ҚР мәдениет қайраткері, филология ғылымының кандидаты, доцент, журналистика саласының білікті зерттеушісі, ұлағатты ұстаз, Мадридтегі халықаралық журналистер ұйымының 1993 жылдан бергі мүшесі, БҰҰ мен ЮНЕСКО мойындаған халықаралық журналист, сатирик Қуандық Шамахайұлын көзіқарақты оқырман қауымға таныстырып жатудың өзі артық.

Себебі, ол жүздеген мақалаларымен, әзіл-сықақ әңгімелерімен, әдеби-көркем аудармаларымен және оншақты оқулық, оқу құралдарымен, монографиясымен оқырман қауымға етене таныс қаламгер. Белгілі ғалым ағамызбен жүздесіп, көкейдегі көп сауалдың кейбіріне  жауап іздеген едік.

- Тарих үшін бір жыл дегеніміз тозаңның түйіріндей ғана болса да, қазіргі қазақ халқы үшін орны айрықша екені белгілі. Өткен 2011 жыл сіздің есіңізге нелерімен қалды?

- «Сұм жалған бәйге атындай шауып өтер, байлардан өлем деген қауіп кетер» - деп басталатын ұлы әкем Дөңтай Қожамбетұлының өлең жолдары бар еді.Тарих үшін қас-қағым сәт болғанымен атқан оқтай зулап өтіп жатқан әр жылдың ел өмірінде өзіндік елеулі орны бар. Өткен жыл тәуелсіздік алғанымыздың 20 жылдық мерейлі  мерекесін жұрттың асыға күткен, межелі күнге жеткенде ұлан-асыр тойлап өткізген қуанышты кезеңі ретінде есте қалуы керек еді ғой.

ҚР мәдениет қайраткері, филология ғылымының кандидаты, доцент, журналистика саласының білікті зерттеушісі, ұлағатты ұстаз, Мадридтегі халықаралық журналистер ұйымының 1993 жылдан бергі мүшесі, БҰҰ мен ЮНЕСКО мойындаған халықаралық журналист, сатирик Қуандық Шамахайұлын көзіқарақты оқырман қауымға таныстырып жатудың өзі артық.

Себебі, ол жүздеген мақалаларымен, әзіл-сықақ әңгімелерімен, әдеби-көркем аудармаларымен және оншақты оқулық, оқу құралдарымен, монографиясымен оқырман қауымға етене таныс қаламгер. Белгілі ғалым ағамызбен жүздесіп, көкейдегі көп сауалдың кейбіріне  жауап іздеген едік.

- Тарих үшін бір жыл дегеніміз тозаңның түйіріндей ғана болса да, қазіргі қазақ халқы үшін орны айрықша екені белгілі. Өткен 2011 жыл сіздің есіңізге нелерімен қалды?

- «Сұм жалған бәйге атындай шауып өтер, байлардан өлем деген қауіп кетер» - деп басталатын ұлы әкем Дөңтай Қожамбетұлының өлең жолдары бар еді.Тарих үшін қас-қағым сәт болғанымен атқан оқтай зулап өтіп жатқан әр жылдың ел өмірінде өзіндік елеулі орны бар. Өткен жыл тәуелсіздік алғанымыздың 20 жылдық мерейлі  мерекесін жұрттың асыға күткен, межелі күнге жеткенде ұлан-асыр тойлап өткізген қуанышты кезеңі ретінде есте қалуы керек еді ғой.

Өкінішке қарай олай болмады. Жыл басталысымен-ақ, жағымпаздық пен жарамсақтыққа бәйге жарияланғандай күйде болдық. Алдымен, Елбасымыздың өкілеттілігін 2020 жылға дейін референдум арқылы созу науқаны жер-жерде қызу қарқын алды. Мен өткен жылы Астанада жаңадан құрылған Қазақ ұлттық өнер университетінде магистранттар мен студенттерге дәріс берген едім. Өзімше, өнер ордасы, шығармашылық ортасы деп пана тұтып барған түрім ғой. Шәкірттеріме, жалпы ұжымға  еш мін тақпаймын. Жастардың бәрі талантты, білімге құштар тамаша өрендер. Ондағы ғалымдар, оқытушы мамандар да өз істерінің хас шеберлері, ішінара аппаратты жағалап, ректоратты сағалап өсек айтып жүретін бірлі-жарым ғана білімсіз надандардың кездесетіні болмаса.

Ал, оны басқарып отырған ат төбеліндей азғана басшы-қосшылардан сол жастарға лайық биік өрелікті көре алмадым. Жоғарыда айтып өткен тәуелсіз еліміздің негізгі заңы - Конституцияға қайшы референдум науқанына қатысты бір жиынға ұжымның мүшесі ретінде мен де қатыстым. Өзгеден күтсем де дәл мұндай сорақы әрі шектен шыққан жағымпаздық пен жәдігөйлікті шығармашылық ортадан кездестіремін деп ойламаппын. Саусақпен санарлықтай-ақ азғана шолақ белсенді жағымпаздықтың классикалық үлгісін көрсетіп, тіпті түбін түсірді. Қазір барлық жерде солай ғой, екіжүзділікке, жалған жадағай мақтаншақтыққа тіпті етіміз үйреніп кеткен. Десе де, басқанікі басқа дәл өнер ұжымдары әсіре қызыл саясаттан бойларын аулақ сала тұруға болатын еді ғой. Олай емес екен, қатты көңіл қалды.

Сөйтіп жүргенде Елбасы сол референдумның заңсыз екенін өзі жариялағанда күлкіден жарыла жаздап жүрдім. Ана жолы жалындап сөйлеп лепіргендер, жалбаңдап жарғақ құлақтары жастыққа тимей жарамсақтанғандар енді ұяттан беттері қызарып жүр ме екен деп көз салсам, жоқ! Енді олар анада өліп-тіріліп жақтаған референдумдарын енді жатып келіп  мансұқтап, сайлауды жақтаған жиын өткізіп жатыр. Бұл енді жалғыз сонда ғана емес, бүкіл еліміз бойынша өрбіген бір сценарийдің желісі ғой.

Мен басында ойлағанмын, әлгі референдумшыларға шара қолданылар деп, бірақ олай болмады. Тіпті біразы әжептәуір сый-сияпатқа, мәртебеге бөленіп шыға келді.

...Батыста мұнайшылардың алаңдағы наразылық акциялары ғана бейбіт түрде жалғасып жатты, ол бәрімізге белгілі.

Қыс жақындағанда аяқ астынан Парламентіміздің төменгі палатасы өздерінің пәрменсіздігін біле қалып, (бұрын неге сезбей келді екен-ә?!) тарап кетті де тағы да сайлаудың әуресіне түсті. 20 жылдық тойымыздың өзі топалаңға айналып, ақыры бейуаз халықтың қаны төгілді. Жазықсыз жандардың жаны қиылды. Мұны жеке тұлға ғана емес, тарих ешқашан ұмытпайды.

Жыл жайында жағымды бірдемелерді еске түсірейін десем болды, осындай көріністер ғана көз алдымда көлбеңдей береді, амалым қанша?!

- Сол қайғылы жағдайдан кейін билік тәубеге келіп, қара халыққа мойын бұрды деп ойлайсыз ба? Жалпы елдің билікке деген сенімін қай деңгейде деп бағалайсыз?

- Негізі, қай кезде де мемлекеттік билік үшін халық мүддесінен биік дүние болуы мүмкін емес. Егер билік пен халықтың арасы алшақтап кетсе, онда бұл ең алдымен үкіметтік лауазымдылар үшін зор қауіп. Қазақта «бетеге кетіп бел қалады, бектер кетіп ел қалады» деген сөз бар. Билік ешкімге мәңгі емес, бүгін менің қолымда болса, ертең сенің қолыңа көшетін ауыспалы дүние. Өзендегі болған қайғылы оқиға біздің атқарушы биліктің енжарлығын, жалпы халықтың мұң-мұқтаждығымен санаспайтындығын көрсетті.

Мұнайшылар саяси талап қойған жоқ. Шетелдік инвесторлардың озбырлығына, еңбекақының дұрыс өтелмеуіне наразылық білдіріп, жұмыс орындарын сақтап қалу үшін ғана күресті. Оны жеті ай емес, жеті күнде-ақ шешуге болушы еді ғой. Сонда, жергілікті үкімет осыншама уақыт ай қарап отырған ба? Қарауындағы шенеуніктер мен кәсіпорын басшылары жемқорлықпен сыбайласып жатқанда одан неге облыс әкімі бейхабар отырады? Әлеуеметтік салаға жауап беретін құзырлы министрлік неге дер кезінде олардың мәселесімен айналыспаған? Міндетті түрде мылтық атылып, қан төгілген соң ғана қимылдау керек пе еді.

Сауал көп, жауап жоқ. Әрине, мұндай атқарушы билікке халық қалай сенеді?

- Еліміздің жер-жерінде белең алған терроризм мен қантөгістердің, үрейлі атыс-шабыстардың арғы астарында кімдер тұр деп ойлайсыз?

- Соны тексеретін, анық-қанығына халықтың көзін жеткізетін құзырлы органдар мардымды жауап бермеген соң жұрт сан-саққа жүгіртуі мүмкін ғой. Дәл кім тұрғанын, оқиғаның себеп-салдарын солар айтулары керек. Егер жұрт назарын өзге жаққа аударғысы келген саяси күштердің лас ойыны болса, оны да әшкерелеп, көптің алдында айыптауға тиіс.

- Биліктің иегі астында малтайтын телеарналар мен газет-журналдар айтып жүрген сол діни ұйымдар мен секталар, шынтуайтында, нақтылы әрекет жасап отыр ма, әлде, ойдан шығарылған «сахналық қойылым» ба?

- Біздегі телеарналар мен баспасөздің халықтың сенімді серігі болуын шын ниетіммен қалаймын. Батыстың өркениетті әлемінде өз көрерменін, оқырман қауымын сендіре алмаған, оларды соңынан ерте алмаған ақпарат құралының бір күндік те ғұмыры жоқ болып есептеледі.

Мен осыдан он жыл бұрын АҚШ-тың Вашингтон, Нью-Йорк, Арлингтон, Рестон, Атланта, Нью-Орлеан, Миссури-Колумбия секілді қалаларында болып, әлемге әйгілі телеарналары (Си-Эн-Эн,  Нью-Йорк-1) мен газеттерінде («Вашингтон пост», «Ньюздей») тағылымдамадан өттім, журналистика институттарының ғылыми-зерттеулерімен таныстым, бес университеттің журналистика факультеттерінде лекция оқыдым. Дүниежүзілік баспасөз бостандығы комитетінде, Фридом Форумда болып, олардан алған тағылым мен таным жайында «Мен көрген Америка» және «ХХ ғасырдағы әлем журналистикасы» атты кітаптарымды жаздым. Оны журналист шәкірттерім мен жаңашылдыққа бейім әріптестерім жақсы біледі.

Сонда түйгенім, БАҚ атаулының барлық түрін үкіметтік бюджеттен қаржыландыруды тоқтату керек. Телеарна, газет-журнал атаулы үкіметтен дербес тұрып, мемлекеттік органдармен әріптес ретінде тең дәрежеде қатынаспаса, ешқашан «төртінші билік» бола алмайды. Бюджетке телмірген, үкіметтің ығына жығылып, оған жағымпазданған баспасөзді халық сыйламайды. Біреудің құлақты кесті құлына айналған баспасөзден қандай шындықты күтуге болады?

Сондықтан, сенің жоғарыда айтып отырған «діни ұйымдар мен секталар, шынтуайтында, нақтылы әрекет жасап отыр ма, әлде, ойдан шығарылған «сахналық қойылым» ба?» деген сұрағыңа жауапты БАҚ беруге тиіс. Қалай? Әрине, ол үшін редакция арнайы журналистік зерттеу жүргізіп, оның нәтижесін аудиторияға тиімді тәсілмен ұсынуға тиіс. Ал, журналистік зерттеу жүргізу үшін БАҚ-қа ақпарат алу және оны тарату бостандығын қамтамасыз ететін заңдық-құқтық кепілдік пен қаржы-экономикалық дербестік керек.

- Лондонға дейін шапқылап барып, Оралмандарды қаралуға кіріскен біздің шенділердің көксегені не? Бұрын шетелден көшіп келген қандастар ретінде қаралса, енді құрбандық есебінде тұратын халге жеткен жоқ па?

-  Шенділер дегенде ол Ертісбаевтың жасап жүрген әрекеті ғой. Онысы, «сасқан үйрек артымен сүңгидінің» кері. Болған оқиға үшін әйтеуір біреуді кінәлі етіп шығарудың амалын жасаған түрлері сол болса, оның қырық өтірігіне есі дұрыс, дені сау адам илана ма? Тіпті, соған оның өзі  сене ме екен. Орыс тілді орта үшін оралмандар бұрыннан жат болды. Себебі, жергілікті халықтың жаппай қазақ тіліне көшіп, мемлекеттік тіл мәртебесінің көтерілуі мәңгүрттенген топтарға тиімді емес.

