RF bizding beybit kórshimiz be, әlde Ortalyq Aziyany ruhaniy-mәdeny jaulaudy kózdegen ayar ma? Búryn últtyq sanamyzgha «Kosmomoliskaya pravda», «AIYF» t.b. sekildi reseylik gazet-jurnaldar shabuyl jasaushy edi. Endi elimizde tirkelgeni bar, el aumaghynan tys, TMD elderinde tirkelgeni bar, orys tildi sayttar da aqparattyq soghysty tynymsyz jasap jatyr-aq. Solardyng biri – týrli reseylik «Vesti» sayty.

Kseniya Berezovskaya basqaratyn Mәskeudegi «vesti.uz» sayty ózaghandardy kókke kóterip, qazaq pen qyrghyzdy әm tәjikti jerden alyp jerge saludy daghdygha ainaldyryp alghan. Búl sayt 14.04.2017 jyly Reseyde tirkelgen. Tirkeu nómeri: № FS77-69262.

Osy joly 11 qyrkýiek kýni osy sayttyng jornalshysy Kirill Pozdnyakovtyng «Pochemu Nur-Sultan, no Almaty?» dep atalatyn el ishine, qoghamdyq oigha iritki salatyn maqalasy jaryq kórdi.

«Almaty qalasy boyynsha «janasha – Almaty deymiz be, әlde eskishe – Alma-Ata deymiz be?» degen Nur.kz sayty jýrgizgen saualnama barysynda, júrttyng 78% eski ataudy qúp kórdi»,- dep Kirill Pozdnyakov bórkin aspangha atady. Ári Elbasymyzdy jer-su atyn qalpyna keltirgeni ýshin әjaulaudy da esh úmytpaydy. Sóitip bylay deydi:

«Chto ne udiviytelino. Russkoe nazvanie goroda, vo-pervyh, gramotnee, a vo-vtoryh, kuda krasiyvee.

Napomniym, blekloe Almaty poyavilosi v pervye gody nezavisimosti, kogda yazykoznaniyem, vsled za Iosifom Stalinym, zanyalsya injener-metallurg Nursultan Nazarbaev. Pod ego «mudrym» rukovodstvom byly pereiymenovany sotny y tysyachy russkih nazvaniy uliys, ploshadey, poselkov y gorodov».

Odan ary qazaqtyng óz qalalaryn qalay atauy kerektigi jóninde tómendegidey kenes beredi:

«Lubopytno, chto kogda prishla ocheredi nazyvati iymenem byvshego preziydenta Astanu (Selinograd), to otchego-to «vspomnili» o russkom defiyse y poluchilsya Nur-Sultan, hotya imya Nazarbaeva piyshetsya slitno. No s defisom-to kuda effektnee!».

Baqsam baqa eken degendey soltýstiktegi kórshimizge Orta Aziya elderining óz jer-su ataularyn qalpyna keltirgeni esh jaqpaydy eken.

«Opros kazahskih jurnalistov lishniy raz pokazal, chto yazyk jiyvet svoey jizniu y nechego v nego vmeshivatisya, daje na samom vysokom urovne. Tem bolee, v «velikiy y moguchiy» s pravilamy iz drugogo yazyka, naperekor S. Ojegovu y V. Dalu.

Mejdu prochiym, Boris Elisin svoy spesialinym ukazom eshe v 1993 godu bystreniko otmenil vse ety Almaty, Ashgabady, Kyrgystany, Moldovy y prochie pridumky «mestnyh tovariyshey». Eto na zametku «gramoteyam», kotorye uvereny, chto pishut na russkom», depti.

Jornalshy búnymen toqtalyp qalmay qazaq lingvistikasynyng keybir jón-josyghyn ótken ghasyr basynda Konstantin Yudahin jasap berdi dep, aidy aspangha biraq shygharady. Endi osy bir janalyqty audarmasyz bere keteyik:

«Vsem potensialinym sporshikam, hochetsya napomniti, chto pervyy slovari kazahskogo yazyka, ego pravopisaniye, sintaksis eshe pry Nikolae Vtorom sostavil Konstantin Yudahiyn, vypusknik Tashkentskoy uchiyteliskoy seminarii. Vposledstviy on stal svetilom, ego bust y segodnya pered zdaniyem Akademiy nauk Kirgiziiy».

A.Baytúrsynúly qogham, ghylym jәne mәdeniyetting órkendeui jazu arqyly iske asatynyn jaqsy týsinip, sauatsyzdyqty jong ýshin әrip, oqulyq mәselesin kezek kýttirmeytin mәsele ekenin bilip, 1910 jyldan bastap, arab jazuynyng qazaq tili ýshin qolayly emes jaqtaryn týzep, ony tilding dybystyq erekshelikterine say etip, singarmoniyalyq últtyq әlipby týzegen kezde Konstantin Kuzimich Yudahin (1890—1975) 20-daghy jigit qana bolatyn. Biraq onyng qazaq әlipbiyin tútynyp, 1924 jylgha deyin tóte jazudy qoldanghan qyrghyzdargha әlipbiyin týzip, grammatikasy jasap bergeni tarihy shyndyq.

Týiin. Ortalyq Aziyany ruhaniy-mәdeny jaulaudy kózdegen RF ekspansiyasynyng týrli qúityrqylyghyna bauyrlas últtar birlesip tosqauyl qoi mindet. Ýkimet osynday elimizde túryp, Qazaqstan turaly jalghan aqparat taratyn, shynayy faktini búrmalaytyn reseylik jornalshylar men sheteldik sayttargha qatysty shara qoldanuy kerek. Áytpese, «jaman ýidi qonaghy biyleydi» degen ataly sózding rastyghyna kózindi jetkizip, «nege biz osy namyssyzbyz?» dep naludan basqa qolymyzdan eshtene kelmeydi.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz