Ғұндардың аты аңызға айналған билеушісі, «Құдайдың қасіреті» атанған Аттила ұлы держава құрды. Оның империясының шекарасы Еділден Рейнге дейін созылды. Аттила ұлы Рим империясын тізе бүктірді, оның аты ғана барлық халықтарды үрейлендірді. Варварлықтардың ұлы көсемі осындай даңқты жауынгерге арналғандай ұрыс даласында өлген жоқ. Ол түнде әдемі жас әйелімен төсекте жатып, салтанатты тойдан кейін қайтыс болды. Оның өлімі тарихшыларды таң қалдырып, жұмбағымен толғандырады. Қатал жауынгер қай жерде қате жіберді?

Көшпелі тайпалардың көсемі Атилланың есімі күні бүгінге дейін белгілі. Ол туралы фильмдер түсірілді, кітаптар жазылды, ол опералар мен балет спектакльдерінің қаһарман кейіпкері. Атилладан басқа да көптеген ұлы жаулап алушылар мен қолбасшылар бар. Неліктен Атилланың тұлғасы һәм даңқы осыншама назар аударуға лайық болды?

Аттила туралы айтқанда, тарихтан азды-көпті хабары бар адамдардың көпшілігінің ойына ең алдымен Еуропаның әдемі еуропалық өркениетін сыпырып алып, атына мініп, Еуропаны кезіп жүрген жауыз азиялық деспот келеді. Тарихты, өздеріңіз білетіндей, жеңімпаздар жазады, соңында ғұн Аттила жеңілді.

Бізге жеткен барлық мәліметтер оның жауларының қаламына тиесілі болды. Сондықтан тіпті ерекше портрет сақталмаған. Алғаш рет ежелгі грек тарихшысы Джорданес оның келбетін қайтыс болғаннан кейін бір ғасырдан кейін сипаттады. Өмірлік мәтіндерде ғұн патшасының сыртқы келбетіне көп көңіл бөлінбеген.

Аттиланы «Құдайдың қасіреті» деп атаған. Жаулап алушы мейірімсіз болды және шын мәнінде көптеген халықтарды жаулап алды. Ғұндардың көсеміне келсек, замандастарының айғақтары бойынша ол әділ, шыншыл болған. Ақырында оны өлтірген де осы болды. Қатал жауынгерде бір тамшы да қулық жоқ еді. Ол туралы кең таралған пікірге қарамастан, Аттила өркениетті жек көретін, жуынбаған жабайы емес еді. Ол білімді және жақсы оқыған адам болды.

Аттиланың өркениеттілігі - оның Еуропалық қалаларды алуынан да көрінді. Аттиланың әскерлері басқа көшпелілер сияқты ретсіз жорықтарда ешқашан әрекет етпеген. Олардың шабуылы әрқашан тактикалық жағынан есептелді және шайқаста көптеген жетілдірілген жауынгерлік және қоршау қозғалтқыштары қолданылды. Оның үстіне, сарбаздар қала берілсе, қирату мен мағынасыз қырғынға бармады. Тек қарсылық көрсеткендерді ғана аяусыз қырғынға ұшыратты.

Сондай-ақ ұлы жаулап алушы сараң болмаған, сән-салтанатты ұнатпаған. Ол қарапайым киініп, күнделікті өмірде қарапайым болды. Тіпті тойлардың өзінде қонақтарға алтын-күміс табақтарда ас беріліп, патшаның өзі ағаш пен қыш ыдыстарды пайдаланған екен. Барлық «өркениетті» адамдар үйілген ақшаны немесе зергерлік бұйымдарды көргенде өзін-өзі ұстай алмайды, ал Аттила оған бағынған сансыз ертегі қазыналарына мүлдем мән бермеді.

Аттила әдемі әйелдерге махаббатпен қарады. Бұл мінсіз стратег және қатал жауынгердің әлсіз жері болса, ол әдемі әйелдер болды. Оның үш әйелі және үш ұлы ғана болды. Бұлардың бәрі де бұл жүректі тойғыза алмады. Еуропадағы найзағай үшін тағы бір хобби өлімге әкелді. Жеңіске жеткен шайқастардың бірінде Аттила бургундтардың жаулап алған халқынан шыққан Ильдико атты сұлу қызды ұнатады. Оның қатты ұнағаны сонша, ол оған үйленуге шешім қабылдады. Сән-салтанатты мереке болды. Аттила көп жеп-ішетін. Ол кезде оның елу жаста болғанын ескерсек, мұндай мол ас-судың артық екені анық.

Сонымен қатар, денсаулығына шайқастар, жорықтар, жарақаттар және аты аңызға айналған жауынгердің қиын өмірінің басқа да жағымсыз факторлары әсер етті. Тойдан кейін ерлі-зайыптылар неке түні үшін патша шатырына барады. Таңертең Аттила өз қанына өзі малынып жатқан күйде табылды. Ал жас әйелі күйеуінің өлі дененінің астында жатты.

Ғасырлар бойы тарихшылар ұлы жаулап алушының өлімінің шынайы себебін табуға тырысты. Денсаулығынан айырылып, алкогольмен улану туралы нұсқалар айтылды. Мүмкін ас қорытуға байланысты қандай да бір ауруы болды деген нұсқа да қарастырылды. Зерттеушілер кісі өлтіру нұсқаларын да қарастырды.

Кейбіреулер тіпті жазалаушының рөлін байғұс Ильдикоға жапты. Рас, оның өлім жазасына кесілгені немесе қандай да бір жолмен жазаланғаны туралы ақпарат жоқ.

Аттила өзінің өлімінің жұмбағынан басқа ұрпаққа тағы бір жұмбақ қалдырды. Сыбыстарға қарағанда, патшаның денесі темірден, күмістен және ішкі алтыннан жасалған, қазынаға толы үш табытқа жерленген. Денесін көму үшін өзендерді уақытша бөгет жасап, тоқтатып, жерлеу рәсімінен кейін өзенді қайта ағызған. Аттилланың жерлігіне қатысқандардың барлығы өлтірілген. Аттиланың бейіті қайда екені әлі белгісіз екен.

Керімсал Жұбатқанов

Abai.kz