Осы күні ойын ашық жеткізіп, азаматтық ұстанымынан бір сүйем  болсын шегінбейтін кісі кемде-кем. Бір, екі... үш деп саусақ бүкпей-ақ, ойымызға бірден Бельгер түседі. Кәдімгі Гераға, Герольд, қазақты өзінен артық білетін кәнігі неміс. Биыл 75-ке аяқ басқан жазушы ағамыз соңғы жылдары жарық көрген шығармаларының таңдаулысын топтастырып, «Қазақ сөзі» («Казахское слово») атты кітапқа жинапты. «АйтPARK» пікірсайыс клубына келген Герағаң, бір жағынан, осы туындының  беташарын жасады. Алайда «АйтPARK» өзінің оқыс та ұрымтал салтынан ауытқыған жоқ. Нұрлан Ерімбетов өткір сұрақтарын көлденең тартса, Бельгер де қарап қалған жоқ. Көкейдегі ащы ойларын ортаға салды. Сонымен...

Нұрлан Ерімбетов: 2008 жылдың 10 маусымында Шыңғыс Айтматов ақтық сапарға аттанды. Жыл өтті. Осы аралықта Айтматов туралы бір жылы сөз айтылмады, бір очерк жазылмады. Әрине, ірілі-ұсақты жиындар өтсе, өтіп жатқан шығар, бірақ біз мақтан тұтқан тұлғаны ұмытуға айналдық. Бізге не болды?

Осы күні ойын ашық жеткізіп, азаматтық ұстанымынан бір сүйем  болсын шегінбейтін кісі кемде-кем. Бір, екі... үш деп саусақ бүкпей-ақ, ойымызға бірден Бельгер түседі. Кәдімгі Гераға, Герольд, қазақты өзінен артық білетін кәнігі неміс. Биыл 75-ке аяқ басқан жазушы ағамыз соңғы жылдары жарық көрген шығармаларының таңдаулысын топтастырып, «Қазақ сөзі» («Казахское слово») атты кітапқа жинапты. «АйтPARK» пікірсайыс клубына келген Герағаң, бір жағынан, осы туындының  беташарын жасады. Алайда «АйтPARK» өзінің оқыс та ұрымтал салтынан ауытқыған жоқ. Нұрлан Ерімбетов өткір сұрақтарын көлденең тартса, Бельгер де қарап қалған жоқ. Көкейдегі ащы ойларын ортаға салды. Сонымен...

Нұрлан Ерімбетов: 2008 жылдың 10 маусымында Шыңғыс Айтматов ақтық сапарға аттанды. Жыл өтті. Осы аралықта Айтматов туралы бір жылы сөз айтылмады, бір очерк жазылмады. Әрине, ірілі-ұсақты жиындар өтсе, өтіп жатқан шығар, бірақ біз мақтан тұтқан тұлғаны ұмытуға айналдық. Бізге не болды?

Герольд Бельгер: Масқара... Сұмдық! Шыңғыс Төреқұлұлы Алматыға келгенде сол кездегі қазақ жазушылары оған ұмтылатын. Тахауи Ахтанов, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Сафуан Шаймерденов, Зейнолла Қабдолов... тіпті олардың арасында өзара бәс болатын. Айтматов кімге бірінші қолын ұсынады, кіммен әңгімелеседі дегендей. Кейіннен бұл ықыластары салқындай бастады. Не үшін, неге? Өйткені «суреткер ретінде мен Шыңғыстан мықтымын», «Айт­матов - жай ғана публицист, ал мен қара сөздің шеберімін» деп төсін қаққандар пайда болды. Мұның арты белгілі, Айтматовтан әлгі табынушылары кете бастады. Одан кейін Нұрлан Оразалин, Алтыншаш Жағанова, Мұхтар Шаханов және Бельгер - бірақ бұлар да ұзақ тұрақтамады. Енді, міне, Айтматовтың 80 жылдығында ол жайлы жаза алатын бірде-бір қазақ жазушысы қалмады. Ірілерін айтқанда. Тек Тынымбай Нұрмағамбетов қана «Қазақ әдебиеті» газетіне мақаласын шығарды. Өте жақсы, жылы материал. Бірақ оған да ескертпелерін айтып, «Тапқан екенсің, кімді жазатынын» деп есін шығарғандар болды. Қалай десек те, осы суықтық маған тұрпайы көрінеді.

