Өткен жұмада кітапханаға бара жатып, Розыбакиев пен Жандосов көшелерінің бойында орын алған ырғын кептеліске тап болдым. Әлгі жерде жарты сағаттай тұрып зорға шықтық. Сөйтсек Розыбакиевтің бойында тұрған мешітке жұма намазына жиылғандар көліктерін қалай болса солай қойып, жолды жауып тастапты.

Розыбакиевті қиып барып, автобус мешіттің аялдамасына тоқтады. Қарақұрым жастар көлікке лап берді. Әлгілердің екі-үшеуі менің жан-жағыма жайғасты. Политехтің студенттері екен.

– Сабақ қайда? – дедім мен.

– Мынаның ішінде, – деді соткасын көрсеткен бір студент сойған түлкідей ыржиып.

– Мешітке не үшін барасыңдар?

– Сауап жинау үшін, – деп тағы бір ыржиды.

– Сауапты не үшін жинайсыңдар?

– Жұмаққа бару үшін...

– Құранды оқыдыңдар ма?

– Жоқ...

– Неге оқымайсыңдар?

– ...

– Құранда «Жұлдыздарды шайтандарды ату үшін және түнде адамдарды адастырмас үшін жараттық» деген аят бар. Ал жұлдыздардың әрқайсы Күннен әлденеше есе үлкен тіпті Күннен жүздеген есе үлкен жұлдыздар бар. Ондай жұлдызбен шайтандарды қалай атқылайды?

– ....

Физиканы оқисыңдар ма?

– Иә...

Бұдан кейінгі жауаптар тіпті сорақы. Жазуға келмейді.

Өткенде ватцабыма бір мұғалімнің ата-аналарға шырылдап жатқан хабарламасы келді. Байғұс мұғалім оқушылардың жаппай ораза ұстағанын, оразаны сылтауратып сабақ оқымайтынын, кейбіреулерінің аштықтан басы айналып құлап жатқанын жанұшырып айтып жатыр.

Мынау менің осыдан бірнеше жыл бұрын жазған постым еді. Бүгін парақшама тағы салуға мәжбүрмін. Жаппай оразашылдық мына жұртты қайда апара жатыр? Бүгінгі Айсұлтан Жақыповтың постысын оқыңыздар! Ел соңғы тиынын «Ауызашар» беруге салуда. «Ифтар» береміз деп, базарда әптер-тәптері шығып жүрген ел. Құрманың келісі төрт мың, өрік-мейіз бен жаңғақтың бағасы да шырқап кетті. Айдалада арап мәз, базарда өзбек мәз. Айтпақшы, Айсұлтанның жазбасының астына «Аш адам оразашыл» деген Мәшһүр Жүсіптің сөзін жазып қойдым. Басқа не деймін?

Жылда ел пітір садақасын мешіттерге төгуде. Ол пітірлер имамдар мен молдалардың хан сарайындай зәулім котедждеріне өңкиген-өңкиген «Джиптеріне» айналуда. Енді бір жиырма күннен соң қанды қасап – құрбан шалу басталады. Қой малының бағасы шырқайды әрі ол 1932-інші жылдың ашаршылығында баудай түскен қазақтай қырылады. Мал саудасы қызған жерлер қан мен жынға бөгіп сасиды.

Уа, Мүфтият, тоқтатыңдар мына сұмдықты!

Тым болмаса балаларды оразадан арашалаңдар! Ораза ұстағандар емес, оқығандар озады!

БАЛА НАНҒА ТОЙМАЙДЫ...

ҚР Білім жене ғылым министрлігінің назарына!

Əулие Мəшһүр Жүсіп он төрт тоймас бар дейді:

Жер жұтуға тоймайды,
От отынға тоймайды.
Кісі ойға тоймайды,
Бөрі қойға тоймайды.
Құлақ естуге тоймайды.
Көз қарауға тоймайды.
Өмір жасауға тоймайды.
Бай малға тоймайды.
Ғалым ғылымға тоймайды.
Жер суға тоймайды.
Қатын ерге тоймайды...
Өлік дұғаға тоймайды.
Бала нанға тоймайды.
Тірі іске тоймайды.

