Qazaqstan Respublikasy Preziydentining kómekshisi Múrat Núrtileuov "QazAqparat" tilshisine Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng Qytay Halyq Respublikasyna memlekettik saparynyng mәn-jayy turaly súhbat beripti. Sol súhbatty nazarlarynyzgha úsynamyz...

- Múrat Ábughaliyúly, qazaq-qytay qarym-qatynasynyng tarihy tereng ekeni belgili. Eki memleket arasynda berik baylanystardyng ornauyna eki halyqtyng ózara jaqyn qarym-qatynasy da zor yqpal etti. Dәl qazir Qazaqstan Respublikasy men Qytay Halyq Respublikasy arasyndaghy baylanysty qalay sipattap berer ediniz?

– Qytay men Úly Dalanyng ejelgi memleketteri ghasyrlar boyy ózara tyghyz baylanys ústap keldi. Yntymaqtastyqtyng basty kópiri - Úly Jibek joly – Shyghys pen Batysty ekonomikalyq túrghydan ghana emes, sonymen qatar, mәdeniy-gumanitarlyq baylanystardyng da ózegine ainalghan biregey sauda-tranzittik jeli bolghan edi. Osy arqyly iydeyalarmen jәne bilimmen ózara almasudyng qarqyndy prosesi jýrdi. Múnyng bәri bizding ekijaqty qarym-qatynastarymyzdy jan-jaqty strategiyalyq әriptestik dengeyine kóteru ýshin qolayly jaghday tughyzdy. QR Túnghysh Preziydenti – Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng jәne Qytay basshylarynyng tabandylyghy men kýsh-jigerining arqasynda býgingi kýni әlem Jibek jolynyng jana zamanauy tújyrymdamasyn jәne onyng qayta janghyrghanyn kórip otyr. Halyqtar men memleketter arasyndaghy ózara tiyimdi sauda-sattyq – dostyqtyn, teng qúqyqtyn, egemendik pen shekaralardyng myzghymastyghyn qúrmetteuding kepili. Qytay 2002 jyldyng 10 mamyrynda Beyjinde Qazaqstanmen memlekettik shekarany demarkasiyalau turaly hattamagha qol qoyghan alghashqy el. Qújatqa Qazaqstan men Qytaydyng sol kezdegi Syrtqy ister ministrleri Qasym-Jomart Toqaev pen Tan Szyasuan qol qoydy. Býginde 1700 shaqyrymnan asatyn Qazaqstan-Qytay shekarasy dostyq pen ózara tiyimdi yntymaqtastyqtyng shekarasyna ainaldy. Búl mәseleler Qazaqstannyng últtyq mýddesi men halyqaralyq qúqyq prinsipterin tolyq saqtay otyryp rettelgenin úmytpayyq.

Biz kópjaqty jәne ónirlik úiymdar men forumdar shenberinde yntymaqtastyqty belsendi týrde kýsheytip kelemiz. Qazaqstan men Qytay halyqaralyq bastamalardy qoldaydy. Jahandyq kýn tәrtibindegi kóptegen ózekti mәseleler boyynsha bizding ústanymdarymyz sәikes keledi.

Býgingi tanda Qazaqstan-Qytay qatynastarynyng sharttyq-qúqyqtyq bazasy әrtýrli salalar boyynsha 250-den astam ýkimetaralyq jәne vedomstvoaralyq kelisimderdi qamtidy.

Búl rette, 2002 jyly jeltoqsanda Beyjinde qol qoyylghan Tatukórshilik, dostyq jәne yntymaqtastyq turaly shart, Strategiyalyq әriptestikti belgileu jәne damytu turaly birlesken deklarasiya (2005 j.), sonday-aq 2015 jyly qabyldanghan Jan-jaqty strategiyalyq әriptestik qatynastarynyng jana kezeni turaly birlesken deklarasiya sekildi qújattardyng manyzy erekshe. Osy qújattar taraptardyng yntymaqtastyqty odan ary terendete týsuge niyetti ekenderin kórsetti.

Ekijaqty ekonomikalyq yntymaqtastyqqa keletin bolsaq, býginde ol tranzittik-kólik infraqúrylymyn, saudany, óndeushi ónerkәsipti, qarjy jәne energetikalyq sektorlardy, mashina jasaudy jәne basqa da manyzdy salalardy qamtyp, ong nәtiyje kórsetip otyr.