Заңдар қазақша қабылданып, ұлттық құндылықтар кең өріс алса, өздерінің білетін жалғыз ғана орыс тілімен алысқа бармасын, бүгінгі орынтағынан ығыстырылатынын сезеді. Ал, олармен салыстырғанда орыс, неміс өзге ұлт диаспорасы өкілдерінің құлшыныстарына риза боласың. Менің бірнеше орыс көршілерім бар. Олар балаларын ана жылы қазақ балабақшаларына берген. Өткен күзде бәрі қазақ мектебіндегі бірінші сыныпқа барды. Қазақшаға судай. Балаларының оқуын қадағалау үшін өздері де тіл сындырып, бүгінгі күні қазақша тілдесетін жағдайға жетті. Болашағын күні бұрын ойлайтын азаматтар солай істейді.

Ал, биліктегі «сырмақ шетінде» ғана отырған бәзбіреулер сандырақтап, жала жапқанымен оған бола оралмандар құрбандыққа шалынбайды. Ондай әрекет жасалған күннің өзінде ел бар, жұрт бар ешкім қарап қалмас. Арашалап алар ағайынның табылатындығына еш шүбә келтірмеймін.

Расында, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында түрлі ұйым, мекемелерді басқарған азаматтар оралмандарға оң көзбен қарайтын еді. Қазақы мінезді, бауырмал басшылар көп болатын. Қазір азайғаны рас. Оралманды «ұрмайтындар», «98 пайыз сауатсыз» деп сайрайтындар, «Қазақстанда тумағандар қызметке келмесін» деп астамшылдық танытатындар, мамандардың біліктілігі мен қабілетіне қараудың орнына бас-көз жоқ «он же оралман» деп жұмыстан шығара салатындар пайда болды.

Ондайларды дер кезінде әшкерелеп, халық алдында ашық айыптап отырмаса кейін олар ел арасына жік салады, халықтың бірлігіне нұқсан келтіреді. Сондықтан, «біріңді қазақ бірің дос көрмесең істің бәрі бос» деп ұлы Абай айтқандай, біз біртұтас ұлт екенімізді сезіп, ұйыса түсуіміз керек.

- Негізгі мемлекеттік қызмет орындарында жағымпаз болмасаң еркін жұмыс істеу, тұрақтап отыру мүмкін болмайтындай халге жеткеніміз жасырын емес. Бұның қайнар көзі қайдан шықты деп ойлайсыз?

-  Оның рас. Біздің қоғамдағы ең қауіпті әрі жиіркенішті індет осы жағымпаздық болып тұр. Жағымпаздық жайлаған жерде жасампаздық іс жасалмайды. Бірде Вашингтондағы Жоан Шоренстайн атындағы Баспасөз, саясат және мемлекеттік қызмет істерін зерттеу орталығының атқарушы директоры, профессор Марвин Калб әңгіме арасында кеңес одағының құлауының басты себебі бастықтың саны тым көбейіп, жұмысты қолма қол атқаратындардың  күрт азаюы болса, екінші фактор - жағымпаздық пен құр мақтаншақтықтың, жалған ақпармен халық пен билік бірін бірі алдаушылықтың салдары болғанын айтқаны еске оралады. Өзге де көптеген себеп-салдарлар бар шығар. Дегенмен, американдық әріптестің сөзі көңілге қонады.

Қазір шынымен де жағымпаздардың айлары оңынан туып тұр. Жұмыс істемейді, істейін десе де қолдарынан ешнәрсе келмейді. Бар білгендері, жағымпазданып, басшыға жол табу. Реті келсе, ұжымдағы ең білікті әрі жұмысқа қабілетті жандарды күндеп, сырттай бастыққа жамандап барып, бәрін тындырып жүрген өзі болып көріну  үшін тыраштанатындардың тірлігі бір қарағанда күлкілі әрі аянышты.  Ондай сорақылыққа жол беріп отыратын басшылардың кездесетіні өкінішті. Бір әріптесім қалжыңдаушы еді, бізде кім бұрын бірінші басшыға кіріп, өзін мақтап, өзгені жамандаса сол жеңеді деп. Осындай жолмен тірлік жасап жүргендер барлық ұйым, мекемелерде кездеседі. Оның өзі соңғы кезде тым ушығып, кеңінен қанат жайып бара жатқан секілді.

Ал, сол жағымпаздықтың қайнар көзі қайдан шығады дегенге келсек, себеп-салдарлары жеткілікті. Ең алдымен, құлдық санадан туатындығында дау жоқ. Өзі өзіне сенбейтін, білімсіздігі мен дәрменсіздігін біле тұра көтере алмайтын шоқпарды беліне байлауға тыраштанатын дарынсыздан туатын ең бір сұрқия мінез осы жағымпаздық деп білемін. Көшпенділер мемлекетінің ұлы көшбасшысы Шыңғыс хан Тэмүжин жағымпаздар мен сатқындардың ешбір датын тыңдамай бастарын алып отырған. Керісінше, ержүрек батыл, шындықтың бетіне тура қарай алатын жанды кәдірлеген, оларды өзінің сенімді нөкерлері деп білген.

Жалпы көшпенділерде, соның ішінде қазақы ділімізде жағымпаздық мінез болмаған. «Бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ» деп ақиқатты ханның алдында да ақтарып салатын, «жалғанның балын жалап өмір сүргенше, шындықтың уын ішіп өлгенді артық» санайтын халықта қандай жағымпаздық болуы мүмкін. Олай болса, жағымпаздық - арғысы патшалық Ресей отаршыларынан, бергісі кеңестік қызыл империядан жұққан індет болса керек.

- Қазір бізде «жалған ғылым» деген термин қалыптасып үлгерді. Халықаралық өлшемде Қорғаныс, Білім және ғылым, Денсаулық - осы үш сала бір мемлекеттің тірегі ретінде есептеледі екен. Біздің елде бұл салалардың жұмысы қалай деп ойлайсыз?

-. Елімізде әр саланың білікті ғалымдары көп, егер олардың әлеуетін дұрыс пайдалана білсе, әрине. Қазір өкінішке қарай біздің елде ғылым саласы терең дағдарысқа ұшырап отырғаны бәрімізге аян.  Шын ғалымға орын жоқ, ал, халтурщиктерге барлық жағдай жасалған. Үкіметтен жарияланған тендердің де, ұсынылған гранттың да қомақтысын шын ғалымдардан гөрі пысықай залымдар көп қарпиды.

Диссертациясын біреуге жаздырып, ғылыми дәреже алуға өлердей өңмеңдейтін озбыр шенеуніктердің көбейгені соншалық, осы ғылым саласының «отымен кіріп, суымен шығып» жүрген бізге докторлық қорғауымызға кезек тимей қойды. Мемлекеттік қызметте әкім-қара, өзге де лауазымды міндеттерді атқарып жүріп олардың ғылыми-зерттеулер жүргізетіндеріне кім сенеді? Оның енді несін айтамыз, болары болып, бояуы сіңді. «Қайырлы болсын сіздерге, бізден бір қалған» докторлық дейміз де!

Қорғаныс саласын өзім зерттеп көрмегендіктен ол туралы субьективті пікір айтудан аулақпын. Ал, білім мен ғылым саласы жайында жазған сынаған, пікір ұсынған, жанашырлық танытқан  мақалаларым бұдан бұрын да көп жарық көрген. Көзіқарақты оқырман білер, қажет десе Интернет порталдардан тауып та алар. Жоғары білім саласында жиырма жылға жуық еңбек өтілі бар маман ретінде айтарым, саланы көзбояушылық пен алдап-арбаудан, қағазбастылық пен бюрократтықтан тезарада арылпаса, құрыдымға кетеміз. Профессор-оқытушылар құрамын конкурс арқылы жасақтаймыз, ЖОО атаулының бәрін аттестатиядан, аккредициядан өткізіп жатырмыз деп ректорлер мен министр сөз жүзінде құрғақ есеп беруге шебер. Ал, іс жүзінде көп іс ақсап жатыр. Жасалып жатқан істің денінде шалажансарлық пен дүмбілездік басым. Дәл осы саланы жаппай демократияландырып, шынайы түрде түбегейлі реформалап университеттерге дербестік беру ауадай қажет-ақ. Өркениетті елдердің ешбірінде атқарушы биліктің қолбаласына айналған ЖОО атымен жоқ.

