Ұлы даланы ат тұяғымен дүбірлеткен ержүрек бабаларымыз түркілер тарихына өзіндік үлес қосқан орыс ғалымы Л.Н. Гумилевтің туылғанына 100 жыл толуына байланысты бұл форумға Ресей, Қытай, Түркия, Венгрия, Украина, Өзбекстан, Қырғызстан секілді мемлекеттерден жүзге тарта арнайы ғалымдар шақырылып, түркітану ғылымы үшін келелі басқосу болды. Солардың қатарында көрші Қытай елінен келген қандасымыз, тарихшы, Қытай қазақтарынан «Арман асуында» атты тұңғыш роман жариялаған, әрі тұңғыш қытай тіліне аударылған Жақып Мырзаханұлымен тілдесудің сәті келген еді.

Ұлы даланы ат тұяғымен дүбірлеткен ержүрек бабаларымыз түркілер тарихына өзіндік үлес қосқан орыс ғалымы Л.Н. Гумилевтің туылғанына 100 жыл толуына байланысты бұл форумға Ресей, Қытай, Түркия, Венгрия, Украина, Өзбекстан, Қырғызстан секілді мемлекеттерден жүзге тарта арнайы ғалымдар шақырылып, түркітану ғылымы үшін келелі басқосу болды. Солардың қатарында көрші Қытай елінен келген қандасымыз, тарихшы, Қытай қазақтарынан «Арман асуында» атты тұңғыш роман жариялаған, әрі тұңғыш қытай тіліне аударылған Жақып Мырзаханұлымен тілдесудің сәті келген еді.

«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев бастамасымен іске асырылуда. Бағдарлама халықтың мәдени мұрасын, оның ішінде заманауи ұлттық мәдениет, фольклор және салт-дәстүрлерін, ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру, ұлттық әдебиет пен жазбаның ғасырлар бойындағы тәжірибесін жалпылау, мемлекеттік тілде әлемдік ғылыми ойлар, мәдениет және әдебиет жетістіктерінің үздіктері негізінде толымды қор жасаудың зерттеу жүйесін құруды қарастырады. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы - рухани және білім беруді дамыту салаларындағы негізгі құжат, стратегиялық ұлттық жоба. «Мәдени мұра» жобасы аясында жақында Астанадағы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде «Л.Н. Гумилев мұрасы және қазіргі еуразиялық ықпалдастық IX Еуразиялық ғылыми форумы» болып өтті.
Ұлы даланы ат тұяғымен дүбірлеткен ержүрек бабаларымыз түркілер тарихына өзіндік үлес қосқан орыс ғалымы Л.Н. Гумилевтің туылғанына 100 жыл толуына байланысты өткен бұл форумға Ресей, Қытай, Түркия, Венгрия, Украина, Өзбекстан, Қырғызстан секілді мемлекеттерден жүзге тарта арнайы ғалымдар шақырылып, түркітану ғылымы үшін келелі басқосу болды. Солардың қатарында көрші Қытай елінен келген қандасымыз, тарихшы, Қытай қазақтарынан «Арман асуында» атты тұңғыш роман жариялаған, әрі тұңғыш қытай тіліне аударылған Жақып Мырзаханұлымен тілдесудің сәті келген еді.
- Жақып аға, сіз тарихшы ретінде Гумилевті жақсы білесіз, дегенмен осы жолғы бөгенайы бөлек халықаралық ғылыми форум сізді несімен қызықтырды?
- Л.Н. Гумилев сынды әйгілі орыс ғалымының Кеңес Одағы тұсында «Көне түріктер», «Қиял патшалығын іздеу» қатарлы шығармаларын жазып, бірнеше одақтас республикалар мен автономиялы республикалардағы түркітілді халықтардың ата-бабалары болған, байырғы түріктер (Көк түрік хандығы) жөнінде ғылыми ізденіс жүргізуі шынында батылдық еді. Бұл нағыз ғалымға тән асыл қасиет. Ол тарихи жазба деректер мен халық ішіндегі аңыз әңгімелерді шеберлікпен пайдаланып, ғылыми тұжырымдар жасаған, қақпай мен қысым көруден, тіпті жазаланып түрмеге кетуден қорықпаған. Оның өзге ұлттың тарихи энографиясын зерттеудегі осы ерлігі Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін жоғары баға алып, құрметке бөленуінің ең үлкен бір белгісі Қазақстан Президентінің жарлығымен Еуразия ұлттық университетіне Гумилев есімінің берілуі еді. Бұл жолғы осы әйгілі ғалымның туылғанына жүз жыл толуына орай мынадай халықаралық ғылыми форумның салтанатты ашылуының маңызы өте зор. Оның әр елдегі халықтар (ұлттар) тарихын зерттеудің тереңдеуіне өзіндік ықпалы болады деген ойдамын. Сондықтан бұл ғылыми форумға қызу ынтамен қатынастым. Әр елден келген ғалымдардың әр қырынан жасаған баяндамаларындағы батылдық, шыншылдық, ғылымға құрмет мені ерекше желпіндірді.
- Өзге ұлт өкілі болса да, сол кездегі қиын-қыспаққа қарамай түркілер туралы тұшымды еңбек жазған Гумилевті қазақ халқы төбесіне көтеріп, ел жүрегі Астанадағы білдей бір білім ордасына есімін бергені, әрине, зор құрмет. Ал бес мың жылдық тарихы бар Қытай елінде түркілер туралы қандай құнды деректер бар? Оларды жинақтауға қай ғалымдар атсалысып, қалай кәдеге жаратты?
- Қытайдың «Жиырма алты тарих» деп аталатын ұшан теңіз, аса құнды тарихи деректер жиынтығы бар. Осы тарихнамалардың тұңғышы «Тарихи жазбалардан» тартып, ең соңғысы «Чин әулеті тарихи тезистерін» қосқанда жалпы қытай әріптерінің санағы бойынша 4018 бума, 50 миллион әріптен асады. Қазақтың арғы тегі болған Еуразия көшпенділерінің тіке ұрпақтары сақтар мен ғұндар және қазақ халқын қалыптастырған ертедегі ірі ұлыстық елдерден үйсіндер, қаңлылар, аландар (кейінгі алшындар), орта ғасырлық елдерден түрік, түркеш (дулат), қарлұқ, қимақ, қыпшақ, найман, керей, уақ (оңғыт), қоңырат, жалайыр меркіт т.б туралы деректерді Қытайдағы қазақ ғалымдарының өткен ғасырдың 90-жылдарынан бас­тап, көне қытай тілінен қазақ тіліне тіке аудару жолында біршама молынан таңдап, жүйеге келтіріп, ғылыми айналымға түсіруі ел іші-сыртында алқауға бөленіп, жұрт арасында (әсіресе, ҚР-дың ғылым саласында) жылы қарсы алынған еді. Міне осылайша «Қытай тарихнамаларындағы қазаққа қатысты деректердің» бірінші кітабы 1998 жылы, екінші кітабы 2003 жылы баспадан шықса, үшінші кітабы биыл баспадан шығуға дайындалуда. Алғашында төрт том болар деп жобаланған бұл ғылыми аударма еңбек енді мөлшерлеуімізше алты том болмақ. Айтпақшы, Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректерді таза қытай тілі нұсқасынан таңдап аудару барысында Қытай ғалымдарынан Шуе Зұңжың мен Тян Уи Жаңның ал, академиямыздан Қаһарман Мұқанұлы, Шадыман Ахметұлы, Шыңжан телевизиясынан Кәкеш Қайыржанұлы, Шыңжаң педагогикалық университетінен Сәмудін Әлғазыұлы секілді қытай тіліне жетік топтың қосқан үлесі өте зор.
- «Көп жасағаннан емес, көпті көргеннен сұра» демекші, қазіргі екі ел ортасындағы немесе екі ел ғалымдары арасындағы түрлі мәдени, тарихи, достық қарым-қатынастың дамуына дәнекер болған ірі оқиғалардан сөз қозғасаңыз...