Осы он төрт тоймастың бірі – баланы ойынға тоймас деуге болар еді, бірақ аш бала ойнай ала ма? Мəшһүр Жүсіп осыны меңзегендей.

Өткенде Оралхан Дəуіт бауырымыздың «ЕТТЕН АЛЫҢДАР...» деген жазбасын оқыдым. Оралхан бүй депті:

«Тараздағы мектептің жатақханасында жатып оқып жүрген балам биыл ораза тұтқан. Кеше сәресіге тұра алмай қалыпты. Қазір бұлардың тамаққа тоймайтын кездері емес пе?

Сөйтіп, соңғы қоңыраудан кейін түс қайта заттарын жинап, жатақханадан шығып Жұмекең деген ағамыздың үйіне барған ғой. Барса, олар тамақ ішіп отыр екен. «Аузым берік еді, кішкене демалып алайын» деп диванға жатып ұйықтап кетсе керек.

Содан сол үйдегі жеңгеміз айтады ғой:

- Балаң түс көріп жатыр. Ұйықтап жатып қайта-қайта «Еттен алыңдар, еттен...» деп, қолын созып, аузын сәл-пәл шайнаңдатып қояды, - деп...

Сөйтсе бұл барғанда Жұмекеңдер ет жеп отырған екен. Ал, балам түсінде құрдастарымен бірге ет жеп отырса керек.

Оразаларыңыз қабыл болсын, ағайын!»

Осы жазбаны оқып ойға қалдым. Расында балалардың қазір асқа, Мəшһүр Жүсіп атамыз айтқандай нанға тоймайтын кезі емес пе? Жасы келген асқазаны ас қорытпайтын кəрі кісі яки жегенін əбжыландай асықпай қорытатын жасамыс адамдай емес, жас баланың ағзасы маздап жанып тұрған отты пеш емес пе? Маздап жанып тұрған от сəт сайын отын тілемес пе?! Ал енді осы маздап жанған отқа аз ғана уақыт отын салмай қойсаңыз, лезде сөніп, қоламтаға айналып, шала боп қалмай ма? Баланың да ағзасы осы от сияқты, тамақ ішпеген баланың əл-дəрмені тез таусылады, күш-қуаты жылдам сарқылады.

Арқадағы отыз екінің ашаршылығын көрген көнекөздер айтушы еді: аштықта алдымен балалар баудай түседі, содан кейін ер-азаматтар қырылады, ең соңында əйелдерге кезек келеді деп. Əйелдердің жаны еркектерге қарағанда берік, сірі келеді екен, оңайшылықпен үзілмейтін көрінеді.

Ал тамақ ішпеген бала жазғы аптапта қуырып соғатын аңызақ қызыл желдің өзіне шыдас бермей, ішіне ыстық түсіп, мұрттай ұшып, өліп кетеді екен.

Сол ескіден қалған тəжірибе ме, əйтеуір бала кезімізде үлкендер бізге ораза ұстатпайтын. Əрине бала болған соң, үлкендердің ораза тұтқанына қызығасың, оның үстіне ораза кезінде жайшылықта көзден бұл-бұл ұшқан түрлі тəттілердің қайдан шығатынын білмейсің, дастарқан жайнап кетеді. Күн сайын сəресі мен ауызашар дастарқанында ауыл баласы үшін ең дефицит тəттілер - құрма мен науат, мейіз бен мəмпəси т.б. қойылады. Таң құланиектенгенше сəресіде əжеңмен бірге отырып осының бəрінің дəмін татқан қандай рахат, кейде балалық «арам» оймен ораза ұстағың кеп кетеді. Мұндайда үлкендер «тəйт!» деп тиып тастаушы еді. Тіпті ауыл үлкендері кейбір ниет еткісі келген жастарға «ұстай алмайсыңдар, қор қыласыңдар», деп жататын. Жас жігіттердің оразаны неге қор қалатынын кейін түсіндік қой...

