynda, kózden tasada jatqan aisbergke úqsaydy. Onyng ghalamat qúdiretin, ghajayyp qasiyetin keudesinde sәulesi bar oqyrman ghana angharady. «Qany qara bir janmyn, jany jara», – dep «úlyp júrtqa qaytqan oidyn» iyesi ghana aita alsa kerek.

«Senbe júrtqa túrsa da qansha maqtap,

Áure etedi ishine qulyq saqtap.

Ózine sen, ózindi alyp shyghar,

Enbeging men aqylyng eki jaqtap», – degendi qúrghaq aqyl esebinde qabylday almaymyz. Ketilse de jetilgen, qayraty qayralghan, jigeri shyndalghan jannyng namysyn janu, qara tasty da qaq jaratyn enbekti dәripteu, adamdy adam qylghan aqyldy moyyndau dep týsinemiz.

Abaydyng suretshiligi turaly sóz qozghaytyn bolsaq, búl da ýlken taqyryp. Suretker Abay ghajayyp suretshi bola alady. «Shoqparday kekili bar, qamys qúlaq», «Qansonarda býrkitshi shyghady angha», «Jazdykýn shilde bolghanda» sekildi keremet polotnolardy qazaqtyng qay suretshisi saldy eken, kýmәnim bar.  Abay surettegen әiel beynesi ataqty Leonardo da Vinchy salghan suretter men Miykelandjelo jasaghan mýsinderden artyq bolmasa, kem emes:

«Qaqtaghan aq kýmistey keng mandayly,

Alasy az qara kózi núr jaynaydy.

Jinishke qara qasy syzyp qoyghan,

Bir jana úqsatamyn tughan aidy.

Mandaydan tura týsken qyrly múryn,

Aqsha jýz, alqyzyl bet til baylaydy.

Auzyn ashsa, kóriner kirsiz tisi,

Syqyldy qolmen týzgen, ish qaynaydy.

Júp-júmyr, aq torghynday moyyny bar,

Ýlbiregen tamaghyn kýn shalmaydy.

Taqtayday jauyryny bar, iyghy tik,

Eki alma keudesinde qisaymaydy.

Soraqy úzyn da emes, qysqa da emes,

Nәzik bel tal shybyqtay búrandaydy.

Etindey jas balanyng bilegi bar,

Ajymsyz aq sausaghy iske ynghayly.

Qolang qara shashy bar jibek taldy,

Torghynday tolqyndyryp kóz tandaydy»...

Suret deymiz be? Mýsin deymiz be? Qalay desek te, siyady. Batystyng kinojúldyzdary jalanash týsken beynefilimder de Abay surettegen arudyng janynda týkke túrmaydy. «Bilektey arqasynda órgen búrym» óleninde aqyn qyzdy pisken almagha tenese, endi bir jyrynda: «Qar-әppaq, býrkit-qara, týlki-qyzyl, úqsaydy qasa súlu shomylghangha», –  deydi.

Múnday kontrastar, múnday boyaular ózge tilde sóiley alar ma eken degen oy keledi. Abaydy basqa tilderge osy kýnge deyin dúrys audara almay jýrgenimiz de onyng ólenderindegi qaytalanbas kórinis, әserli oilardy beyneleytin balamalar basqa tilde solghyn tartyp qaluynan shyghar. «Dostan da, dúshpannan da kónili qaytqan» aqyn arsyz júrttyng qylyghyna ashynady, «jany ayauly jaqsygha qosamyn dep, әrkim bir it saqtap jýr yryldatyp», –  dep súm-súrqiya, qulargha qarghys tanbasyn basady. Sol tústa qalyng qazaq arasyn jaylap almasa da, atqaminerler men biy-bolystar ómirine shym-shymdap ene bastaghan qaterli dert – araqqúmarlyqtan aldyn-ala saqtandyrady:

«Bir kýshti kóp tentekti jygha almay jýr,

Ishte jalyn dert bolyp, shygha almay jýr.

Araq ishken, mas bolghan júrttyng bәri,

Ne payda, ne zalaldy úgha almay jýr».

Abaydy býkil qazaq halqynyn, kýlli qazaq júrtynyn, Qazaq memleketining kemenger iydeology dep qabyldau lәzim. Tәuelsiz elimizding memlekettik kenesshileri de, parlamentte zandar qabyldap otyrghan halyq qalaulylary da Abay sózine jýginse, aqynnyng әrbir óleni, әrbir qara sózi әr týrli zandardyng ózegi nemese arqauy bolugha súranyp-aq túr. Abay shygharmalary men «Abay joly» romany Elbasymyzdan bastap barlyq әkimderdin, ziyaly hakimderding ýsteli ýstinde jatatyn kitaptar boluy kerek.Osy ýzindilerden de Abaydyng qogham qayratkeri dengeyine  kóterilgenin kóremiz.

«Abaylanyz, bayqanyz», – dep Abay saqtandyrghan keselder – sabyrsyzdyq, arsyzdyq, erinshektik, aryzshyldyq, ósekqúmarlyq, jalghan maqtanshylyq – aqyndy ókindirgen ókinishi kóp ómirdi qazaq halqy әli de basynan keshirip jatqan joq pa?! Biraq, bilimdiden shyqqan sózge qúlaq asyp jatqan talapty jas az sekildi.

Aqynnyng qanyn qaynatqan, janyn ashytqan, «sheltireygen orys shendi shekpen japqan» nadandar turaly ol: «jayy mәlim shoshqanyn, týrtkeninen jasqanba», –  degen oy týiedi.

«Qayghy shyghar ilimnen,

Yza shyghar bilimnen.

Qayghy men yza qysqan son,

Zar shyghady tilimnen», – dep kýnirenedi.

