Qazaqtyng keng dalasynan talay kósh ótken. Ol jay kósh emes, әlem elderine attanghan sauda kóshi. Joldar bir-birimen úlasyp, Shyghys pen Batysqa, Ontýstik pen Soltýstikke qaray jalghasyp, kóptegen jana aimaqtardy qosty. Nәtiyjesinde el men el baylanysyp, sauda joldary ashyldy. Osylaysha, b.z.b. II ghasyrdyng ortasynda Europa men Aziyany biriktirgen Úly Jibek joly payda boldy.  

Elbasy «Úly dalanyng jeti qyry» maqalasynda da Úly Jibek jolyna erekshe toqtalghan. Mәselen, Euraziya qúrlyghynyng dәl jýreginde ornalasqan  qazaq dalasy jol men joldy toghystyratyn altyn kópirge ainaldy. Búl jol tek qana tauar ghana emes, bilim men ghylym tamyrynyng terenge jayyluyna baghyttalghan danghyl jol boldy. Tipti, dala beldeui Qytay, Ýndi, Parsy, Jerorta tenizi, Tayau Shyghys jәne slavyan órkeniyetterin baylanystyrdy. 

Shyn mәninde, Úly Jibek joly tek sauda-sattyqty ghana emes, halyqaralyq auqymda ekonomikany órkendetip, mәdeny baylanysty damytugha yqpalyn tiygizdi. Yaghni, búl jolmen tek jibek qana ótken joq. Sonymen qatar elder arasynda bilim alu, mәdeni, ruhany baylanys ornay bastady. Áriyne, tarihy joldyng jibek saudasyna baylanysty «Jibek joly» atanghany týsinikti. «Úly» sózining qosyluy joldyng keng – baytaq Shyghys ólkeleri men Batys ólkelerin baylanystyryp jatuynan. 

Euraziya ghylymiy-zertteu institutynyng agha ghylymy qyzmetkeri Ómirbek Qanaydyng aituynsha, búryn Jibek joly degen atau bolghan joq. «Búl XVIII ghasyrdan bastap batysta qytaytanushylardyng shygharghan atauy. Qytaylar múny Úly Jibek joly dep eshqashan atamaghan. Orta Aziyada da múnday atau bolmaghan. Keyin europalyq qytaytanushylardyng әserimen Jibek joly atauy qalyptasty. Al biraq Jibek jolynyng bolghany shyndyq», – deydi ghalym. 

Negzinen Úly Jibek joly payda bolyp, qúldyrap, manyzyn joghaltqangha deyin eki shylbyr, bir tizginin ústaghandar – týrik halyqtary boldy. Eng aldymen Vizantiya men Qytay arasyn, Iran, Orta Aziya, Pәkistan arqyly ótetin sauda joldaryn ghúndar qolyna alghan. Odan keyin Týrik qaghanaty, Týrgesh qaghanaty, Qarahandar, Altyn orda, Osman imperiyasy iyelik etti. Altyn ordanyng kezinde búl sauda joly tútastay týrki halyqtarynyng qolyna ótti.  

Búl túrghyda Euraziya ghylymiy-zertteu institutynyng agha ghylymy qyzmetkeri Ómirbek Qanay: «Teniz jolynyng manyzdylyghy artqan sayyn Úly Jibek joly ózining qúndylyghyn joghalta bastady. Jol boyynda infraqúrylymnyng bolmauy, búrynghy at, týiemen qatynaghan jol manyzyn joydy. Biraq soghan qaramastan temir jol salynghangha deyin, týie, at kerueni jibek jolyn jalghastyryp keldi» degendi aitty. 

Taghy bir aita keterligi, Úly Jibek jolyn bir baghyttan ekinshi baghytqa qatynaydy dep qaramau kerek. Yaghni, Úly Jibek joly Qytaydan shyghyp, Europagha barady degen kózqaras qalyptasyp qalghan. Olay emes, kerisinshe Europadan Qytaygha da barghan. Áriyne, Qytaydyng jibegi, shәii, dәri-dәrmegi Batys elderine jetkizilgenimen, Batystan da týrli búiymdar Qytaygha aghylyp jatty. Al mәdeniyet, bilim tәjiriybesin almasugha ýlken әser etkeni ras. Europadan, Orta Aziyadan Qytaygha deyin jasalghan dalalyq ghylymy ekspedisiyanyng bәri Úly Jibek jolynyng boyymen jýrip otyrghanyn eskeru kerek. Sondyqtan búl joldy tek Qytaygha ghana tәueldi etip, solardyng ghana mәdeniyeti túrghysynan dәripteu dúrys emes. Qazir qytaylar geosayasy túrghydan óz mýddesine paydalanyp, «Bir jol – bir belbeu» degen joba ashty. Yaghni, olar múnyng ortalyghy da, bastau nýktesi de Qytay etip kórsetkisi keledi. Shyn mәninde, qazaq dalasy – Úly Jibek jolynyng naghyz kindiginde ornalasqan.

Sonymen, Ómirbek Qanaydyng pikirinshe, Qazaqstan Orta Aziya boyynsha tranzittik әleuetin útymdy paydalanuy kerek. «Ásirese, Europa men Qytay arasyndaghy sauda túrghysynan. Sebebi, Qytaydyng temirjolmen zat tasymaly belgili bir dәrejede shekteuge úshyrap otyr. Mysaly, Ontýstik Qytay tenizine AQSh ýstemdigin jýrgizude. Temirjolgha arnayy infraqúrylym saludyng qajeti shamaly. Al qúrlyq joldary arqyly bәrin jasaugha mýmkindik bar. Sol jol kesip ótetin memlekettermen kelisim-shart ornatu qajet» deydi óz pikirinde. 

Alayda, búl ýlken qarjyny qajet etedi. Soghan qaramastan, qarjy bólip, qúrlyq joldary arqyly tranzittik әleuetti paydalansaq, útylmaymyz. Yaghni, Qytay bolmasa bizding jol salynbaydy degen kózqarastan aryluymyz kerek. Búl erteden bastau alghan Úly Jibek jolyn janghyrtyp, edәuir tabys әkeletin danghyl jol bolar edi. 

Abai.kz