Ал, денсаулық саласына айтарым жоқ, тек Алла тағала денімізге саулық пен қуат берсін, дәрігердің алдына апара көрмесін дегеннен басқа.

- Әңгіме ауанын әдебиет саласына бұрсақ. Осы әдеби буын демекші, өз қатарластарыңыздың жазбаларынан алдыңғы немесе соңғы буынға ұқсай бермейтін өзгешелікті байқайсыз ба? Сіздердің буынның негізгі көтерген жүгі не болды, әдебиет және ел алдындағы өз миссияларыңызды қалай орындап жатырсыздар?

- Жалпы әдеби үрдісте не болып жатқанын айғақтайтын зат - жарыққа шыққан туындының өзі ғана болмақ. Сонымен ғана оның сапасы өлшенеді. Ол қай буыннның өкілі, кім екендігіне қарамастан солай болуға тиіс. Ол туындының шынымен қаншалықты маңызды болғанын немесе болмағанын жаппай оқып алып, артықшылығын мақтау керек, осал тұсын сынау қажет. Әдебиет сонда ғана қарыштап дамиды.

«Қазақ әдебиеті» газетін Жүсіпбек Қорғасбек басқарып тұрған кезде басылым өзінің әдеби миссиясын жақсы орындап келген еді. Ал, қазір осы газеттің бетін ашып қарасаң, облыс, аудан әкімдерін мақтаған көлдей-көлдей мақалалар мен интервьюлерді көресің. Бұл не, сонда?! «Егемен Қазақстан» газетінің «огородына» түсу ме?

Әдеби үрдістің барлық ақпараттарын бізге осы әдебиет газеті беруге тиіс қой. Бүгінгі күні біз жұртты әдеби туындыларды оқымады деп сөгіп жатамыз. Шындығына келгенде дәл бүгін оқырмандар тұрмақ жазушылардың өздері бірін бірі оқып жүр ме?!

Жаңадан шыққан кітаптардың таралымдары тым аз. Авторлары әкеліп саған сыйға тартпаса, іздеп таба да алмайсың. Негізінен «Жұлдыз» журналы мен «Қазақ әдебиеті» газетінде жарық көрген туындылар арқылы ғана әдеби ахуалды бажайлап жүрміз ғой. Ал, әр буынды салыстырып, өзгешелікті айқындау үшін арнайы зерттеу жүргізу қажет. Зерттеп-зерделемей тұрып бірдеме дегенім ағаттық болар.

- Біздің қазіргі классикалық жазушыларымыз шетел тіліне неге аударылмайды?  Қазақ әдебиетін өзге тілге тәржімалау үшін негізгі тетік қалай болуы керек? Бұл үшін жеке қаламгер өзі әрекет еткені дұрыс па, әлде, мемлекет ара келісімдер жасалғаны дұрыс па?

- Шет тіліне аударылмай жатыр деп түбегейлі кесіп айтуға болмайтын шығар. Негізі, жекелеген аудармашылардың бастамасымен  жасалып жатқан дүниелер бар. Бір ғана мысал айтайын, ақын Жүкел Хамайұлы қазақ классиктерінен Абайдан бастап Мұқағалиға дейінгі біршама дүниелерді монғолшаға тәржімалап, жарыққа шығарды. Мұндай бастамалар Қытайда, Түркияда және өзге елдерде қолға алынып жатуы мүмкін. Осындай қадамдардың бәрін жүйелеп, арнайы бағыт-бағдар белгілеу үшін дербес құрылымдар бой көтеріп қолға алып жатса құба-құп. Айталық, ЖШС пе, акционерлік қоғам ба белгілі бір мекеме құрып, сол жерде әлем тілдерінің қай бірін жетік білетін жазушылардың басын қосуға болады. Сосын, әр жыл сайын бір жазушының белгілі бір шығармасын аудартып отырса. Оны қай елдің тіліне аударылады, сол елдің баспа ұйымдарымен келісіп жарыққа шығаруды, оқырмандарға насихаттауды қолға алса.

Бұл істі дөңгелетіп әкету үшін міндетті түрде үкіметке жалтақтаудың қажеті жоқ. Іскер бастамашы топтар қолға алып ұтымды ұйымдастырса, кәсіпкерлер мен ірі өндірістерден, халықаралық мәдени ұйымдардан қолдау тапса жасауға болатын шаруа.