Aqyn keler zaman kók túman dep, kókiregi qars aiyrylsa da, aldamshy ómirden birjolata týnilip te ketpeydi, keleshekten ýmitin ýzbeydi, «qayrat pen aqyl jol tabar qashqangha da, qughangha», – dep jigerdi Qayrattan, parasatty Aqyldan, jaqsylyqty Ádiletten kýtedi. Qiyanatshyl dýniyadan jýregi qyryq jamau bolsa da: «Adamdy sýi, Allanyng hiyqmetin sez, ne qyzyq bar ómirde onan basqa», – dep ómirdi sýiyge shaqyrady.   «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» degen óleninen bastap basqa da ólen-jyrlary men qara sózderinde aqyn Allany sýn men adamdy sýn degen úghymdardy qatar qaraydy, ar men úyattyng kýzetshisi Aqyldy barlyq qasiyetten biyik qoyyp, shaytan isinen aulaq jýrip, Allany tanugha, iman keltiruge, adamdyq atty joymaugha ýndeydi. «Sýiengen, sengen dәuren jalghan bolsa, jalghany joq bir Tәnirim, kenshilik qyl» , – dep tәubagha keledi.

Abay aitqan boyy búlghan, sózi jylmandar, kerdendegen kerbezder, su júqpaytyndar, sóz úqpaytyndar, peyili shiykiler, aqyly kýikiler, tamaghy toqtar, júmysy joqtar, kópshil bola almaytyndar, kekshildikti qoya almaytyndar aramyzda osy kýni de qúmyrsqaday órip jýrgeni ótirik emes. Sondyqtan da Abaydyng «quatty oidan bas qúrap erkelenip shyghar sózi» kóbinese yzagha, qúsagha toly bolsa, ol aqynnyng sol kezdegi nadandargha degen kózqarasyna, ózegin órtegen ókinishke baylanysty tughan.

«Yzaly jýrek, doly qol,

Uly siya, ashy til,

Ne jazyp ketse, jayy sol,

Jek kórseng de ózing bil», – degende de aqyn aqtarylyp, shynyn aityp otyr. Abay bizge de eng aldymen osy shyndyghymen, aqiqatty keyde sybyrlap, keyde  aiqaylap aituymen qymbat. Aytpasa, sózding atasy óledi emes pe?! «Óleng shirkin ósekshi», ishtegi syrdy júrtqa jariya etetinin bile túra, úly aqyn jýrektegi sherin jyrmen shygharady, kókiregine baylanghan qayghy-qasiretin sózben emdeydi.

Abaydyng qarasózderi – keler úrpaqqa jazghan ósiyetnama – úly aqynnyng poeziyasy men filosofiyasynyng zandy jalghasy. Sonymen birge qogham qayratkerining keler úrpaqqa amanat esebinde aitqan úlaghatty sózderi.

Jer ortasy jasqa kelgende alysyp-júlysqan, aitysyp-tartysqan, qajyp-jalyqqan, qazaqtyng qylyp jýrgen kóp isining bayansyzyn, baylausyzyn kergen, bәri qorshylyq ekenin bilgen Abay oqshau oilaryn qaghazgha týsiredi, halyq qasiretine kókiregi qars aiyrylady, ghylym men bilimge, enbekke shaqyrady. «Tughanda dýniya esigin ashady ólen, ólenmen jer qoynyna kirer denen» degen óleninde aitylghan oidy odan әri damytyp: «Adam balasy jylap tuady, keyip óledi» – degen qorytyndy jasaydy. Abay kórgen, týisigimen tanyp bilgen qayghy-qasiret, zúlymdyq, qaraulyq qara qazaqtyng kózinen qan bolyp aqsa, Abaydyng tilinen sóz bolyp aghady.

Abaydy oqyghanda tiline jyr joldary oralady:

Jas bop tamsa kózimnen,

Sóz bop shyqsa tilimnen,

Sonyng bәri ózimnen,

Kórip jýrgen kýnimnen.

Ter bop aqsa tәnimnen,

Sher bop tusa jýrekten,

Seskengenim ólimnen,

Ómirge izgi tilekten.

Tyrnap kónil jarasyn,

Jandy tәnge biyletip,

Kóp adamnyng sanasyn

Ketken shaytan kýiretip.

Taghy Abaygha ýnilem...

Jannyng jyly shuaghy

Jýregining týbinen

Qasiyet bolyp tuady.

Adam balasyn qor qylatyn ne?! Adamdy jaqsy atandyratyn qanday qasiyetter? Abay qarasózderinen osy saualdargha tolyq jauap tabugha bolady. Adam balasyn qor qylatyn ýsh nәrse: nadandyq, erinshektik, zalymdyq. Adamnyng asyl qasiyetteri: qanaghat, raqym, talap, enbek, aqyl.

Abay jyrlary men poemalaryndaghy Qayrat, Aqyl, Jýrek sekildi mәngi keyipkerlermen qara sózderde de jolyghamyz. Osy ýsheuining basyn qosatyn – Ghylym. Aqynnyng ózin ókindirgen: «Jasymda ghylym bar dep eskermedim», – dep opyntqan Ghylym. Aqynnyng ýmit artary da osy  ghylym bolatyn.

Aqyn otyz birinshi sózinde kýlli aqyl men ghylymdy tozdyratyn tórt nәrseden: salghyrttyqtan, oiynshy-kýlkishildikten, qayghygha salynudan jәne qúmarlyqtan saqtandyrady.

Qazaq maqaldarynyng kóbisin iske alghysyz qylyp synauda da Abaydyng eng aldymen qúdayshylyqqa jәne adamgershilikke jýgingenin kóremiz:

«Qalauyn tapsa qar janady». «Súrauyn tapsa, adam balasynyng bermesi joq» – degen eng baryp túrghan Qúday úrghan sóz osy. Súrauyn tabamyn, qalauyn tabamyn dep qorlyqpenen ómir ótkizgenshe, maldy ne jerden súrau kerek, ne aqqan terden súrau kerek qoy.