- 1992 жылы Қазақстан ұлттық ғылым академиясының делегациясы Қытайға ғылыми сапармен келгенде оларды Үрімжіде қарсы алу және аттандыру жұмысына Шыңжаң Қоғамдық Ғылым академиясының басшыларының бірі - мен жауапты болған едім. Осы делегация құрамында келген Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы тарих-этнология институтының директоры, тарих ғылымының докторы, профессор, академик Манаш Қабашұлы Қозыбаевпен алғаш рет дидарласқанымда кәсіптес, бір-бірімізді бұрын сырттай білетіндігімізден болса керек, бейне бір көп жылдар кездеспеген достар сияқты құшақтасып, қауышып кеттік. Ол Қытайдағы қазақ тарихын зерттейтін ғалымдардан Нығмет Мыңжанұлының «Қазақтың қысқаша тарихы» (1986-1987жж.), Су Бихай профессордың «Қазақ мәдениетінің тарихы» (1989ж. қытай тілінде) және мен жазған «Қазақ халқы және оның салт-санасы» (1992ж.) секілді кесек ғылыми еңбектерді Қазақстан зерттеушілеріне тезірек таныстыру қажет деді. Әлі есімде 1994 жылы Шыңжаң Қоғамдық ғылым академиясының бастығы Иаң Фарын бастаған үйірменің Қазақстанға жасаған тұңғыш ғылыми сапары өте табысты болды. Сол реткі ауызекі және жазба келісімдер нәтижесінде екі елде шығатын маңызды газет журналдар өзара ауыстырылатын әрі ғылыми ауыс-түйіс жасалатын болды. Кейін Манаш аға қайтыс болғаннан кейін менің жетекшілігімдегі ғылыми тапсырмалық топ жағынан аударылып, дайындалған «Қытай тарихнамаларындағы қазаққа қатысты деректердің» 1-2 кітабын Қазақстанда кириллица жазуында шығару жөнінде Манаш ағаның ізбасары, тарих ғылымының докторы, Қазақстан тарих ғылыми қоғамының төрағасы Мәмбет Қойгелдімен жалғасты ғылыми селбестік орнаттым. Көп өтпей келісім бойынша «Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері» деген атпен 2006 жылы «Өнер» баспасынан шығып, Қазақстанда ресми ғылыми айналымға түсіп, өз бағасын алды.
- Түркілер турасында тарих беттерін ақтарған орыс ғалымы Гумилев пен қытай ғалымы Су Бихай екеуінде ұқсастық бар ма? Әсіресе, сізге таныс, біздерге таңсық болған Су Бихай туралы қысқаша мәлімет берсеңіз?
- Гумилев пен Су Бихай кезінде екі ірі елде тұрып, жалпы түрік тектес халықтар (ұлттар) мен олар жасаған өңірді зертеулер тұрғысынан ұқсастығы бар, бірақ меніңше, олардың нақтылы зерттеуінде өздеріне тән ерекшелік болды. Гумилев жалпы байырғы этностарды, әсіресе көне түріктерді зерттеуге ден қойды. Ал Су Бихай көбінше Қытай тарихнамаларындағы «батыс өңірдің» тарихи, географиялық жер-су аттары, жартас суреттерін зерттеумен бірге негізгі күшін қазақтың жалпы тарихы мен мәдениетін зерттеуге жұмсады. Және бұл жағынан таңғаларлық табысқа қол жеткізді. Осы реткі ғылыми форумда кей ғалымдардың баяндамасында айтылғандай, Ресейде Гумилевті тарихшы деп мойындағысы келмейтіндер бар дегендей, Су Бихайды да мойындағысы келмейтін адамдар жоқ емес. Бірақ, бұл жағдайдың белең алуының ар жағында бақталастық, күндестік бықсып жатқан болуы мүмкін. Менің профессор Су Бихаймен тіке танысуым 1980 жылдардың бас шенінде болды. Бұл кезде ол жасы жетпіске таяған қарт еді. Мен оны сонау 1940 жылдардың орта шенінен бастап, еліміздегі қазақ халқынан шыққан әйгілі тарих ғалымы, тіл маманы, жазушы Нығмет Мыңжанұлы ағамызбен етене дос екенін жақсы білетінмін. Балаларының айтуынша, профессор Су Бихайдың өз есімі-Уаң Рыннан екен. Ал, Су Бихай бұл кісінің қалам аты екен. Кейде, Жиаң Руңжаң деген де қалам атын қолданыпты. Жиырма жылдан артық уақыт қудалауға тап болып, 1979 жылы әрең еркіндік алған ол Шыңжан университетінде оқытушы болып орналасқанында 64 жасқа келген болатын. Содан өткен жылға дейін «Батыс өңірдің тарихи географиясы» (2 том), «Қазақ мәдениетінің тарихы», «Шыңжан петроглифтері», «Жібек Жолы мен Құсанның тарихи мәдениеті», «Ұйғыр тарихына зерттеулер» секілді жеті монография­сы және екі жүзден астам ғылыми мақаласы жарияланды. Оның бас­па бетіне шыққан шығармасының өзін айтпағанда көзі тірісінде баспадан шықпай қалған, жазып болған шығармаларының өзі қытай әрпі бойынша екі миллион әріпке тура келеді екен. Бұл шығармаларының арасында көптомды еңбегі - «Қазақтың жалпы тарихы» мен «Қазақ тарихындағы ардагерлер» атты шығармасы бар. Осы қажырлы ғалым 64 жасынан дүниеден көшкен 84 жасына дейінгі жиырма жылда оның қандай қажырлы қайратпен еңбектенгенін, үш жүз мың шақырымнан артық жол басқанын, үш миллион әріптік шығарма жазу үшін қанша миллион әріптік материал ақтарғанын, қанша жүздеген еліміз және шетел зерттеушілерінің шығармасын пайдаланғанын өзіңіз межелей беріңіз. Оның Жапония, Қазақстанда ерекше құрметке бөленгені жұртқа аян. «Тәңіртаудың құпия тарихы - бір қытай оқымыстының ізі» атты арнаулы телефильмінің Жапонияда көп рет қойылуы, ал, Қазақстан жағынан «Құрмет грамотасы» тарту етілгені міне осының айғағы.
- Осы кезекті халықаралық ғылыми форумға байланысты тарих сүйер оқырмандарыңызға қай мәселені айта кетуді парызым деп білесіз?
- Қытай қазақтары қоныстанып отырған қазіргі солтүстік Шыңжан (Тянь Шань тауының солтүстігі Еренқабырға - Боғда, Алтай,Тарбағатай, Бұратала таулы өңірлері, Жоңғар ойпаты, Іле, Ертіс, Еміл өзені аңғарлары) және Шыңжанның шығыс жағындағы қазіргі Құмыл-Баркөл өңірі тегіс тарихтағы қазақтың шығу тегіне тығыз қатысты болған сақ, ғұн, үйсін, иұзы (нұкіс), түрік, түркештердің, сондай- ақ қазақ Орта жүзі мен Ұлы жүзінің құрамын толықтаған найман, керей, арғын, қыпшақ, уақ, қоңырат, үйсін, жалайыр, дулат, меркіт қатарлы тайпалардың ежелгі атамекендері және олардың билік жүргізген көлеміндегі жерлер. Арғы ата бабаларымызды айтпағанда, жыл санаудан бұрынғы VII-VIII ғасырдан бастап XIII ғасырдың басына дейін ілгері-кейін осы өңірде дәурендеп, өз алдыларына ұлыстық (хандық) елдер құрған түркеш (дулат), керей, найман, қыпшақ, қарлұқ (арғын), қоңырат, уақ, жалайыр, меркіттердің қазақтың үш жүзін қалыптастырған ірі тайпалар қатарында екені әлемге әйгілі. Осылардан керей, найман, уақ, қоңырат, жалайыр, меркіт қатарлы тайпалық (хандық) елдердің XII ғасырдың соңы XIII ғасырдың басында Шыңғыс қаған жетекшілігінде күшейген моңғолдар тегеурінінен жоғарыда аталған атамекендерінен айрылғаны, қазіргі Қазақстан жерлеріндегі туыстар арасына барғаны да тарихи жазба деректер мен ел ішіндегі аңыз деректерде дәлелденген. Ендеше олардың (әсіресе, он екі абақ керей, бір бөлім найман, үйсін рулары және ішінара уақ, арғын т.б ) жоңғар жойылғаннан кейін, өздерінің байырғы атамекеніне (қазіргі Шыңжанның солтүстігі мен Шығыс өңіріне) XVIII ғасырдың орталарынан бастап ілгерінді-кейінді оралуы ешқашанда жат жерге келуі емес, қайта өзінің ежелгі атамекеніне оралуы деп қараған жөн. Мен бұл көзқарастарымды 1990 жылы баспадан шыққан «Тарихи этнографиялық зерттеулер» атты ғылыми мақалалар жинағымда және 1992 жылы баспадан шыққан «Қазақ халқы және оның салт-санасы» атты көлемді монографиямда жазба деректер негізінде жан-жақты дәлелдеуге тырысқан болатынмын. Демек, Қытайдағы қазіргі біз тұрған жер жат жер емес, қайта біздің байырғы атамекеніміз.
- Бір сәт өткенге көз жіберсек, 1998 жылы Алматы қаласында ҚР ғылым министрлігі мен Ғылым академиясы тарапынан сізге «Құрмет грамотасы» тарту етілгенде кеудеңізді қандай күш кернеп, нені үміт еттіңіз?
- Мен бұл сұрағыңа ыстық мейірім танытқан марқұм Манаш ағаның сөзімен қысқаша жауап берейін. «Ата тарихымыздың ашылмаған сырлары Қытайдың телегей теңіз жылнамаларында жатыр. Қазақтың нағыз төл тарихы жазылу үшін сіздер ол жақта, біздер бұл жақта ортақ күш салатын болайық!»

Сұхбаттасқан >Ермек ҚАНАТБЕКҰЛЫ, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті,
журналистика және саясаттану факультетінің I курс магистранты

"Түркістан" газеті