Нұрлан Ерімбетов: Ал Айтматовтың қасында жүрген ағаларымыз ше? Айталық, Шаханов. Онымен бірлесіп, кітап жазды. Жақында шығармашылық кешін өткізді. Әлде оған Айтматов тірі кезінде ғана керек болды ма?

Герольд Бельгер: Жалпы, маған осы Шаханов-Айтматов достығы біртүрлі көрінеді. Өте түсініксіз достық. Біз Ташкентте болғанда, Шаханов маған келді. «Біз Шыңғыс (аға емес, Шыңғыс) екеу­іміз бір роман жазып едік. Соны аударып бермейсің бе?» - дейді. Мен аң-таң қалдым. Әй, Шыңғыс Төреқұлұлының өзі де орысша жазбай ма? Несіне мен аударады екенмін оны? «Ой, Шыңғысты білесің ғой, анау-мынау» деп, бейне бір өзі басты тұлға секілді сөйлейді. Осыдан секем алып қалдым. Айтматов - мен үшін алып тұлға. Ол Мәскеуде сөйлеген сөздеріне, әйтеуір, бірде Кекілбаевты, болмаса Нұрпейісовті қыстырып, оларды, былайша, жоғарыға тартты, көтерді. Ал біздің жалғыз қуанышымыз - оның жерлеу рәсіміне бізден 7-8 адамның барғаны....

Нұрлан Ерімбетов: «Жұлдыз» журналының қазіргі таралымы - ары кетсе, 2-3 мың данадан аспайды. Сіздің кезіңізде оның таралымы қанша еді?
Герольд Бельгер: Менің бір уақыттары сонда жұмыс істегенім рас, дәлірегі отырдым. Нұрпейісов жетектеп алып келді. Ол кезде журналдағы қызметкерлер арасында жүздік, рулық баланс болатын. Сол кезде тағы бір қызметкер керек болады. Осы баланс бұзылмас үшін мені қызметке алды. Қазақ өзі қу халық қой, маған оқуға тұрғысыз, түзеліп-қаралса да, қағаз бетіне шығуы неғайбыл қолжазбаларды оқытып қоятын. Әсіресе, 3-4 сыныптық білімі бар қытайлық қазақтардан түрлі шығармалар көптеп келетін. Ал мен оның бәрін немістік ұқыптылықпен мұқият оқитынмын, бәріне жауап жазатынмын. Бір күні қытайлық қазақтардың «Мынау Бельгер дегенің кім? Біздің шығармаларымыздың үстінен қарауға, сын айтуға оған кім құқық берген? Қазақ әдебиетіне не қатысы бар?» деп қарсылық білдірген хаты түсті. Сол кездегі жауапты хатшымыз Қадыр Мырзалиев: «Сен хаттың соңына Бельгер емес, Белгібаев деп жаз», - деді. Солай істедім, әлгіндей хаттар да сап тыйылды. Ал «Жұлдыздың» таралымы ол кезде, ұмытпасам, 200 мыңның үстінде бола-тұғын.

Нұрлан Ерімбетов: Онда неге журналдың таралымы артуы былай тұрсын, өз деңгейін сақтамаған?

Герольд Бельгер: Бұдан да жаман болады. Қазіргісіне шүкір деу керек. Есімде, Германияда марқұм боп кеткен Райнгольд Франк деген ақын бар-тұғын. Сол бір хатында «Кітабымды 50 данамен шығардым» дегенді зор мақтанышпен жазады. Келесі хатында «соның екеуін сатып үлгердім» деп жазды. Біз де осы жағдайға келеміз әлі-ақ.

Нұрлан Ерімбетов: Мен кейде өз дос­тарыма «осы еркін Францияның не қажеті бар, демократиялық нормалардың не керегі бар? Мүмкін, бізге сол ділімізге жақын далада, баяғысынша хан-байлармен бірге, әрине, интернетті қосып қойып, өмір сүру керек шығар» деген сыңайда сұрақ қоям. Әлде осы демократия бізге артықшылық ете ме, мүмкін біз оның өресінен биікпіз бе?