«Atyng shyqpasa jer órte» – deydi. Jer órtep shygharghan attyng nesi múrat? «Jýz kýn atan bolghansha, bir kýn bura bol» – deydi. Tәnirge jazyp minbey-týspey, aryp, shómendep, diuanalyqpen bir kýn bolghan buralyq nege jaraydy?

«Altyn kórse, perishte joldan tayady» – deydi. Perishteden sadagha ketkir-ay! Perishte altyndy ne qylsyn, ózining kórseqyzar súmdyghyn qostaghaly aitqany.

«Ata-anadan mal tәtti, altyn ýiden jan tәtti» – deydi. Ata-anasynan mal tәtti kórinetúghyn antúrghannyng tәtti derlik ne jany bar? Ata-anasyn malgha satpaq eng arsyzdyq qylyq emes pe? Ata-ana shamasy kelse, mihnattanyp mal jisa da, dýniyelik jisa da, artymda balalaryma qalsyn deydi. Ol ata-anasyn satqan song Qúdaygha dúshpandyq is emes pe? Osynday bilmestikpen aitylghan sózderine bek saq bolu kerek» – dep aqyn qasiyetsizdikten aldyn ala saqtandyryp, esti adamgha qogham damuyna bóget bolatyn kesir qylyqtardy taygha tanba basqanday kórsetip beredi.

Aqynnyng ashynyp aitqany – ashylyp aitqany. Asyryp aitqan jeri joq. Sóz týsiner kisiler tabylar dep aitqany dep týsingen lazym.

«Ghylymdy, aqyldy saqtaytúghyn minez degen sauyty bolady. Sol minez búzylmasyn! Kórseqyzarlyqpen, jenildikpen, ya bireuding orynsyz sózine, ya bir kez kelgen qyzyqqa shayqalyp qala bersen, minezding beriktigi búzylady. Onan song oqyp ýirenip te payda joq. Qoyargha orny joq bolghan son, olardy qayda saqtaysyn? Qylam degenin qylarlyq, túram degeninde túrarlyq minezde azghyrylmaytyn aqyldy, ardy saqtarlyq beriktigi, qayraty bar bolsyn! Búl beriktik bir aqyl, ar ýshin bolsyn!» (32-sóz) – deydi.

Abay aitqan aqiqat qayda barsaq ta, qayda jýrsek te aldymyzdan shyghady. «Qulyq saumaq, kóz sýzip, tilenip, adam saumaq – ónersiz itting isi. Áueli Qúdaygha syiynyp, ekinshi óz qayratyna sýienip, enbegindi sau, enbek qylsang qara jer de beredi, qúr tastamaydy» (4-sóz) – deydi ol. «Dýniyany ýlken kól, zamandy soqqan jel» dep baghalaghan aqynnyng kóp sózi payghambar hadisterimen ýndes, ózektes. Abaygha qúlaq qoysaq, onyng әr sózine zer salsaq, adasqan kópting ózin de ebin tauyp, jónge salugha bolady. «Kónildegi kórikti oy auyzdan shyqqanda óni qashady», – degen aqyn «әkesining balasy – adamnyng dúshpany, adamnyng balasy – bauyryn», «baqpen asqan patshadan miymen asqan qara artyq, saqalyn satqan  kәriden enbegin satqan bala artyq», «dosy joqpen syrlas, dosy kóppen syilas» degen sekildi ghajayyp oilardy qaghazgha týsiredi. «Yntaly jýrek sezgen sóz bar tamyrdy qualaydy».

Abay jyry keleshekke de mәngi-baqy sәulesin shashyp, jolymyzdy núrlandyryp túratyny osynday ómirsheng asyl qasiyetterinen dep bilemiz.

Jer jýzinde tolghanyp-tasqan, arnasynan asqan, asqaq ta sóilegen aqyndar kóp. Biraq, óz halqyn sonshalyqty sýie túra, sol halyqtyng minin kózine shúqyp kórsetip, kemshilikten aryludyng jolyn núsqaghandar biren-saran. Tipti, joqtyng qasy.

«Oygha týstim, tolghandym,

Óz minimdi qolgha aldym.

Minezime kóz saldym,

Tekseruge oilandym,

Ózime ózim jaqpadym,

Endi qayda siya aldym?» –

degen Abay boyy búlghan, sózi jylmandargha, ayaqty alshang basqandargha, bilimsiz, arsyz, erinshekterge mýsirkey qaraghan bolatyn.

Abay fәniyden kóshkende qazaq halqynyng taghy bir kemenger aqyny atanatyn  bala Maghjan әli mýshelge de tolghan joq edi. Qyzyljardaghy medireseden  dәris tyndaghan aqyn sol kezden bastap Abay taghylymynda tәrbiyelenip, odan keyin jazghan ólenderinde Abaysha oilanyp, tolghanyp, Abay kórgen, sezgen, úly aqyndy egiltip-tebirentken barlyq qúbylysty Maghjansha jyrlady. Sondyqtan da әdebiyet zertteushilerding deni Abay men Maghjan poeziyasy  tamyrlas, sabaqtas, ómirding ózindey ózektes, ýndes ekenin atap kórsetken.

Maghjan «Altyn hakim Abaygha» degen óleninde: «Shyn hakim, sózing asyl bagha jetpes, bir sózing myng jyl jýrse, dәmi ketpes», – dep jazady. Barshamyz aqyn degen bir-aq auyz sózge sighyzyp jýrgen ghúlamany Maghjan nege hakim dep ataydy?

Búghan jauapty Abaydyng otyz segizinshi qara sózinen tabamyz: «Adaspay, tura izdegen hakimder bolmasa, dýniya oiran bolar edi. Fighyl dýniyanyng qyzyghy – osy jaqsy hakimder... Árbir ghalym – hakim emes, әrbir hakim – ghalym.» Abay Lúqpan men Sokratty, Aristotelidi hakim dep tanysa, Maghjan Abaygha ghana hakim degen bagha beredi. Sondyqtan da týbiri bir sózder eken dep hakim men әkimdi shatystyrmauymyz kerek. Búl sózderding ishki maghynasyna Abay men Maghjansha ýniluimiz kerek. Qazirgi el basqaryp otyrghan әkimderimiz hakim bolsyn, nemese olargha jaqyn jýrsin dep tileyik. Ári hakim, әri aqyn bolghan aqyndarymyzdyng sózderine ýnemi qúlaq asyp jýreyik.  Jaqsylyq pen jamandyqty kózben kórip, aqylmen bileyik deging keledi.

Abay men Maghjan ekeui eki ghasyrda ómir sýrdi. Alayda, sol eki aralyqta ne ózgerdi?

Zaman qúbyldy, adam ózgerdi me?

Dýniya býlindi, pighyl ózgerdi me?

Týn týndigi ashyldy ma?

Aqyn zary basyldy ma?

Abay: «Qalyng elim, qazaghym, qayran júrtym!» – dep egilse, Maghjan: «Basqa júrt aspan-kókke asyp jatyr», – dep toryqty.

Abay: «Jasymda ghylym bar dep eskermedim», – dep sanyn soqsa,  Maghjan: «Qaraghym, oqu oqy, bosqa jýrme», – dep ósiyet aitty.

Abay: «Bir súlu qyz túrypty han qolynda» óleninde «eki kónil arasy – jylshylyq jer», – dep, qazaq qyzynyng taghdyryna alandasa, Maghjan «Sholpannyng kýnәsi» әngimesinde kýnmen talasa ómirmen qoshtasqan qyz taghdyryn nanymdy surettedi.

Tabighatqa ghashyq eki aqyn qalamynan jaratylys kórinisteri turaly bir birine maghynalas, mәndes sózder tudy. Abay kýz turaly: «Súr búlt týsi suyq, qaptaydy aspan, kýz bolyp, dymqyl túman jerdi basqan», – dese, Maghjan: «Búrqyrap qara dauyl soghyp túrghan, kókoray týsi qashyp, solyp túrghan», – deydi.

Mahabbat jyrlaryna toqtalsaq, eki aqynnyng mahabbatqa kózqarasy da úqsas. «Dýniyada, sirә, sendey maghan jar joq, saghan jar menen artyq tabylsa da» degen Abay sózin berik ústanghan Maghjan: «Kózinde kókting núry joq, auzynda júmaq jyry joq, jalynsyz, usyz qúshaghy, iyirilmeydi jylanday, sózi de joq qúranday, bilgeni – qazan-oshaghy, jabayy ghana jarym bar, nege ekenin bilmeymin, sol jarymdy sýiemin!» – dese, múnday ólender kózding jasymen, jýrekting jalynymen jazylghan, mәngi ólmeytin jyrlar deseske sharamyz joq..

Abaydy tereng oidyn, Maghjandy nәzik sezimning aqyny dep baghalaghan pikirlerge den qoysaq ta, Abay da, Maghjan da jalyndy jyrlaryn núrly aqyl men jyly jýrekten tughyzghanyn eskeruimiz kerek. Zaman turaly tolghanystarda Abayda kýdik basym. Ol:

«Árkimdi zaman sýiremek,

Zamandy qay jan biylemek?

Zamangha jaman kýilemek,

Zamana ony iylemek», – dese,

Maghjan:

«Kýnshyghystan tang keledi, men kelem,

Kók kýnirenedi, men de kóktey kýnirenem.

Jerding jýzin qaranghylyq qaptaghan,

Jer jýzine núr beremin, Kýn berem!» – dep aghynan aqtarylady.

Abaydyng jýregi qiyanatshyl dýniyadan qyryq jamau bolsa, Maghjan súm ómirdi sanaly adamgha abaqty dep esepteydi. Eki aqyn ómir sýrgen tústaghy qarama-qayshylyqtar olardyng shygharmashylyghynan aiqyn kórinis tabady.

Abay qartayyp, qayghy oilap, arman úlghayghanda keyingi jas balalardan shoshysa, qauip etse, Maghjan Alash atyn aspangha shygharatyn  arystanday aibatty, jolbarystay qayratty, qyranday kýshti, qanatty jastargha senedi. Maghjan ýmit artqan sol qyran beynesi erkin elimizding tuynda beynelengeni maqtanysh sezimin tughyzady. Biraq, Abaydy toryqtyrghan kýdik tolyq seyilip ketti dep taghy aita almaymyz.

Jýsipbek Aymauytov «Maghjannyng aqyndyghy turaly» degen maqalasynda (Tashkenttegi qazaq studentteri jiynynda jasaghan bayandamasynda)  Maghjangha romantist aqyn degen bagha berip: «Ólenning tilge jenil, qúlaqqa  jyly tiuin Abay da izdegen, Abay da sózding ishin mәnerli, tonyn súlu qylugha tyrysqan, biraq, dybyspen suret jasaugha,  sózding syrtqy týrin әdemileuge  Maghjangha jetken qazaq aqyny joq», – degen bolatyn. «Aqyndyq jýzinde Abaydan songhy әdebiyetke jana týr kirgizip, sonyna shәkirt ertken, mektep (shkol)  ashqan kýshti aqyn Maghjan ekeninde dau joq. Abaydan song aqyn ólsheulerin týrlendirgen taghy Maghjan.  Maghjan tynnan 8 – 9 jana ólsheu tughyzdy, bәrin birdey sanaudyng qajeti joq. «Sap-sary bel», «Biraz Fetshe», «Shylym», «Aleksandr Blok», «Meni de, ólim, әldiyle», «Kýnshyghys», taghy basqa ólenderi Abay ólsheuinde joq» – degen Jýsipbektey maytalman qalamger sózine bizding de alyp-qosarymyz joq.

