Карл Маркс коммунизмді адамзат қоғамы дамуының ең жоғарғы сатысы деп есептеді. Алайда, коммунизм социализммен шектеліп, ешбір елге келген жоқ. Маркстің пікірінше, дамудың бір кезеңінен екінші сатысына өту коммунизмді қоспағанда, өте анық жүзеге асырылады. Шынында да, қарабайыр жүйеден - феодализмге, феодализмнен - капитализмге, капитализмнен - социализмге, содан кейін... бұрынғы деңгейлерге қайта оралу. Коммунизм мүмкін емес деген күдік осында. Өйткені толық әлеуметтік теңдікке жету мүмкін емес.

Бұл тек қағаздағы идеал

Дүниежүзілік пролетариаттың көсемі Ленин: «Дін адамға идеал береді. Адамға идеал керек, бірақ табиғаттан тыс емес, табиғатқа сай адам», - дейді. Әрі қарай, дінді алмастыратын «адамдық» идеал ретінде Ленин коммунизмді ұсынады.

Яғни, большевиктер әу бастан коммунизмді кейінгі бақытты ұрпақтың арманы ретінде көрсетті. Коммунизм бұл жағдайда есектің алдына байланған сәбізге ұқсайды, ол ыстық-суыққа қарамастан өзінің сәбізіне жету үшін жүрісін жалғастырады.

Большевиктер Ресейде социализм орнату жолында тынымсыз жұмыс істеу керектігін түсінді, өйткені бұл ел көптеген ғасырлар бойы тек аграрлық ел болды. Адамдар ауылдан қалаға көшкенде, міндетті түрде пәтерлер жеткіліксіз болады. Азық-түлік өндірісі «коммунизмнің жат табына» қарсы қуғын-сүргінге байланысты қысқарады, – деп азаматтар аштықтан талып қалады.

Күшті жоғалтпау үшін бұл қиындықтардың барлығын бүркеу керек. Ол үшін, әрине, идеология керек, бірақ, қандай? Мүмкіндігі шектеулі адамдарға «көктен келген манна» деп уәде беру керек. Бұл болды. Шын мәнінде, коммунизм кеңестік азаматтар үшін дінді алмастырды.

Адам қажеттіліктері

«Әркімнен – қабілетіне қарай, әркімге – қажеттілігіне қарай!» деген коммунистік ұранды бәрі біледі. Бұл идея коммунистік идеяның негізінде жатыр, қоғамдық жүйенің әділдігі де осында жатыр. Белгілі болғандай, коммунизм жолындағы адамды, оның қажеттіліктерін өзі шектейтіндей етіп тәрбиелеу керек.

Саналы азамат жеке ұшақтың да, яхтаның да, сарайдың да қажеті жоқ екенін біледі. Ол пәтермен, жаңа өнімдермен, тұрмыстық техникамен шектеледі. Яғни, коммунизм адамдарды аскетизмге, қарапайымдылыққа тәрбиелеуді мақсат тұтты.

Өйткені, ешбір әлеуметтік жүйе барлық адамдарға қалағанын бере алмайтыны анық. Бірақ тәжірибе көрсеткендей, адам үнемі жаңа қажеттілікті табады, ал оның ескі қажеттілігі қанағаттандырылады.

Мұның жарқын көрінісі - Пушкиннің «Балықшы мен балық туралы» ертегісінде анық көрініс тапқан. Кемпір жаңа науаға да, жаңа саятқа да, патшайым мәртебесіне де тоқтай алмады. Адам баласының бұл қасиетін жою мүмкін емес. Бұл коммунизмнің салтанат құруына үлкен кедергі.

Байлықтың жоқтығы. Дефицит

Адам өзі үшін жұмыс істеуге көбірек дайын - бұл аксиома. Ресей империясында шаруалар азат етілгеннен кейін және Столыпиннің аграрлық реформаларынан кейін ауыл шаруашылығында өрлеу болды. Ресей астықты экспортқа жөнелтті, шаруалар елді азық-түлік саласына қажеттінің барлығымен қамтамасыз етті.

КСРО-да, әрине, коммунизм принциптері жүзеге асырылды, осылайша барлық жер мемлекет меншігінде болды, «бүкіл халыққа» тиесілі болды. Колхоздар мен совхоздар құрылды. Бірақ Кеңес Одағы кезінде ауыл шаруашылығы өз елінің қажеттілігін де өтей алмады.

Белгілі факт: Кеңес Одағы бидайды АҚШ-тан сатып алды. КСРО-да бұл тақырыпта тіпті, анекдот болды: «Егер бізге айтқандай, бүкіл әлемде коммунизм жеңетін болса, онда біз астықты қайдан сатып аламыз?».

Енді өткен ғасырдың 1920-шы жылдарын еске алайық, Кеңес үкіметі ерекшелік ретінде марксизм, коммунизм принциптерінен алшақтап, Жаңа экономикалық саясатты енгізді. Буржуазия қайта пайда болды. Дүңгіршектер мен дүкендер қайтадан азық-түлікке толы болды. Үлкен қалаларда азық-түлікпен байланысты проблемалар болған жоқ.

Бірақ Сталин кезінде ұжымдастыру жүргізілгенде, ЖЭС жойылды, бәрі тоталитарлы-командалық қалпына келді. Колхоздар халықты барлық қажетті заттармен қамтамасыз ете алмады, 1930 жылдары өнімдер рацион картасымен сатылды. Тапшылық проблемасы Кеңес Одағының бүкіл өмір сүрген уақытында болды.

Капитализмнен социализмге өту

Маркстің теориясы бойынша капитализмнен кейін социализмге, содан кейін коммунизмге көшу басталады. Бірақ сұрақ туындайды: Неге капитализмнен қоғамдық құрылыстың сол жақ жүйелеріне транзит қажет? Капитализм жағдайында ЖІӨ үлкенірек, технологиялық прогрестің құралдарын енгізу жылдамырақ, өндірушілердің мотивациясы жоғары... Коммунизм «адам қоғамы дамуының жоғарғы сатысы» мәртебесіне сөзбе-сөз сәйкес келмейді, өйткені алдыңғы кезеңдер әлдеқайда тартымды көрінеді.

Конкуренция

Виктор Гюго «Бақытсыздар» кітабында былай деп жазды: «Коммунизм мен аграрлық заң екінші мәселені шешуді ұсынады. Олар алдамшы. Бұл бөлу өндірісті өлтіреді. Бірдей бөлу бәсекені, демек, еңбекті бұзады».

Расында, бәсекелестіксіз ілгерілеу мүмкін емес. Әрбір мемлекеттік кәсіпорын бірдей тапсырыс алып, жұмысшылар бірдей жалақы алатын болса, одан да көп жұмыс істеуге, өндірісті жақсартуға, жаңа бизнес-идеялар жасауға ынта жоқ.

Демек, коммунизм көпшілік үшін жасанды нәрсе. Өйткені, бәсеке қашанда адамзатты қуған. Алғашында адамдар аңшылықта жарысты - аңшылық кезінде кімнің жолы көбірек болса, ол өзін және отбасын немесе тайпасын тамақтандырады. Ал басқа бақытсыз аңшылар ештеңесіз қалады. Адамдар «жылырақ» орын іздеп, бәрібір жарысады. Бұдан құтылу мүмкін емес.

Керімсал Жұбатқанов

Abai.kz