قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنان تالاي كوش وتكەن. ول جاي كوش ەمەس، الەم ەلدەرىنە اتتانعان ساۋدا كوشى. جولدار ءبىر-بىرىمەن ۇلاسىپ، شىعىس پەن باتىسقا، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىككە قاراي جالعاسىپ، كوپتەگەن جاڭا ايماقتاردى قوستى. ناتيجەسىندە ەل مەن ەل بايلانىسىپ، ساۋدا جولدارى اشىلدى. وسىلايشا، ب.ز.ب. II عاسىردىڭ ورتاسىندا ەۋروپا مەن ازيانى بىرىكتىرگەن ۇلى جىبەك جولى پايدا بولدى.  

ەلباسى «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا دا ۇلى جىبەك جولىنا ەرەكشە توقتالعان. ماسەلەن، ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ءدال جۇرەگىندە ورنالاسقان  قازاق دالاسى جول مەن جولدى توعىستىراتىن التىن كوپىرگە اينالدى. بۇل جول تەك قانا تاۋار عانا ەمەس، ءبىلىم مەن عىلىم تامىرىنىڭ تەرەڭگە جايىلۋىنا باعىتتالعان داڭعىل جول بولدى. ءتىپتى، دالا بەلدەۋى قىتاي، ءۇندى، پارسى، جەرورتا تەڭىزى، تاياۋ شىعىس جانە سلاۆيان وركەنيەتتەرىن بايلانىستىردى. 

شىن مانىندە، ۇلى جىبەك جولى تەك ساۋدا-ساتتىقتى عانا ەمەس، حالىقارالىق اۋقىمدا ەكونوميكانى وركەندەتىپ، مادەني بايلانىستى دامىتۋعا ىقپالىن تيگىزدى. ياعني، بۇل جولمەن تەك جىبەك قانا وتكەن جوق. سونىمەن قاتار ەلدەر اراسىندا ءبىلىم الۋ، مادەني، رۋحاني بايلانىس ورناي باستادى. ارينە، تاريحي جولدىڭ جىبەك ساۋداسىنا بايلانىستى «جىبەك جولى» اتانعانى تۇسىنىكتى. «ۇلى» ءسوزىنىڭ قوسىلۋى جولدىڭ كەڭ – بايتاق شىعىس ولكەلەرى مەن باتىس ولكەلەرىن بايلانىستىرىپ جاتۋىنان. 

ەۋرازيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ومىربەك قانايدىڭ ايتۋىنشا، بۇرىن جىبەك جولى دەگەن اتاۋ بولعان جوق. «بۇل ءXVىىى عاسىردان باستاپ باتىستا قىتايتانۋشىلاردىڭ شىعارعان اتاۋى. قىتايلار مۇنى ۇلى جىبەك جولى دەپ ەشقاشان اتاماعان. ورتا ازيادا دا مۇنداي اتاۋ بولماعان. كەيىن ەۋروپالىق قىتايتانۋشىلاردىڭ اسەرىمەن جىبەك جولى اتاۋى قالىپتاستى. ال بىراق جىبەك جولىنىڭ بولعانى شىندىق»، – دەيدى عالىم. 

نەگزىنەن ۇلى جىبەك جولى پايدا بولىپ، قۇلدىراپ، ماڭىزىن جوعالتقانعا دەيىن ەكى شىلبىر، ءبىر تىزگىنىن ۇستاعاندار – تۇرىك حالىقتارى بولدى. ەڭ الدىمەن ۆيزانتيا مەن قىتاي اراسىن، يران، ورتا ازيا، پاكىستان ارقىلى وتەتىن ساۋدا جولدارىن عۇندار قولىنا العان. ودان كەيىن تۇرىك قاعاناتى، تۇرگەش قاعاناتى، قاراحاندار، التىن وردا، وسمان يمپەرياسى يەلىك ەتتى. التىن وردانىڭ كەزىندە بۇل ساۋدا جولى تۇتاستاي تۇركى حالىقتارىنىڭ قولىنا ءوتتى.  

بۇل تۇرعىدا ەۋرازيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ومىربەك قاناي: «تەڭىز جولىنىڭ ماڭىزدىلىعى ارتقان سايىن ۇلى جىبەك جولى ءوزىنىڭ قۇندىلىعىن جوعالتا باستادى. جول بويىندا ينفراقۇرىلىمنىڭ بولماۋى، بۇرىنعى ات، تۇيەمەن قاتىناعان جول ماڭىزىن جويدى. بىراق سوعان قاراماستان تەمىر جول سالىنعانعا دەيىن، تۇيە، ات كەرۋەنى جىبەك جولىن جالعاستىرىپ كەلدى» دەگەندى ايتتى. 

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ۇلى جىبەك جولىن ءبىر باعىتتان ەكىنشى باعىتقا قاتىنايدى دەپ قاراماۋ كەرەك. ياعني، ۇلى جىبەك جولى قىتايدان شىعىپ، ەۋروپاعا بارادى دەگەن كوزقاراس قالىپتاسىپ قالعان. ولاي ەمەس، كەرىسىنشە ەۋروپادان قىتايعا دا بارعان. ارينە، قىتايدىڭ جىبەگى، ءشايى، ءدارى-دارمەگى باتىس ەلدەرىنە جەتكىزىلگەنىمەن، باتىستان دا ءتۇرلى بۇيىمدار قىتايعا اعىلىپ جاتتى. ال مادەنيەت، ءبىلىم تاجىريبەسىن الماسۋعا ۇلكەن اسەر ەتكەنى راس. ەۋروپادان، ورتا ازيادان قىتايعا دەيىن جاسالعان دالالىق عىلىمي ەكسپەديتسيانىڭ ءبارى ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىمەن ءجۇرىپ وتىرعانىن ەسكەرۋ كەرەك. سوندىقتان بۇل جولدى تەك قىتايعا عانا تاۋەلدى ەتىپ، سولاردىڭ عانا مادەنيەتى تۇرعىسىنان دارىپتەۋ دۇرىس ەمەس. قازىر قىتايلار گەوساياسي تۇرعىدان ءوز مۇددەسىنە پايدالانىپ، «ءبىر جول – ءبىر بەلبەۋ» دەگەن جوبا اشتى. ياعني، ولار مۇنىڭ ورتالىعى دا، باستاۋ نۇكتەسى دە قىتاي ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى. شىن مانىندە، قازاق دالاسى – ۇلى جىبەك جولىنىڭ ناعىز كىندىگىندە ورنالاسقان.

سونىمەن، ومىربەك قانايدىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان ورتا ازيا بويىنشا ترانزيتتىك الەۋەتىن ۇتىمدى پايدالانۋى كەرەك. «اسىرەسە، ەۋروپا مەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا تۇرعىسىنان. سەبەبى، قىتايدىڭ تەمىرجولمەن زات تاسىمالى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە شەكتەۋگە ۇشىراپ وتىر. مىسالى، وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنە اقش ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋدە. تەمىرجولعا ارنايى ينفراقۇرىلىم سالۋدىڭ قاجەتى شامالى. ال قۇرلىق جولدارى ارقىلى ءبارىن جاساۋعا مۇمكىندىك بار. سول جول كەسىپ وتەتىن مەملەكەتتەرمەن كەلىسىم-شارت ورناتۋ قاجەت» دەيدى ءوز پىكىرىندە. 

الايدا، بۇل ۇلكەن قارجىنى قاجەت ەتەدى. سوعان قاراماستان، قارجى ءبولىپ، قۇرلىق جولدارى ارقىلى ترانزيتتىك الەۋەتتى پايدالانساق، ۇتىلمايمىز. ياعني، قىتاي بولماسا ءبىزدىڭ جول سالىنبايدى دەگەن كوزقاراستان ارىلۋىمىز كەرەك. بۇل ەرتەدەن باستاۋ العان ۇلى جىبەك جولىن جاڭعىرتىپ، ەداۋىر تابىس اكەلەتىن داڭعىل جول بولار ەدى. 

Abai.kz