Bizding elderimiz birqatar auqymdy ekonomikalyq jobalardy jýzege asyryp, Europa men Aziya arasyndaghy kólik kýre joldaryn qalyptastyruda. Búl túrghyda bizding «Núrly Jol» jana ekonomikalyq sayasatymyzdyng jәne Beyjinning «Jibek jolynyng ekonomikalyq beldeui» bastamasynyng úshtasuy ózekti bolyp tabylady.

Osynyng barlyghy eki memleketti úzaq merzimdi yntymaqtastyqqa, ózara syilastyqqa jәne memleketaralyq qarym-qatynastyng jalpy qabyldanghan normalaryn saqtaugha baghyttalghanyn kórsetedi. Biz jaqyn kórshilermiz, sondyqtan pragmatikalyq jәne ózara batyl әriptestik eki halyqtyng órkendeuining negizgi faktory, sonday-aq ónirlik әl-auqat pen qauipsizdikting kepili bolyp tabylatynyn jaqsy týsinemiz.

– Qytay Qazaqstannyng eng iri syrtqy sauda seriktesterining biri. Býgingi kýn tәrtibinde ekijaqty yntymaqtastyqtyng qanday mәseleleri ózekti? Sizding oiynyzsha, neni erekshe atap ótuge bolady?

– Dúrys aitasyz, Qytay býginde Qazaqstannyng iri sauda seriktesterining biri sanalady. Ekijaqty sauda kólemi byltyrdyng ózinde ghana 11,7 mlrd dollardy qúrady. Búl rette songhy jyldary ekijaqty sauda-sattyqtaghy qúrylym men tepe-tendikti jaqsartu ýrdisi bayqalyp otyrghanyn atap ótkim keledi.

QR Últtyq Bankining mәlimeti boyynsha, Qytay bizding elge investisiya tartu jaghynan Niyderlandy, AQSh, Úlybritaniyadan keyingi tórtinshi orynda (15,6 mlrd.) túr. Búghan qosa Qazaqstannyng barlyq investisiyalyq jobalary boyynsha naqty ústanymy memlekettik mýddelerdi, kommersiyalyq maqsatty, qazaqstandyqtar ýshin jana júmys oryndaryn ashudy eskere otyryp qalyptasady.

«Astana» Halyqaralyq qarjy ortalyghy kooperasiyagha ýlken mýmkindikter ashyp otyr. NASDAQ, London birjasymen jәne Goldman Sacks-pen qatar, AHQO birjasynyng qúryltayshylary qúramyna Shanhay qor birjasy men «Jibek Joly» Qory kirip otyr. Al Qytaydyng Memlekettik Damu Banki men China Construction Bank Ortalyq alanynan ózderining ókildikterin ashty.

Áriyne, kәsiporyndar men iskerlik qauymdastyqtan týrli jobalardy jýzege asyru jóninde kóptegen úsynystar kelip týsedi. Olardyng eng perspektivaly jobalaryn múqiyat irikteu ýshin birqatar ekijaqty qúrylymdar bar. Atap aitqanda, Ýkimet basshylarynyng birinshi orynbasarlary dengeyinde Yntymaqtastyq jónindegi komiytetti, QR men QHR biznes-toptarynyng ókilderi qatysatyn iskerlik kenesin, sonday-aq QR-QHR Óniraralyq yntymaqtastyq forumyn atap óter edim.

– Yntymaqtastyqtyng qolda bar әleuetin paydalana otyryp, bizge qay baghytta әri qaray jyljugha bolady? Qanday salalar strategiyalyq әriptestikting «drayveri» sanalady?

– Mening oiymsha, búl jerde damudyng jahandyq trendterin eskeru qajet. Birinshi kezekte, búl sandyq tehnologiyalar salasy. Osy salada Qytay ýlken tabystargha qol jetkizdi. Býgingi tanda QHR-da innovasiyalyq ekonomikanyng 5G, Big-Data, internet zattar, jasandy intellekt, búltty tehnologiyalar jәne superkompiuterler, robottandyru siyaqty baghyttary jyldam damyp ketken. Álbette, Qazaqstan eksperiymenttik zerthanalar, birlesken innovasiyalyq jәne IT-ortalyqtar qúrugha mýddeli ekeni týsinikti. Osynday ortalyqtardy ornalastyruda eng qolayly alandardyng biri – «Astana Hab» IT-startaptardyng halyqaralyq tehnoparki.

Tez damyp kele jatqan Qytay sapaly әri ekologiyalyq taza auyl sharuashylyghy ónimderin satyp alugha mýddeli. Al, bizding elimiz auqymdy agrarlyq mýmkindikterge ie jәne Qytay naryghyna shygharylatyn óz auyl sharuashylyghy tauarlarynyng eksportyn arttyrudy kózdeydi.

Qazirgi uaqytta biday, qant, sýt, et, jýn, zyghyr, qyzanaq, raps mayy jәne basqa da auyl sharuashylyghy ónimderin óndeu jәne eksporttau salasynda birqatar birlesken investisiyalyq jobalar iske asyryluda.

Qytay – әlemdegi eng iri energiya tútynushy memleketterding biri әri jahandyq ekologiyalyq bastamalardyng jaqtaushysy. Sondyqtan qorshaghan ortany qorghau, transshekaralyq ózenderding su resurstaryn útymdy basqaru, balamaly jәne janartylatyn energiya kózderin damytu mәseleleri kýn tәrtibindegi ekijaqty ózara is-qimyldyng basym baghyttary sanalady.

Ghylym, bilim, kiynematografiya jәne turizmdi qosa alghanda, mәdeniy-gumanitarlyq saladaghy ózara yqpaldastyq perspektivasynyng da әleueti zor.

Bolashaqta osy baghyttardyng barlyghy Qazaqstan men Qytay arasyndaghy jan-jaqty yntymaqtastyqty nyghayta týsedi dep oilaymyn.

– Qazaqstan «Núrly Jol» memlekettik infraqúrylymdyq damu baghdarlamasyn tabysty jýzege asyryp keledi. Qytay ózining «Bir beldeu, bir jol» atty jahandyq bastamasyn qolgha aldy. Qazirgi uaqytta bizding elimizge osy eki auqymdy jobalardyng úshtasuy qanday payda әkeledi?

– Býginde QHR – orasan zor naryghy bar әlemning ekinshi ekonomikasy. Beyjing ótken qyryq jyldyng ishinde «Bir beldeu, bir jol» shenberinde jahandyq infraqúrylymdyq jobalardy iske asyru ýshin qajetti investisiyalyq jәne tehnologiyalyq әleuetke ie boldy. Aytpaqshy, biyl QHR Tóraghasy Sy Szinipinning Nazarbaev Uniyversiytetinde úsynghan «Jibek jolynyng ekonomikalyq beldeui» bastamasynyng resmy týrde jariyalanghanyna 6 jyl tolady.

Búl túrghyda Qytaydyng transkontiynentalidyq bastamalary Euraziya jýreginde ornalasqan jәne әlemdik múhiytqa shygha almaytyn elimiz ýshin jana perspektivalar men mýmkindikterge jol ashady. Qazaqstan ózining tranzittik әleuetin damytu ýshin Aziya, Europa jәne Tayau Shyghys ekonomikalyq polusteri arasyndaghy dәneker retinde geoekonomikalyq ornyn iyelenuge úmtylady. Atalghan ekonomikalyq polusterde qazirgi tanda әlemdik JIÓ-ning 60 payyzdan astamy shoghyrlanghan.

Qazaqstan Respublikasy aumaghy arqyly ótetin tranzittik baghyttar «Qytay – Ortalyq Aziya – Batys Aziya» jәne «Qytay-Ýndiqytay» ekonomikalyq dәlizderin qúra otyryp, Qytaydyng Europa, Tayau Shyghys jәne TMD naryqtaryna jyldam shyghuyna mýmkindik beredi. Ayta ketu kerek, Qazaqstan aumaghy arqyly Qytay men Europa arasyndaghy tranzittik aghyndardyng shamamen 50 payyzy ótedi. Biraq naryqtaghy bәsekelestik ýlken bolghandyqtan, biz qarqyndy bәsendetpeuimiz kerek.

Osy jogharyda atalghan mindetter, jalpy, osy eki baghdarlamanyng úshtasuyna jauap beredi.

«Núrly jol» memlekettik baghdarlamasy ayasynda keleshegi bar infraqúrylymdyq jobalar iske asyryldy. Olardyng ishinde: qúrghaq port jәne «Qorghas – Shyghys qaqpasy» AEA infraqúrylymy, «Batys Europa – Batys Qytay» halyqaralyq tranzittik dәlizining qazaqstandyq bóligi, sonday-aq jalpy úzyndyghy 900 shaqyrymdy juyq «Qazaqstan-Týrikmenstan-Iran» jana temirjol dәlizi bar.

ÚQÚ damytu mәselesinde Qazaqstan Qytaydyng negizgi seriktesi dep aitugha bolady.

«Bir beldeu, bir jol» baghdarlamasyn jýzege asyru barysynda Qazaqstan Qytaydyng negizgi seriktesi bolghanyn atap ótu kerek.

– Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng Qytay Halyq Respublikasyna alghashqy saparynyng kýn tәrtibinde qanday mәseleler túr? Sapar baghdarlamasy qanday bolady? Aldaghy kezdesulerden ne kýtuge bolady?

– Biz Preziydent Qasym-Jomart Kemelúly Toqaevtyng QHR-gha jasaghan alghashqy memlekettik saparynyng sapaly әri mazmúndy boluyna basa mәn beremiz. Qytay Halyq Respublikasynyng qúrylghanyna 70 jyl toluyna oray QHR Tóraghasy Sy Szinipinning shaqyruy boyynsha búl sapardyng úiymdastyryluy óte manyzdy. Sapardyng ózektiligi eki el arasyndaghy jan-jaqty strategiyalyq әriptestikti odan әri nyghaytudyng jana joldaryn izdeu qajettiliginen tuyndap otyr.

Memlekettik sapar baghdarlamasy – óte mazmúndy. QHR Tóraghasy Sy Szinipinmen kelissóz jýrgizu josparlanghan. Onyng qorytyndysy boyynsha jana kezende jan-jaqty strategiyalyq seriktestikti damytu turaly birlesken mәlimdemege qol qoi josparlanyp otyr.

Sonday-aq QHR Memlekettik kenesining Premieri Ly Kesyanmen jәne Halyq ókilderining býkilqytaylyq jinalysy Túraqty komiytetining tóraghasy Ly Chjanishamen kezdesuler ótedi dep kýtilude.

Memleket basshysynyng Qazaqstan-Qytay Iskerlik kenesining altynshy otyrysyna qatysuy josparlanghan. Baghdarlamagha sәikes Qytay qoghamdyq ghylymdar akademiyasynda sóz sóileydi.

Memleket basshysy sapar barysynda Chjeszyan provinsiyasyndaghy Hanchjou qalasyna barady.  Onda, atap aitqanda, Preziydentting «Alibaba Group» diyrektorlar kenesining tóraghasy Djek Mamen kezdesui, sonday-aq «Hikvision» kompaniyasyna baruy josparlanyp otyr. Sonymen qatar, sapar ayasynda qazaqstandyq tarapqa ýlken derekterdi óndeu ýshin superkompiuter beru turaly kelisimge qol qoyylady.

Jalpy alghanda shamamen on qújatqa qol qoyylmaq. Atap aitqanda, auyl sharuashylyghy ónimin eksporttau, Tótenshe jaghdaylar kezindegi yntymaqtastyq, IT-tehnologiyalar, elektrondyq sauda salalary boyynsha eki jaqty kommersiyalyq kelisimder jasalady.

Jalpy, Memleket basshysynyng QHR-gha aldaghy sapary Qazaqstannyng úzaq merzimdi strategiyalyq mýddelerine say keledi. Bizding syrtqy sayasatymyz halyqqa is jýzinde payda әkeludi, jana ósim kózderi men júmys oryndaryn ashugha yqpal etudi, qazaqstandyqtardyng әl-auqatyn arttyrugha jәrdemdesuge baghyttalghan. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng basty ústanymy osynday.

- Súhbatynyz ýshin rahmet! 

Abai.kz