Abaydy sýigen, ony kez kelgen adamnan artyq tanyp-bilgen Múhtar Áuezov te: «Maghjandy sýiemin. Evropalyghyn, jarqyraghan әshekeyin sýiemin.Qazaq aqyndarynyng qara  qordaly auylynda tuyp, Evropadaghy mәdeniyet pen súlulyq sarayyna baryp, jaylauy jarasqan Arqa qyzyn kórip, sezgendey bolamyn.  Maghjan – kuliturasy zor aqyn... Ádebiyet әdebiyet ýshin degen tanba aiqyn bolmay,  nәrli әdebiyet bolugha jol joq. Sondyqtan býgingi kýnning bar jazushysy ishinen keleshekke boy úryp, artqy kýnge anyq qalugha jaraytyn sóz – Maghjannyng sózi», – dep jazypty.

Ahmet Baytúrsynov әigili «Ádebiyet tanytqyshynda» óleng aishyqtary men shumaq týrlerine, tarmaq túlghalary men  bunaq buyndaryna taldau jasaghanda kóbinese Abaygha, odan keyin Maghjangha jýginedi. Ólenderinen mysaldar keltiredi.   Sәbit Múqanov: «Abay aqyldyng aqyny bolsa, Maghjan aqynnyng aqyny» degen bagha beredi.

Qazaq poeziyasy aspanynyng alyp kýni Abay desek, qaranghyda núr beremin dep alasúrghan Maghjan sol aspannyng jaryq aiy. Olar shashqan sәule býgin de, erteng de sanamyzdy núrlandyryp, jolymyzgha jaryq berip túratyny anyq.

Abay turaly adamdardyng pikirlerining ózinen oghan degen kózqaras aiqyndyghy men halyq baghasyn kóruge bolady. Arqada Túraly degen aqyn bolghan.

Bir otyrysta auyl aqsaqaldarynyng biri: «Túraly, júrt seni aqyn desedi. Aqyn aqyndy jaqsy týsinui kerek qoy. Abaydyng «Ýsh-aq nәrse adamnyng qasiyeti, ystyq qayrat, núrly aqyl, jyly jýrek» degenin qalay týsinesin?» – dep súraydy.

Sonda Túraly: «Adamgha ýsh birdey quat kerek. Aqyl quat, jýrek quat, til quat. Bireui kem bolsa, jigitke kemdik qylady, ýsheui teng bolsa, er jigit erlik qylady», – deydi.

«Al jýregi men aqyly nemese tili kem bolsa ne bolady?» –  dep súraghanda: «Jýrek kem bolsa, topta sóz aita almaydy, aqyly kem bolsa, jón jauap qaytarmaydy, aqyl men jýrek teng bolyp, tili kem bolsa, aqylynyng bar-joghy bayqalmaydy, jigitke әueli bilim kerek, ekinshi ghylym kerek, úshinshi úghym kerek, Abay da osyny menzegen boluy kerek!» –  degen jauap qaytarady.

Múhtar Áuezov Abay turaly jazghan maqalasynda («Ár jyldar oilary») «Bir aitqandy úghyp alu, úqqanyn úmytpau, el sózinde solardy kerekke jaratyp,әngime arasyna kiristirip otyru sheshenderge kóp jayylghan salt edi. Abaygha da sol paryz siyaqty bolghan. Jas jigit bilgen ónerin keregine jaratyp, kelistirip, kórkeytip sóileytin bolady, el kózine sheshen bolyp kórine bastaydy», – dep jazady. Búdan sheshendik sózderdi el auzyna ilingen aqyndar da jii qoldanyp otyrghan degen pikir týige  jәne Abaydy sheshender qataryna qosugha bolatynyn bayqaymyz. Abay mektebinen tәlim-tәrbie alghan aqyndar da sheshendik dәstýrdi jalghastyrghan.

Elimizding tәuelsizdik aluy halqymyzdyn  mәdeny qazynasyna,  әdebiyet ýlgileri men jyr múrasyna janasha kózqaraspen qaraugha ony, últtyq mәni bar baylyq retinde qamqorlyqqa alu mýmkindigine keng jol ashty. Qazaq ruhaniyatynyng kólemdi salasy – aqyndar shygharmashylyghynyng bastauynda qazaqtyng bas aqynyna soqpay kete almaymyz. Biraq, Abay aqyn ghana emes, el bastaghan kósem, sózge jýirik sheshen, belgili qogham qayratkeri bolghanyn qadap aituymyz kerek.

Aqyndardyn  әdebiyet tarihy sahnasyna sharyqtap kóterilgen túsy HIH ghasyr. Búl ghasyr qazaq qoghamynda ýlken sayasi-ekonomikalyq reformalar jýrgen uaqyt. Ekonomikalyq reformalardyng bastamashysy jәne jýzege asyrushy Resey ýkimeti boldy.  Otarshyldyqtyng shengelin qazaq dalasyna saludy әbden kesip-piship, sheship alghan Resey  eng aldymen sayasy reformalardy jýzege asyra bastady. Aldymen ghasyrlar boyy qalyptasqan handyq jýieni  saylanbaly súltandyq jýiemen auystyrdy.  Múndaghy otarshyldyq jýiening basty maqsaty «han – bireu, halyq – tireu» degen jyldar boyy qalyptasqan qalypty úghymdy joyyp, bir tizginge baghynyp ýirengen jýieni ishinen qiratu, týbegeyli kýiretu boldy. Osy tústa han túqymyn ózining alghyrlyghy, biliktiligimen jenip, «qaradan shyghyp han atanghan  Qúnanbay» sekildi qayratkerler  sayasy sahnagha kóterildi.  Handyq jýie súltandyq jýiege auysqannan keyin ol kóp úzamay taghy bólshektenip,  patshanyng pәrmenimen bolystyq jýiege kóshirildi.  Sýitip, qazaqtyn  sayasy sahnagha jetken biyligining shyny bolystyqtan әri aspady. Onyng ózining Abay aitqan «Bolys boldym, mineki» sekildi zardaby kóp boldy.

Patshalyq Reseyding ústanghan «Bólip al da, biyley ber» degen sayasaty zymiyan qaghidanyng shenberinde qúryldy.  Abaydyn: «Bas-basyna by bolghan ónkey qiqym, minekey, búzghan joq pa elding siqyn?!» – dep ashynatyn ashy zapyrany osy sayasattyng әseri bolatyn.

Handyq jýiening sahnadan ketui ruhany dýniyeden jyrau-jyrshylardyng da ketuine alyp keldi. Han biyligi men qarasha tilegining kópiri bolghan  jyraulardyng ornyn әleumettin  múrat-maqsatyn kózdeytin, olardyng mún-múqtajyn óz kónilining jabyrqau  kýiine salatyn aqyndardy ruhany sahnagha kóterdi. Sonymen birge el biyligi ru basylardyng qolyna tolyghymen kóship, qara qyldy qaq jarghan, sóz ústaghan biyler mәrtebesi qaytadan biyiktedi. «Elge bay emes, by –  qút», «By ekeu bolsa, dau tórteu bolady» degen qanatty sózderding әleumet sanasynan berik oryn alatyn kezi de osy tús. Biyler men sheshenderding sayasy mәrtebesi qazaq qoghamynyng túrmys-tirshiliginen kórnekti oryn aldy. Abay men Shoqannyn    saylaugha týsui  sol dәuirding sayasy shyndyghyn beynelese kerek.

Shoqan «sheshen» degen sóz kemenger, parasatty, aqyldy bildiredi dep jazsa, Abay ghúmyrnamasyn tereng zerttegen A.Baytúrsynov, Á.Bókeyhanov, M.Áuezov Abaygha sózge jýirik, sheshen degen bagha beredi.

A. Baytúrsynov: «Zaman búrynghyday bolsa, Abay alashtyng ataqty biylerining biri boluy shýbәsiz. Bilimmen by bolyp, júrt biyleytin zaman ótip, tasyng by bolatyn zamangha qarsy tughan. Bilimi kópter júrt biylemey, maly kópter júrt biyleytin zamangha qarsy tughan. Abay júrt aldyna bilimin salghanda, basqalar malyn salghan, júrttyng beti malgha auyp, el biyligi Abay qolyna erkin tiymegen», –  deydi.

Aqyndar sekildi biyler men sheshender de elge erekshe syily, asa bedeldi adamdar. El auzyndaghy әngimelerge qaraghanda, biylerge degen iltipat aiyryqsha bolghan jәne olar ómirde siyrek kezdesetin daryndy túlghalar esebinde baghalanghan. Mәselen aqyndardy qansha qúrmet tútsa da, «qazaqta ekinin biri aqyn» degen ( dúrysy ólenshi) sóz bar. Al biyler turaly: «Batyr degen baraq iyt, eki doly qatynnyng biri tabady, by degening bir búlaq, qatynnyng ilude biri tabady», –  deydi. Nemese: «Ne qadirli biying bolsyn, ne by týsetin ýiing bolsyn», –  deydi. Yaghni, biylerdi qabyldap, kýte alatyn ýiding ózi qadirli  degendi menzeydi. Abay bolsa, auzymen oraq orghan ónkey qyrt dep baghalaghan myljyndardy únatpaghany beseneden belgili. Sózderi biri jamau, biri qúrau, әrkimge maqtau óleng aitqyshtar da aqyn kónilinen oryn taba almauy sondyqtan. Mine, sodan da Abay ózin esh uaqytta aqynmyn dep aitpaghan.

M. Áuezov Abay turaly jazghan zertteuinde: «Osy kýnge sheyin bizde Abaydyng sóz baylyghyn teksergen enbek joq.  Biraq, qazaqshasyn oqyghan adamnyng barlyghyna Abay tilining asa bir mol, bay til ekenin  tanu qiyn emes... Jәne sheshendikting ózi de tapqyrlyq pen kesteli sózden, kelisimdi, útymdy oilardan qúrylghany da aqyndyqtyng bir aghayyny. Abay sol uaqytta da aqyn... Aqyndyghyn jәne mol qoldanghan, kýnde syngha salyp, óz ónerin kýnde bezep otyrghan aqyn. Onysy jәne ómir qúrylysyna  kýnbe-kýn, qolma-qol úshtasyp otyrghan aqyndyq.  Bir jaghynan jýirik sheshen, әsem, úshqyr sózding aqyndyghy. Ólendi, suyryp salma aitysty Abay oiynda da, shynda da kóp qoldanyp jýrgen. Biraq, ózin aqynmyn dep sanamaghan», – deydi.

Osy sózdi qazaqtyng kóptegen aqyny men sheshenine baylanysty aitugha әbden bolady. Sheshendigimen tanylghan aqyn keyin baryp aqyn degen atqa ie bolghan. Al  aqyn bolyp tanylsa da, tanylmasa da, sheshendik tapqyr sózimen, aitqyshtyghymen  kózge  týsken  kisiler  ghana bi  atanghan. Yaghniy,  tapqyrlyq  jәne kelisti sóz, jýieli oy aqyn men sheshenge ortaq. Biraq, aqyndar men sheshenderding ara jigin ajyratu olardyng halyq sózin sóileuine, daugha týsip, biylik aituyna baylanysty bolghan. Múny aqyndar men biy-sheshender ómiri men ónerinen, ónegesinen  kóremiz.

Aqyndyq ónerding bastauy sheshendikten bastalghany kóp dәleldi  qajet etpeytin qaghida. Mәselen, Núrjan Naushabayúlynyng ózin taqtaq dep atauy Jiyrenshe sheshen sekildi sheshenderden ýlgi alghanyn kórsetedi. Al kóptegen aqyndar aitystary biylerding aitysyna úqsaydy. Sheshendik pen aqyndyqtyng dәstýrli jalghastyghy men úqsastyghyn jәne sabaqtastyghyn Múhtar Áuezovtyng aqyndar jyrlaryn biyler aitysynyng mysalyna keltirgeninen de, sheshenderdin  pikirdi  әbden  dәleldep, jan-jaqty  sipattap aituy sekildi qasiyetterining kóp jaghdayda Abay shygharmashylyghynan   kórinis tabuynan da  bayqaymyz.

Suyrypsalma aqyndardyng taban astynda shygharyp aitu qasiyeti sheshenderge de tәn. Sonymen birge jamaghattyng yqylasyna bólenu, qoshemetshi tabu sekildi jaghdaylar kez kelgen auditoriyada aqyndargha da, sheshenderge de ortaq. Sharshy topta sóz bastaytyn kóregen kósemder men ótkir tildi sheshenderding kópshiligi aqyn degen atqa ie bolsa, ol aqyndardyng aqyndyghyn ghana emes, oratorlyq talantyn, yaghni, sheshendik dәstýrge adaldyghyn tanytady. Sheshender de, aqyndar da kóshpeli halyqtyng Asan-qayghy sekildi filosoftary. Olardyng beynesinen, aitqan sózderinen, artqa qaldyrghan úlaghatynan ómir shyndyghyn tanimyz. Jalpy alghanda, qazaq tilindegi «sheshen» sózining týp-tórkini de «sheshu» ekeni belgili. Yaghni, әuel basta sheshender belgili bir daudyng týiinin sheshken, kesim kesken. «Bi» sózi bolsa eldi biylegen degen úghymdy bildirgen. Keyin baryp biyler qazylyq roli atqarsa,  qyzyl sózde eshkimge des bermegen  dilmarlardy, Mirjaqyp Dulatovtyng sózimen aitsaq, tilmarlardy halyq sheshen dep atay bastaghan. Abaydy da endeshe tek aqyn emes, sheshen dep tanyghanymyz abzal. Sheshendik sóz ýlgileri onyng jyrlarynda ghana emes, qara sózderinde de aiqyn kórinedi. Búl aqynnyng qogham qayratkeri esebinde ýlken roli oinaghanyn dәleldeydi.

Álihan Bókeyhanov Abay ómiri turaly jazghan maqalasynda: «Bozbalalyq jasyna qaramastan Abay sol kezdegi qayratkerlerding arasynan kórnekti oryn alyp, biyding zamanynyng ótkenine qaramastan, ony el-júrt by etip saylady. Jiyrma jasqa jetkende Abay ot tildi sheshen, halyq ómiri men әdet-saltyn, qazaq dalasyndaghy ataqty biylerding әr isti sheshkendegi tórelikterin jaqsy biletin dilmar atanady.  Ózining biluge qúshtarlyghy men zerdeligi arqasynda, qazaqtyng ghúlamalarynyng halyq auzyndaghy sózderin, maqaldaryn, ertegileri men naqyldaryn mengeredi. Abay biylerding shartty týrde saylanbay, talantymen baghalanatyn eski zany kezinde ómir sýrse,  artister men jazushylardyng danqy siyaqty ataqty by atanar edi»,- dep jazghan bolatyn.

Aqyndar men biyler, sheshender qogham damuynda gumanistik, moralidyq-etikalyq roli oinaghanyna kýmәn keltiruge bolmaydy. Sondyqtan da biz aqyndyq jәne sheshendik óner qazaq halqynyng ghasyrlar boyy qalyptasqan, kóne jyldar qoynauynan býgingi kýnge deyin jetken halyqtyng mәdeny múrasy deymiz.

S. Sәduaqasov  kezinde  «Trudovaya Sibiri» jurnalynda jaryq kórgen «Qazaq әdebiyeti» dep atalatyn tarihiy-taldau maqalasynda: «Suyryp salma aqyn-jyrshylar  qolyna dombyra alyp, auyl-auyldy aralap, baylardyng ýiine týsip, úlan-asyr toylargha qatysyp, әn shyrqap, maqtau óleng aitatyn. Eki aqyn kezdese qalsa, taban auzynda aitysa ketip, әrqaysysy óz ruyn madaqtaytyn. Aytys olardyng bireui әriptesining darynyna tәnti bolyp jenilgenin moyyndaghansha sozyla berer edi. Al basym týsken aqynnyng jenisi ózining ghana emes, býkil ruynyng mәrtebesi sanalatyn. Demek, olar da orta ghasyrlyq seri sarbazdar siyaqty. Ayyrmashylyghy, tek búrynghylar qarumen shayqassa, búlar sózben semserlesedi. Jenilgen sarbazdyng jeniskerge tәnti bolatyny siyaqty jenilgen aqyna da basym daryngha bas iyip qaytyp, onyng ruy búrynghyday ensesin asqaq ústap jýre almaytyn», –  dey kele, mal tauyp, payda kórudi jat sanaghan aqyndar da az bolmaghanyn atap kórsetedi.

