Әлем әдебиетінде өз дәуірінен асып, ғасырлар бойы оқырманды таңдандырып келе жатқан кейіпкерлер бар.

Солардың ішінде ерекше орын алатыны – ағылшын жазушысы Артур Конан Дойлдың атақты детективі Шерлок Холмс. XIX ғасырдың соңында пайда болған осы кейіпкер бүгінде тек әдебиет әлемінде ғана емес, кино, театр, тіпті ғылым мен логиканың символына айналды. Шерлок Холмс – адам ақыл-ойының, талдау мен дәлелдеу қабілетінің, логикалық пайымның ең биік көрінісі.

Ақыл мен логиканың тұлғасы 

Шерлок Холмс ең алдымен өзінің логикалық ойлау қабілетімен ерекшеленеді. Ол кез келген күрделі оқиғаның, қылмыстың түбіне жету үшін қатаң логикаға сүйенеді. Оның басты қағидасы – «ешқашан болжамға сенбе, тек дәлелге сүйен». Холмстың ойлау жүйесі – математикалық дәлдікке құрылған. Ол әрбір ұсақ-түйек детальға мән беріп, соның негізінде тұтас оқиғаның суретін құрастыра алады.

Мысалы, оның әйгілі «Басқа ешкім байқамаған ізді көру» қабілеті Конан Дойлдың жазу шеберлігінің шыңы болды. Шерлок үшін адам киімінің түймесі, аяқ киіміндегі шаңның түсі, қалтасындағы қаламның ұзындығы – барлығы дерек. Бұл қасиет оны нағыз ғылыми ойлаудың кейіпкері етті.

Шерлок Холмс – салқынқанды, кейде тым рационалды адам. Ол эмоцияға ерік бермейді, сезімнен гөрі ақылға сенеді. Дегенмен, оның суық мінезінің астарында адамгершілік те бар. Ол әділдікті бәрінен жоғары қояды. Кейде заңнан жоғары тұрған ар-ожданды басшылыққа алады. Көптеген әңгімелерінде Холмс қылмыскерді жазаламай, оның ісінің себептерін түсінуге тырысады. Бұл оның адам жанына терең үңілетін психолог екенін көрсетеді.

Сонымен бірге Холмс жалғыздықты жақсы көреді. Ол қоғамнан оқшау өмір сүреді, музыканы сүйеді, скрипкада ойнайды, кейде меланхолияға беріліп кетеді. Мұндай психологиялық ерекшеліктер оны тек ақыл иесі емес, күрделі рухани тұлға ретінде танытады.

Шерлок Холмстың бейнесін толық ашатын тағы бір маңызды кейіпкер – доктор Джон Ватсон. Ол – Холмстың адал досы, серігі әрі оның оқиғаларын баяндаушысы. Ватсон арқылы оқырман Холмстың ішкі әлемін, оның ойлау жүйесін, кейде өз-өзімен күресін көреді. Ватсон Холмсты түсінуге тырысқанымен, әрдайым оған таңырқай қарайды.

Ватсон мен Холмстың достығы – адам мен ақылдың, эмоция мен логиканың үйлесімін көрсетеді. Бірі – жүрекпен қабылдайды, екіншісі – миымен шешеді. Конан Дойл осы екі кейіпкердің контраст арқылы адам табиғатының күрделілігін ашқан.

Холмс – ғылыми детектив жанрының бастауы

Конан Дойлдың бұл кейіпкері әдебиет тарихында жаңа бағыттың – ғылыми детектив жанрының негізін қалады. Холмс қылмысты тек интуициямен емес, дәлел мен эксперимент арқылы шешеді. Ол химиялық реакциялар жасап, тәжірибелер жүргізеді, биология мен анатомияны біледі, қылмыс орнын зерттеу әдістемесін қалыптастырған алғашқы «әдебиеттегі криминалист» деуге болады.

Шерлок Холмстың әдістері кейін полиция ғылымында нақты қолданыс тапты. Мысалы, іздерді салыстыру, қолтаңба мен аяқ ізіне талдау жасау – қазіргі криминалистиканың негізі. Яғни, Конан Дойлдың ойдан шығарған кейіпкері шынайы өмірдегі ғылымның дамуына түрткі болды.

