Расында да желтоқсан айында соғыстың басталғанына шамамен алты айдан артық уақыт өтуіне қарамастан, нацисттік өкімет жаулап алынған кеңес жерлерінің болашағы туралы саясатын әлі белгілемеген еді. Бұл мәселе туралы неміс өкіметі төңірегінде басты екі көзқарас талқыланып жүрді. Біріншісі, КСРО-ны тұтастай неміс отарына айналдыру еді. Бұл көзқарас бойынша кеңестік республикаларда жергілікті халықтарға басқару билігі берілмей, барлық билік неміс басшыларының қолында болатын еді. Ал екінші көзқарас болса, Кеңестер Одағын автономиялық әкімшілік аймақтарға бөліп, жергілікті өкілдерге билік беруді жақтады. Бірінші және қатаң көзқарасты Шығыс Министрлігі, ал екінші идеяны Сыртқы Істер Министрлігі жақтады.^[1] Дегенмен екі көзқарастың ешбірінде нацистік басшылықтың Түркістанға тәуелсіздік беру ниеті байқалмайды. Нацистердің Түркістанға беруді ойлаған ең байсалды деген саяси құқтарының өзі, кеңестер берген құқтармен салыстыруға да тұрмайды. Алайда Шоқайдың саяси күресінің негізгін Түркістанның толық тәуелсіздігі құрады. Ол бұдан басқа ешқандай да бір саяси мақсатты қабылдамақ емес еді.^[2]

Расында да желтоқсан айында соғыстың басталғанына шамамен алты айдан артық уақыт өтуіне қарамастан, нацисттік өкімет жаулап алынған кеңес жерлерінің болашағы туралы саясатын әлі белгілемеген еді. Бұл мәселе туралы неміс өкіметі төңірегінде басты екі көзқарас талқыланып жүрді. Біріншісі, КСРО-ны тұтастай неміс отарына айналдыру еді. Бұл көзқарас бойынша кеңестік республикаларда жергілікті халықтарға басқару билігі берілмей, барлық билік неміс басшыларының қолында болатын еді. Ал екінші көзқарас болса, Кеңестер Одағын автономиялық әкімшілік аймақтарға бөліп, жергілікті өкілдерге билік беруді жақтады. Бірінші және қатаң көзқарасты Шығыс Министрлігі, ал екінші идеяны Сыртқы Істер Министрлігі жақтады.^[1] Дегенмен екі көзқарастың ешбірінде нацистік басшылықтың Түркістанға тәуелсіздік беру ниеті байқалмайды. Нацистердің Түркістанға беруді ойлаған ең байсалды деген саяси құқтарының өзі, кеңестер берген құқтармен салыстыруға да тұрмайды. Алайда Шоқайдың саяси күресінің негізгін Түркістанның толық тәуелсіздігі құрады. Ол бұдан басқа ешқандай да бір саяси мақсатты қабылдамақ емес еді.^[2]

Нацистермен бірге істеспеуіне тағы бір себеп ретінде, Шоқайдың жеке қасиеттерін айтуға болады. Ол қантөгіс пен соғысқа әрқашан қарсы болды. Саяси күресті үнемі бейбіт жолмен, яғни пікір жолымен жүргізуді жақтаған ол соғыс пен қаруды еш ұнатпайтын. Сондықтан оның әскери жасақтарға қолбасшылық етуі мүмкін емес еді. Шоқайда соғыс пен соғыс униформасын жек көретіндігі соншалық, әлемде армия аты берілген қандай да бір мекеменің болуының өзін қаламады. Сонымен қатар, бейбітшілік пен тәртіпті сақтау үшін әскер мен полиция секілді қарулы күштердің керек екендігін де мойындайтын. Дегенмен мұндай мекемелердің бірінде қызмет атқарғысы келмейтін. Әлемде соғыссыз, бейбіт тіршілік орнауы үшін адамдардың не істеуі керектігі туралы ұзақ толғанатын. Ақырында адамдзаттың ол деңгейге көтеріле алмайтындығы және мұның бір утопия екендігі туралы қортындыға келетін.^[3]

Қорытындылап айтар болсақ, Шоқай Түркістан легионына қатысудан үзілді-кесілді бас тартты. Шоқайдың "Яш Түркістан" журналын шығаруына ұзақ жылдар бойы жанқияарлықпен көмектескен Тахир Чағатайдың жұбайы Саадет Чағатай да осындай пікір айтады. Чағатай Шоқай немістердің тұтқынындағы жерлестерін орыстарға қарсы өз шептерінде соғысуға ынталандыру туралы талаптарына келіспегендігін атап өтеді. Оның айтуынша, Шоқай мұндай бір іс-қимылға үлес қоспайтынын ашық түрде білдірген. Шоқай немістерге түркі кеңестік тұтқындарды майданға жібермеуге кеңес берді. Оның орнына оқуларын аяқтамай жатып, кеңес армиясы қатарында соғысқа айдалып, тұтқынға түскен жастарды білім алуларын жалғастырулары үшін оқуға жіберулерін, ал басқа тұтқындарды майдан тылында жұмыс істеуін ұсыныс етті.^[4]

Шоқай жұбайына жазған соңғы хаттарының бірінде, мұндағы жағдайдың өзін қанағаттандырмағандығын және бірнеше күн ішінде Парижге қайтатындығын мәлімдеді.^[5] Шоқай бұған ұқсас тағы бір хатты Стамбулдағы Тахир Чағатайға да жіберді. Хатында былай деді: "Бұл жердегі кездесулерім аяқталды. Парижге қайтуға шешім қабылдадым... Германияда бізді қызықтыратын мәселелер туралы мағлұмат алғың келсе, бұл жұмыстарға тікелей араласып жүрген Уәлиге хат жаз. Осы қысқа хатты бұрынғы досымыз Вичи арқылы почтаға салғызып отырмын. Парижге оралғаннан кейін жазатын егжей-тегжейлі хатымды күтерсің."^[6] Бұл хат Шоқайдың легион жобасына келіспегендігін, сонымен қатар енді тұтқын комиссиясындағы қызметін тастап Парижге қайтуға бет алғандығын бізге айқын көрсетеді. Егер Шоқай Парижге орала алғанда, Чағатайға жазатын хатында бәлкім Түркістан легионы туралы ой-пікірлерін ашық түрде жазатын еді. Бірақ Парижге қайту Шоқайдың пешенесіне жазылмаған еді.