Герольд Бельгер: Маған осы ойың ұнап тұр. Мен сол Абай дәуірінде, одан да ерте заманда өмір сүргім келер еді. Мүмкін, бізге көп нәрсенің қажеті жоқ шығар. Өз басым қазақтарды 1941 жылдан бері білемін, бірақ сол кездегі мен қазіргі қазақ арасында ешбір ұқсастық жоқ деп айтып келемін. Айырмасы - жер мен көктей. Меніңше, қазақтың алғанынан гөрі жоғалтқаны көп сияқты. Бұрын қазақ ауылына бара қалсаң, иттеріне дейін басқа болатын. Алдыңнан қарсы алуға шығып, бір-екі рет үргеннен кейін, құйрығын бұлғаңдатып үйіне, қожайынына бастайтын. Қожайынына келіп, бейне бір «Мен саған қонақты әкелдім. Сен не істеп тұрсың?»  дегендей үретін-ді. Қазір ше? Ит те ашулы, қожайын да көңілсіз. Ауылды жоғалтқанымыз менің жаныма қатты батады.

Нұрлан Ерімбетов: Сіз осы билікті сынай отырып, нағыз оппозиционерлер қазір Ақорданың дәлізінде жүр деген ойға келмейсіз бе? «Сарыарқаның» артына адам жинайтындар емес, өмір көрген, білімді, ертеңгі күні билікті төңкеретін азаматтар сол биліктің тұтқасын ұстап отыр»  деген ойға қалай қарайсыз?

Герольд Бельгер: Өзімді оппозиционер қатарына жатқызбаймын. Мен - өз бетіммен жүрген адаммын. Көргенімді - суреттеймін, естігенімді - айтамын. Менің де жоғарыда бірталай достарым бар, олар да тура мен сияқты ойлайды, бірақ басқа рөлді ойнайды. Президентке дейін өз рөлін сомдайды. Ол депутат емес, бірақ депутаттың рөлін ойнайды, бәрі-бәрі осы рөлді алып шығуға тырысады.

«Жас қазақтан» сауал

Жас қазақ: Кезінде Асқар Сүлейменов «Қазақтың екі жауы бар: бірі - дос жауы Абай, қалғандары - қас жауы» деп кеткен еді. Жалпы, осы «қазақтың жауы - қазақ» деген ойға келісесіз бе?

Герольд Бельгер: Негізі, қазақтың жауы қазақ қана емес, орыстың жауы да орыс, немістің жауы да неміс. Қазақтар мына біздің, немістердің, аурасын, ортасын онша біле бермейді. Германиядағы немістер де шағымын айтып жатады. «Ұрып кеткен халықпыз» дейді. Израильден бір танысым «Еврейлер - сұңғыла, керемет халық, бірақ бәрі бір жерге жиналғанда, олардан жаманы жоқ» деп жазады.

Жас қазақ: Габриель Гарсиа Маркес «Бітті, енді кітап жазбаймын» деп мәлімдеп жүр. Қазақтан Шерағаң, Шерхан Мұртаза ағамызға дейін баз бір сұхбатында «біз шаршадық қой, тоқтадық» деген сыңайда ой айтады. Жалпы, сіз осы тоқтаудан, шығармашылық күш-қуатыңыздың түгесілуінен қорықпайсыз ба? Оны трагедия деп санайсыз ба?

Герольд Бельгер: Менің енді кішкене өзгешелігім бар. Әрине, көркем шығарма, прозаны жаза қоймаспын. Жас келгеннен кейін адамның қабілеті әлсірей береді. Бірақ  мен  - прозаик қана емес, эссеистпін де. Түрлі мәдениеттер, ғылым, әдебиет, публицистиканың бәрін араластыра отырып, тәуір эссе шығаруым мүмкін. Ол болмаса, аударма бар, одан қалса, кітап құрастыру бар.

Жазып алған Өркен Кенжебеков

«Жас қазақ» газеті, №24, 19.06.2009