Býginde Reseyde túryp jatqan qandastarymyz arasynda qazaqtyng kóne әngimelerin biletin aqsaqaldar az emes. Júmaghaly Bayanasov aghamyz turaly da «keudesi túnghan shejire» degen baghany estigen son, ol kisimen jolyghugha asyqtyq. Arnayy izdep barghan niyetimizge qaray Júmekeng de nebir hikayanyng tiyegin aghytty.
– Reseydegi qazaqtar úiymshylmyz dep qaldynyz. Búl qalay boldy?
– Samara oblysynda ruymen toptalyp jýretin qazaqtar bar. Múnda jaz ailarynda Túztóbege túzgha týsuge keledi. Solardyng әielderine qara óleng aittyrsam, bizdikinen bólek, aitysy da mýldem basqasha. Ol jaqta 40-50 ýidey qazaq bar kórinedi. Kezinde Qazaqstandaghy qughynnan qashyp baryp, túraqtap qalghan ghoy. 1922-1932 jyldary Qazaqstanda tamaq joq, tipti dalada tyshqan qalmaghan kezde atalarymyz Oiyldyng ýstimen Samaragha qaray jol tartady. Atamyzdyng aituynsha, asqazandary qabysyp, eshtenege zauqy soqpay kele jatqan kezde, jolda amalsyzdan balalaryn jep otyrghan erkekterdi kórgen. «Áyel bayghús, ishten shyqqan balany qansha ólgeli jatsa da, jey almaydy eken. Jerde jatqan tasty qaynatyp, balalardy aldap, olar úiyqtap qalghanda, qashyp ketetin edik. Balalardyng ólimin kórgimiz kelmeytin edi», - dep eske alyp otyratyn. Sol uaqytta 2,5 mln-day qazaq qyryldy ghoy.

Sol jyldary mening atalarymmen birge Jayyqbay degen aday jyrau birge bolady. Jolshybay әn salyp kele jatatyn kórinedi. Biraq ashyghyp kele jatqandar onyng әnine kónil bólmeytin kórinedi. Jayyqbay: «Saqmar qay jaqta? Áli jetkizbeydi. Men Atyraudan bastap әr jermen qoshtasyp kele jatyrmyn», - depti. «Ataqonysym – Manghystau, Qoynynnan ketti halqym-au, Manqiyp túrsyng yapyr-au» dep Manghystaumen, «Tulaghan tolqyn Atyrau, Artymda qaldyng yapyr-au», - dep Atyraumen de qoshtasqan kórinedi. Odan keyin «Jem-qaynar, endi seni kim jaylar? Kiyik pen qúlan ang jaylar, Peri de shaytan, jyn jaylar», - dep Jemnen, sodan song «Saghyzym, sóileyin sózding naghyzyn», - dep Saghyzdan da óttik. Oiylgha kelip: «Oyda túrghan Oiylym, Malgha túnghan qoyynyn», - dep qoshtasyp, odan keyin «Qobdam-ay, saghan da baram toqtamay», «Elegim, sóileyin sózding kezegin», «Jayyghym, Attay tulap balyghyn, Nesibesin jeushi edi, Jaghalay jýrip halyghyn», - dep Jayyqpen de qoshtasady. Saqmar degen ózenge kelip, «Amalyng bar ma, Saqmargha, Qalyng orman arasy, Qalyng orys balasy, Kýbir-kýbir etedi, Kýbirlegen sózine týsindirmey ketedi», - dep jyrlaghan. «Elge de sәlem aita bar, Qanghyryp jýrgen qazaghym, Qayda baryp jay tabar?» - dep ólenin bitirdi dep atalarymyz aityp otyratyn. Mynau ýzindileri, jyrau adam tógiltip aitady ghoy. Sonda adamdardyng kózinen jas shyqpaytyn, ash kisiler jylamaydy eken. Saqmardan Jiyrenqopagha baryp, sodan biz taradyq. Qazir Samarada qazaqtar óte kóp jәne auqatty túrady.

Biz, Resey qazaqtary, Qazaqstannyng gýldep, kórkeyip otyrghanyn kórip quanamyz. Bizding qazirgi túrghan jerimiz – Jetirudyng qonysy ghoy. Negizi múnda tabyn kóp. Osy jerde talay batyrlarymyz shabuyl jasaghan. Elekting jaghasyna kazak-orystar qona bergen ghoy. Biz Lenindi jamandaymyz, onyng qazaqqa paydasy kóp bolghan. Ol territoriyany saqtau kerek degen.

Orynborda 32 audan bar. Qanshama jer ketti. Jaghalbaylynyng býkil jeri ketti. Omby jaghyndaghy el ketti. Qytayda qazaqtyng 2 oblysy ketti. Qyzay degen ru týgelimen ketti. Keshegi Sovet ókimeti qúlaghanda Qazaqstan soghyssyz, beybitshilikpen territoriyasyn saqtap qaldy. Onyng qadirin bilu kerek. Býkil týrki halyqtarynyng ishinde Qazaqstannyng bedeli joghary.

Ayshuaq Dәrmenúly 

Abai.kz