Ahmet Baytúrsynúly: «Qazaqta aitys óleng kóp. Biraq, búlar da el ishinde joghalyp, siyrep barady. Jazu jayylghan sayyn aitys óleng azayyp, qúrugha bet alyp barady. Onyng da bәrin jazyp alyp qalmasa, búl da anayy әdebiyetting óshetin, joghalatyn týri», –  degen.

Qazirgi uaqytta biz aitys ónerining jazba әdebiyetpen qatar damyp kele jatqanyna kuә bolyp otyrmyz. Bәlkim, Aqang aitqanday, týbinde óship ketui de yqtimal.  Biraq, aitystyng keng qanat jayyp, tamyrlanyp ketui sebebinen ol әli de órkendeu ýstinde.  Tipti biraz uaqyt óship ketti degen aitys óneri tәuelsiz qazaq elinde qayta jandandy. Dәstýr jalghastyghy әli de sabaqtasyp jatqanyn qazirgi aitystardan kóruge bolady.

Osy orayda ortagha salar bir oi, ghylymy ainalysqa «aqyngha» qosa «aytysker» degen sóz  engizilse, óte oryndy bolghan bolar edi. Óitkeni, aitys aqyndary men professional, yaghny jazba aqyndar turaly el ishindegi úghymdar әrtýrli. Olardyng úqsastyqtarynan kóri aiyrmashylyqtary kóp ekenine kóbinese mәn berilmeydi. Sondyqtan da Abaydyng janyna Jambyldy aparyp qong, nemese kez kelgen kórnekti aqynnan Qazaqstannyng halyq aqynyn (búl jerde әngime aitysker turaly) biyik qoiy jaraspaydy. Aytyskerler men aqyndardyng qoghamdyq qayratkerligi turaly sóz qozghar bolsaq, onda olardyng әrqaysysynyng enbegine, jasaghan isine, bedeline qaray bagha berilui kerek. Al әri jazyp, әri suyryp salyp aitatyn aqyndardy aqyn әri aitysker dep qosarlap ataghan oryndy sekildi.

Sondyqtan da qazaq halqynyng kemenger perzenti, úly aqyny Abaydy keybir zertteushiler ol ólendi suyryp salyp ta aitqan dep abyroyyn aspandatqysy kelgen niyet bayqatsa, odan Abaydyng aqyndyghy asyp ketedi dep aita almaymyz.

Abay jyrlary men qara sózderin oqyghan adam onyng әrbir sózin salmaqtap, oilanyp-tolghanyp, tebirenip jazghanyna kýmәn keltire almaydy. Sol sózderden qogham damuy turaly aitqan oqshau oilaryn tabady. Endeshe Abaydyng әrbir sózine biz de abay boluymyz kerek.

Artyna ólmeytúghyn iz qaldyrghandar qataryna Abay qadirli inisi Ospan pen sýiikti úly Ábdirahmandy da qosady. Óitkeni, aqyn sózimen aitsaq, «Ospan kisining malyn jemegen, mal súraghan kisige, «joq, qayteyin?!» demegen, quaty artyq, oiy ken, júrttyng bәrin shenegen, dosyna jaz, jaugha ayaz, alysqandy demegen, adaldyq ýshin alysyp, jegishke aqy tóletken», shyndyq ýshin kýresken qayratker. Ábdirahmangha arnalghan óleninde aqyn:

«Jasqa jas, oigha kәri edin,

Atannyng atyn joymaghan,

Zamana, netken tar edin,

Sol qalqamdy qoymaghan?» – dep ah úrady. Yaghni, Abaydyng ýmit artary Ospan syndy qayratker túlghalar, Ábdirahman tektes bilimdi  jastar.

Úly aqynnyng «Edinisa bolmasa, ne bolady ónkey nól» – degen joldarynda  qayratkerding úly maqsat asuyndaghy múraty jatyr. Edinisa – kósh bastaushy, qazaqy úghymmen aitar bolsaq, qoy bastaytyn kósem serke. Adasqan halyqqa jol kórsetushi, jón silteushi. Edinisa qisyq ketse, dýniya býlinedi. Edinisa tura jýrmese, arttaghy nólder esepke alynbaydy. Edinisa bolmasa, basqa sandar esepshotqa salynbaydy. Yaghni, edinisa degenimiz – halyq qamyn oilaghan hakim.  Abaydyng ózin de edinisa deuge bolady. Aqyn aitqan edinisa-birlik osy kýngi tirlikke jetkizip otyr. Edinisa – saghat tilindey mezgildi dәl kórsetui kerek, uaqyttan qalyp ta qoymauy kerek, ozyp ta ketpeui kerek.

Abaydyng qogham qayratkeri esebindegi taghy bir ýlken ereksheligi, onyng qansha ghasyr ótse de  aitqan oi-tolghamdarynyng keleshekke núsqa boluy der edik. Óz zamanynyng minbesinen ghana sóilegen, belgili bir kezende ghana ózindik ornyn alatyn túlghalar az emes. Arada biraz uaqyt ótken song olardyng ózderi de, sózderi de úmyt bolady, óitkeni, olardyng mezgil shenberine sәikes is-әreketi úzaqqa shaba almaytyn jýirik sekildi alysqa apara almaydy. Abay qoghamnyng ozyp tughan, qimyly adam ghúmyryna jeter-jetpes qayratkerlerden oq boyy ozyq túrghan  qasiyetti túlgha.

Aqylbek Shayahmet,

Ahmet Baytúrsynov atyndaghy QMU professory, Mahmút Qashqary atyndaghy týrki әlemine sinirgen enbegi ýshin halyqaralyq syilyqtyn, «Alash» halyqaralyq әdeby syilyghynyng laureaty.

Abai.kz