Тұтқындармен кездесу комиссиясы ретінде Польшадағы Ченстохав лагері Шоқай аралаған соңғы лагер болды. Комиссия келген кезде лагерде сүзек ауруы шыққан еді. Соған қарамастан комиссия тұтқындармен кездесулер өткізді.

Комиссия сүзек эпидемиясының артуына байланысты тұтқындардан бөлініп карантинге алынды. Комиссия мүшелері екі апта бұл жерде карантинде қалды. Карантин кезінде комиссия мүшелерінде ауру белгілері көрінбегендіктен лагерьден қайтуларына рұхсат берілді.[7]

Шоқай бұдан әрі тұтқын лагерінде жұмыс істеуді қаламады. Ченстахов лагері Шоқайдың барған соңғы лагері болды. Бұл жерден жұбайына жолдаған хатында былай деді: "Жұмыстар қызықты емес, тұтқындарды санау ғана. Тез арада бұл жұмыстан босану керек және карантинде қамалып қалмауым керек."^[8]

19 желтоқсан күні комиссия Берлинге оралды. Шоқай Берлинге келгенінде ыстығы 40 градуске көтерілген еді. Ол сүзек ауруы деген күмәнмен Виктория ауруханасына жатқызылды. Бір апта бойы көрген емі еш нәтиже бермей, 1941 жылы 27 желтоқсан күні қайтыс болды.^[9] Неміс ресми қызметкерлері өлім себебі ретінде Ченстохав лагерінде жұқтырып алған сүзек ауруын көрсетті. Бірақ жұбайы Мариядан бастап оның жақын достары оның өліміне күмәнмен қарады.^[10] Шоқайдың өліміндегі сырлар басқа ұзақ мақаланың тақырыбы. Шоқай 1942 жылы 2 қаңтар жұма күні Берлиндегі түрік шәйіттері зиратына жерленді.^[11]

Сонымен, қорыта айтқанда Мұстафа Шоқай Түркістан легионы және басқа мәселелерде фашисттермен ешқандай бірге істескен емес. Тіпті оларға қарама-қарсы бағытта болды. Сондықтан оған сатқын деушілік үлкен әділетсіздік, білімсіздік, жала жабушылық, тіпті тарихқа қиянат болып табылады. Мұстафа Шоқай Қазақстан және Орта Азияның тәуелсіздігі жолында өзін құрбан еткен нағыз халық қаһарманы. Қазақстан және Орта Азия елдерінің тәуелсіздігінің 20 жылдығында Шоқайға үлкен құрметпен қараған жөн.

Әбдіуақап Қара

Шоқайтанушы,

Ыстамбұлдағы Мимар Синан

көркем өнер университетінің профессоры

Соңы

«Абай-ақпарат»

[1] аталмыш еңбек, 289, 304 б.

[2] Түркияда фон Папенмен баялнысқан түрікшіл топтардың күткен үміттері де Кеңестер Одағындағы түркі өлкелерінің тәуелсіз болуы еді. Бірақ олар бұл үмітттерінде қателескен еді. Өйткені нацистік өкіметке түрік қоғамында неміс жеңісінің кеңестік түркі елдерін тәуелсіздікке жеткізеді деп үміттенушілдіктің бар екені айтылғанда, Германия Сыртқы Істер Министрлігі қызметкерлері мұны салқын шыраймен қарсы алған еді. Ülküsal. 354.

[3] Mariya Yakovlevna. 164.

[4] Mustafa Çokay. 1917 Yılı Hatıra Parçaları,  6.

[5] Тürkistan Milli Hareketleri. 40.

[6] Y.T., Kızıl Emperalizm VII, Yaş Türkistan Yayını No 27, Ankara, 1986, 14-бет.

[7] сол жерде. Уәли Каюм Шоқайдың өлімінен кейін Тахир Чағатайға жазған бір хатында Шоқайдың тұтқын лагерьлеріндегі жұмыстары кезінде жетпіс мыңнан аса түркістандық әскерді анықтағанын айтадаы. Y.T., Türkiystan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler, s. 15; Ülker Çağatay,  "Hokant ve Alaş Orda Milli Hükümetleri ve Mustafa Çokayoğlu", Türk Kültürü, Şubat 1971, Но 100,  385-бет.

[8] Mariya Yakovlevna, 141.

[9] Ali Kantemir, "Mustafa Bey Çokay Hakkındaki Hatıratım", Milli Türkistan, 1963, No 99A, 26-бет; Y.T., Türkistan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler, 15-бет; Mariya Yakovlevna, 141; Темір. 160-бет;  Новое Слово, 11 януарь 1942; Уәли Каюм Хан, Халық Сөзі, 27 Ақпан 1992.

[10] Mariya Yakovlevna,141-142; Türkistan Milli Hareketleri, 40; Тemir, 160.

[11] Mariya Yakovlevna, с. 145-бет; Ülküsal, 310-бет;