Ал енді қазіргімізге не жорық? Жүрген жерімізде көріп жүрміз, жаппай ауыз бекітуге көшкен əсіре науқанқұмар жұрт жас балаларына дейін ораза тұтқызып қойған. Əдетте ораза тұту - оң солын таныған, өмірдің ащы-тұщысын татқан, бойындағы күнəсі «таудан биік, тастан қатты» күнəһəр пенделердің ісі емес пе? Он екіде бір гүлі ашылмаған қыз балалар мен он үшке келіп əлі отау иесі болып үлгермеген жасөспірімдердің ораза ұстап, құлшылық қылатындай не басына күн туды.

Осы орайда өткенде жариялаған жазбамды қайта келтіргенді жөн көріп отырмын. Жақында бір мектепке оқушылармен кездесуге бардым. Оқушыларға қазақ тарихы мен халық өнеріне байланысты біраз əңгімелер айтып, арасында Ақан сері, Біржан сал əндерінен салып беріп отырдым. Арасында оқушыларға сауалдарың бар ма деп қоямын. Бəрі бір ауыздан «Жоқ!» дейді. Содан өзім сұрақ қоя бастадым. Ақан сері, Біржан сал кім болған десем, бір ауыздан білмейміз дейді. Тіпті күні кеше ғана дүниеден өткен Ақселеу Сейдімбековтің есімін ешқашан естімепті. Бірде бір баланың ана тілінде көркем кітап оқымағаны айдан анық көрініп тұр.

Көңіл күйімнің түсіп кеткенін көріп, мектеп директоры: «Оқушылар ораза ұстайды, қарындары ашып, шаршап отыр, содан жауап бере алмай отыр», - деді.

Өлгенім-ай, сол жерде.

Арада екі-үш күн өткен соң, Ғылым академиясында «Адырна» ұлттық-этнографиялық бірлестігі ұйымдастырған «Дəстүр мен дін мәселелері» атты дөңгелек үстелге шақырылдым. Жақсы бас қосу болды. Шешендер ұлттық құндылықтарды қастерлеу жөнінде құнды пікірлер айтты. Кезек маған да келді. Мен пікірлерімді көбінесе студенттерге бағыштай сөйледім. Арғы бергі замандағы дін атаулының таралу тарихына үңіле келіп, қазақтың 19-20 ғасырлардағы Қоқан хандығы заманындағы сарт молдалары мен орыс отаршылдығы кезеңінде Ресей тарапынан қазақ даласына тыңшылыққа жіберіліп, халықты ақ патшаға бағынуға үндеумен айналысқан татардың указной молдаларынан көрген қиянатына тоқталып, жастарды қазіргі замандағы ар жағында Англияның барлау қызметі мен Американың ЦРУ-ы тұрған арабтың радикалды діні ағымдарынан сақ болуға шақырдым. Сонан соң ораза жөніндегі ойларыммен бөлістім, жоғарыда жазған Мəшһүр Жүсіптің «Бала нанға тоймайды» сөзінің мəн-мағынасын тарқата түсіндіре келіп, жасөспірім қыз-бозбаларды ораза ұстағанша білім алуға, білім арқылы ұлттық құндылықтарды қастерлеуге, құрметтеуге, елге, жерге қызмет етуге үндедім. Сөз соңында сауалдары болса қоюларын сұрадым. Ешкім үндемеді. Сезіп тұрмын студенттер мүлде басқа əлемге еніп кеткендей, айналасына жапақ-жапақ қарайды. Байқаймын екі ауыз сөздің басын қосып сұрақ қою - олар үшін кəдімгідей күшке түскен түрі бар. Ақыры бір жас жігіт батылы жетіп орнынан көтеріліп, сауал қойған болды. Сауал деуден көрі пікір деген дұрысырақ болар. Əлгі студент шатып-бұтып ораза төңірегінде біраз быдықтады. Ұққаным: ораза ұстағанынын мақтаныш еткісі келеді, бірақ сөзінде не жүйе, не қисын жоқ. Кітап оқып, ой сабақтап дағдыланбағаны көрініп тұр.

Сөзін аяқтаған студентті группаластары қол соғып, қолдап та қойды. Өз кезегімде мен оған бірнеше, бірақ өте қарапайым сұрақтар қойдым. Біреуіне жауап бере алмады. Əсіресе, Ғабит Мүсіреповты, Ілияс Есенберлинді ешқашан естімегені ұят болды. «Ұлпан» мен «Көшпенділерден» тіпті хабары жоқ екен. Бірақ Алматыда атағы дардай оқу орнының студенті!

... Дөңгелек үстелден көңілсіз қайттым. Қай қылығымыздан жаздық деп ойладым жолда келе жатып. Тəуелсіздікті ел болашағы – жастарымызды арабтың діни экспансиясы мен батыстың тобырлық мəдениетінің азғындық жолына құрбандыққа шалу үшін алдық па, деген күпірлік ойға шейін қамалады санамды. Қай қайдағы есіме түсті. Қайбір жылы Қарағандыда болған оқиға оралды есіме. Ол оқиғаның ұзын ырғасы былай. Бір молдасымақ бір топ жасөспірімді уағыз айтып, намазға жығады. Сөздің қысқасы əлгі молда жас мүриттеріне қақаған аязда далаға отырғызып қойып, тастай сумен дәрет алдырады екен. Молданың айтуынша күн неғұрлым аяз, су неғұрлым тастай болған сайын Алланың құлдары сауапқа кенеле бермек. Осылайша бір қыс зулап өте шығады. Бір күні бір ата-ана баласының дәретке бара алмай қиналып жүргенін байқап, дәрігерге апарады. Сөйтсе, астынан өткен қысқы аязды суық пен тастай су дегеніне жетіпті, зəрлі суық сүйегіне дейін өтіп кеткен мүрит жасөспірім өзінің мүгедек болып қалғанын кеш біліпті...

Таяуда бір мұғаліммен əңгімелесіп, ораза жайында сұрадым. «Не істерімізді білмейміз, – деп қынжылады мұғалима: – Оушылар сабаққа дайындалмай келеді, ораза ұстайтынын міндет қылады, оларға бірдеңе дейін десең, ата-аналары балам ораза ұстап жүр, басын қатырмаңдар, – деп арсылдап өзіңмен ұрыссады. Ал мектептерде ораза ұстау жылдан жылға «мода» болып келеді, ораза ұстамаған бала діншіл тұрғыластарының қысымына ұшырамау үшін еріксіз ауыз бекітеді, – дейді. Мұғалиманың сөзі мені еріксіз қайран қалдырды. Иə, мектептерге «зонаның» яғни түрменің, қылмыс əлемінің жүйесі ене бастаған. Тіпті абақтыларға мектептерден «греб» жинайтын топтар бар көрінеді. Бұл енді сұмдық қой!

Көзі қарақты, əсіредіншілдіктен аулақ, діни санадан азат мұғалімдердің пікіріне сүйенсек, кейбір оқушылар оразаны сабақ оқымау, мойнына бір жауапкершілікті алмау, бір жауапкершілікті жүктейін десең, «мен оразамын» деп жеңіл құтылу үшін ұстайтын көрінеді. Осылайша жас ұрпақты өтірікке үйретіп жатқан көрінеміз. Ал керек болса!

Қысқасы жағдай осылай. Қазақ қоғамы осылайша бірте-бірте ортағасырлық діни түнекке батып барамыз. Егер осы қарқынмен кете берсек, қара жамылған Ауғанстан мен араб əлемінің діни мемлекеттерін куып жетпесімізге кім кепіл? Құдай бетін аулақ қылсын!

Олай демейін десең, кешегі қадір түні қарсаңында БАҚ, телеарна мен радио біткеннің жарыса діни уағыздар айтып, жақтары бір тынбай сұңқылдап жатқанын көргенде, өзіңді бір сəт Сауд Арабиясында жүргендей сезіне жаздайсың. Ал мемлекет өзі атап өтуге заңды пəрмен берген 31 мамыр - қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жөнінде жаңалықтардан бірде-екілі жұпыны сюжеттер өткені болмаса, басқа бір ауыз сөз жоқ.

Ерлан Төлеутай

Abai.kz