-  Соңғы уақыттары ұзан-сонар дүниені ешкім оқымайды, роман жазудың қажеті жоқ деген сөз белең алып барады. Бұл туралы не айтасыз?

- Бұрынғыдай қалыңдығы кірпіштей романдар қазір оқылмайды. Бірақ, бұл роман жазылмасын деген сөз емес. Мәселе романның көлемінде емес, мазмұндық сапасында болса керек. Жанрға тіреліп тұрған не бар, ең бастысы, белгілі бір шығарманың құндылығы маңызды емес пе?! Ал, ол құндылықтың өлшемі - жазушының дарын-қабілеті осы шығармаға әбден сіңді ме, тыңнан түрен салып, елең еткізер бірдеме айта алды ма, жалпы бұл өзі шын әдебиет пе, әлде, халтура ма дегенмен айқындалса керек.

Қазір әлемде «мини-роман» деген жанр пайда болған. Көлемі әдеттегі бір повестей ғана болуы мүмкін. Бірақ, мазмұны романның жүгін көтере алады. Бұл да қазіргі заманның қажеттілігінен туындап отыр. Кітапты жұрт қазір көбінесе поезбен сапарға шыққанда оқиды. Бір станциядан келесіге жеткенше оқып бітіретіндей етіп, мына қарбалас тірліктің талабына икемдеген түрлері шығар. Формасын өзгертсін, тіпті сайттарға, шағын блогтарға, қалта телефондарға sms формасында жолдап тұратындай етсін мейлі, қалайда оқылымды дүние жазылып, оқырман жүрегінен жол тапса болғаны да.

Ал, формасы қандай болса да, роман жазу қашан да керек.

-  Бассыздықтың қалай боларын сезінген ұлт біздей-ақ болар. Ел бастар, сөз бастар, топ бастар серкелерден ажырап бара жатқан жоқпыз ба осы?

- Сондай ел бастайтын тұлғалар бар ма, болса кімдер дегенді менің де сұрағым келеді. Егер болса, қалың қазаққа өздерін мойындатса, мен оған жақындауға, соңынан еруге  дайынмын.

- Қазақ елі әртүрлі діни ағымдардың, түрлі мәдени ошақтардың, тілдік әртектілік пен түрлі алуандықтың әсеріне ұшырап отырғаны жасырын емес. Біз Батыс та, Шығыс та емес, ортада тұрған сияқтымыз. Біздің мәдени үрдісімізде енді қай бағыттың орны үстем болмақ?

-  Өнерді үйрен де жирен дейді ғой. Жалпы, мәдениеттің, тілдің жаманы болмайды. Батыстың да, Шығыстың да озығын алайық, тозығын тастайық. Сол арқылы төл мәдениетімізді толықтырып дамытып гүлдендіре түсейік, жетілдіріп жемісін көрейік. Ал, оның несі жаман. Десек те, қазақ үшін ең негізі діні - ислам, ең басты рухани байлығы - ұлттық құндылықтары. Дүниені шарлап, жеті жұрттың тілін білсең де, өнердің бар жауһарын қолыңа шырақ алып, шарқ ұрып іздесең де «ат айналып қазығын табады» демекші, айналып келіп бәрін өз қазағыңнан ғана табасың.

-  Ақпарат әлеміне қосылғалы енді ғана жылдан асқан  «жап-жас» басылым - «Төртінші билік»  газеті туралы  және газет ұжымына қандай игі тілек айтар едіңіз?

«Төртінші билік» газетін былтырдан бері қолға түскенде оқып жүрмін.

Соңғы кездері газет дүңгіршектерінен көрінбей кетті. Жалпы бізде БАҚ жағдайынан хабар беретін басылым біраз газетпен шектелмей журналдар да шығарылса аздық етпес еді. Әйтеуір, ұлт мұратын жалау еткен осындай газеттердің көбейе бастағанына да шүкір!

Газет жарық көргелі бір жылдан енді асса да қанаты қатайып келе жатқаны аңғарылып келеді. Бұл журналистерге ғана емес, қалың оқырман үшін керек газет. Газеттегі әріптестерге айтарым, қаламдарыңыз ұштала берсін, таралым өсіп, миллиондап саналатын болсын! Ұлт тағдыры мен тарихын зерделейтін ойлы да өткір мақалаларыңыз көп болсын!

- Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен:

Ұларбек ДӘЛЕЙҰЛЫ,

«Абай-ақпарат»