Шерлок Холмс тек қылмысты ашушы ғана емес, ақиқат пен әділдіктің іздеушісі. Ол адамның санасын, ойлау қабілетін, зеректігін дәріптейді. Оның бейнесі адамзатқа «ақыл – ең мықты қару» деген идеяны ұғындырды.

Бір қарағанда, Холмс – суық, сезімсіз, тек ақылға сүйенген адам. Бірақ Конан Дойл оны сонымен шектемейді. Ол – өмірді күрделі құбылыс ретінде қабылдайтын, кейде адамгершілік заңдарын заңнан жоғары қоятын тұлға. Сондықтан Холмс бейнесі тек логика мен интеллекттің емес, адамгершілік пен әділеттің символына айналды.

Қызығы, Артур Конан Дойл бір сәтте өзінің кейіпкерінен жалығып, оны «өлтіріп тастауға» тырысқан. 1893 жылы жазушы «Ақырғы іс» (The Final Problem) әңгімесінде Холмсты профессор Мориартимен бірге сарқырамаға құлатады. Бірақ оқырман бұл шешімге қатты қарсы болды. Англия мен басқа елдерде мыңдаған хат келіп, халық Холмсты қайта тірілтуді талап етті. Ақырында Дойл өз кейіпкерін «тірілтуге» мәжбүр болды. Бұл – Шерлок Холмстың әдеби кейіпкер ғана емес, нақты өмір сүретіндей әсер қалдырған тұлға екенін көрсетеді.

XX және XXI ғасырларда Шерлок Холмс бейнесі сан түрлі интерпретацияда өмір сүруде. Телехикаялар, кинофильмдер, комикстер мен бейімделген туындылар оны жаңа заманға бейімдеп, жас ұрпаққа қайта таныстырды. Бенедикт Камбербэтч, Роберт Дауни кіші сияқты актерлер сомдаған Холмстар заманауи аудиторияға таныс тұлғаға айналды.

Дегенмен, уақыт өтсе де, оның мәні өзгерген жоқ  – ақыл, логика, дәлел және әділдік. Қазіргі қоғамда жалған ақпарат көбейіп, эмоция үстемдік алған заманда Холмстың бейнесі адамды ойлануға, талдауға, дәлел іздеуге үйретеді. Ол – сыни ойлаудың символы.

Қазақ оқырманы үшін маңызы 

Қазақ оқырманы да Шерлок Холмсты жақсы біледі. Кеңес дәуірінен бастап оның әңгімелері қазақ тіліне аударылып, мектеп бағдарламасына енген. Бұл кейіпкер біздің қоғам үшін де маңызды. Себебі, ол ойлау мәдениетіне, дәлелге сүйенуге, шындықты іздеуге үйретеді. Қазақ әдебиетінде де логикалық талдауға, әділдікке негізделген кейіпкерлер бар, бірақ Холмстың деңгейіндегі ғылыми ойлау жүйесі әлі сирек кездеседі.

Холмстың бейнесі жастарды зерттеушілікке, ізденіске, және шындықты қорғауға ынталандырады. Ол – кез келген дәуірде өзекті тұлға, өйткені адамзат қанша дамыса да, әділдік пен ақиқаттың маңызы ешқашан жойылмайды.

Артур Конан Дойлдың Шерлок Холмсы – тек әдеби кейіпкер емес, адам ақылының мүмкіндігін дәлелдеген феномен. Ол логика мен интуицияның, ғылым мен адамгершіліктің бірлігін көрсетті. Холмстың тұлғасы ғасырлар өтсе де өз құндылығын жоғалтпай келеді, өйткені ол бізге ұлы шындықты үйретеді:

«Шындыққа жетудің жолы – ойлау, байқау және дәлелдеу».

Сондықтан Шерлок Холмс – ақылдың мәңгілік символы, әділдіктің күзетшісі, адам рухының биік бейнесі.

Бейсенғазы Ұлықбек,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz