(Міржақып Дулатұлының әдеби-ғылыми шығармашылығы туралы)

Алаш арыстарының ортасында тұл­ғасы толық, тұрманы түгел, тұйғындай түлеп, алтын оттай жайнаған дауылпаз үнді өршіл ақын, жалынды көсемсөзші, сан қырлы сарабдал санаткер, салиқалы қайраткер, әмбебап білімпаз Міржақып Дулатұлы тұр еді.

1909 жылы "Оян, қазақ!" деп қыран­ша қанат қағып, сұңқарша саңқылдап, қазақ жұртына:

Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,

Өткізбей қараңғыда бекер жасты.

Ер кетті, дін нашарлап, хал һараб1 боп,

Қазағым, енді жату жарамас-ты, -

деп айқын ойшылдық, көрегендік, сурет­керлік тегеурінмен дабылдата ұрандат­қан-ды. Бұл - бір тастүйін толғам-толғаныс Міржақып Дулатұлының өлшеусіз тарихи қызметі, дархандықпен дарыған ақындығының асыл сипаты.

(Міржақып Дулатұлының әдеби-ғылыми шығармашылығы туралы)

Алаш арыстарының ортасында тұл­ғасы толық, тұрманы түгел, тұйғындай түлеп, алтын оттай жайнаған дауылпаз үнді өршіл ақын, жалынды көсемсөзші, сан қырлы сарабдал санаткер, салиқалы қайраткер, әмбебап білімпаз Міржақып Дулатұлы тұр еді.

1909 жылы "Оян, қазақ!" деп қыран­ша қанат қағып, сұңқарша саңқылдап, қазақ жұртына:

Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,

Өткізбей қараңғыда бекер жасты.

Ер кетті, дін нашарлап, хал һараб1 боп,

Қазағым, енді жату жарамас-ты, -

деп айқын ойшылдық, көрегендік, сурет­керлік тегеурінмен дабылдата ұрандат­қан-ды. Бұл - бір тастүйін толғам-толғаныс Міржақып Дулатұлының өлшеусіз тарихи қызметі, дархандықпен дарыған ақындығының асыл сипаты.

Міржақып Дулатұлының әдеби-ғылы­ми шығармашылық еңбегі мейлін­ше кемел, байтақ, телегей. Сан алуан лағыл сырларымен, түйінді тұжырым­дарымен, оюлы-ойлы оралымдарымен, рух, тіл, сезім, көңіл байлығымен өзге­ше­ленеді. Ол "Оян, қазақ!" (Уфа, "Шарқ" баспасы, 1909; Орынбор "Уа­қыт" баспасы, 1911), "Бақытсыз Жамал" (Қа­зан, Каримовтар баспасы, 1910), "Аза­мат" (Орынбор, 1913), "Есеп құра­лы" (Орынбор, 1914, 1922), "Терме" (Орын­­бор, 1915), "Қирағат кітабы" (Орын­бор, 1916, 1923), "Қазақ тілінде басылған кітаптардың көрсеткіштері" (Қызылорда, 1926-1927), "Қылмыстық істерді жүргізу заңы" (Орынбор, 1924) дейтін сүбелі, сүйекті шығармалар тудыр­ды. Алаш ардақты­сының буырқан­ған ойынан, ғұламалық зердесінен, дана­лық кеудесінен толқын­дап туған көсем­сөз­дері, әдеби-көркем сындары, зертте­ме­лері "Серке", "Қазақ", "Бірлік туы", "Кедей сөзі", "Ақжол", "Ауыл тілі", "Ең­бек­ші қазақ", "Ауыл" газеттері мен "Ай­қап", "Қызыл Қазақстан" журнал­дарында жарық көрді.

Кемел ойлы кемеңгердің ұлттық рух, мемлекетшілдік-елдік сана, ұлттық тіл, мәдениет, өркениет, ғылым, оқу-ағарту, өнер-білім, ұлт баспасөзі, журналистика, саясат, тұлғатану мәселелеріне қатысты шалқыған сымбатты сара ой-пікірлері тәуелсіздік тұсында да өзектілігімен, көкейкестілігімен ерекшеленеді. Және де интеллектуалдық мәдениеті, ойлау қабі­леті, көркемдік дүниетанымы аса жоғары саңлақ әдеби жанрлардың гүлденіп көркеюіне керемет үлгілі үлес қосты.

Ұлтының өркендеуіне тілеуқор, мақсаткер Міржақып Дулатұлының даңқты "Оян, қазақ!" кітабында ел мен жер тағдыры, замана, қоғам қайшылық­тары, рухани сұлулық, оқу-ағарту мәсе-ле­лері турасындағы шамшырақтай ой-толғаныстар шоғырланып жинақталған. "Оян, қазақтың!" аңдатпасында: "Қой бүйтпелік, һәр халықтың күші һүнер болса, һүнерге Аллатағала қасында һүм­мә­тіміз1 саясында біз қазақтар да ортақ болсақ керек, соның үшін мұсылманша ғылым оқып, дінімізді танып, надандар­дың көзін қойып, көңілін ашып, мұнымен ахиреттік пайдамызды табалық. Екінші, дүниемізде қажетті хақылары­мызды алып, жерімізді, малымызды сақтау үшін, басқалардан хорлық көрмес үшін, орысша оқып һүнерлі болалық" деп негізгі ізгі ойын байқатады.

Ол "Қазақ халқының бұрынғы һәм бүгінгі халі" дейтін толғауында жалындай маздап:

Бой тежеп жүрексіну дұрыс емес,

Шашылған ризықты жүріп татпай, -

деп армандайды. "Жиырмасыншы ға­сыр­­дың жастарына" алға аршынды қа­дам басалық, халыққа қамқорлық жаса­лық, қазақтың бұрынғы билеріндей "өр­нек шашалық", "артықтан тағылым алып", ғибрат берелік, сөйтіп "қазақты ояталық" деп берекелі кеңес береді.

Бас қосып киргизский интеллигент,

Біздерге халықтың қамын ойлау міндет.

Культура деген сөзді на практике,

Етпейміз не себепті осуществлять? -

деп, тастүйін тиянақты құбылнамалық ойын мәлімдейді.

"Һүнерін халық файдасына жұмсап жүрген оқығандарымызға..." атты жырында өткір зейінді ой-парасат иесі:

Қазақты төрге сүйреп бір жеткізші,

Дін, дүние жеміс боп табыстарың, -

деп, ұлы дүбір сайыста "азуы алты қарыс ай­даһармен" жекпе-жекте "қыран көзді арыс­­­танының", "қамалға қарсы шапқан қаһар­манының" есесін жібермей олжа­лы, "шабысының қайырлы" болатынына үміттенеді.

Намыстың отына күйіп-жанып, күйі­ніш­тің улы заһарын жұтынып, заман запы­ранына жиіркене тұншығып, торға шыр­мал­ған тотықұстай шырылдап, қазақтың қасіреті, маңдайының соры, жер-суынан, атақонысынан айрылуы "Қазақтың жер­лері" атты өлеңінде айшықты сипатталады.

Кір жуып, кіндік кескен қайран жерлер,

Мұжыққа, қош аман бол, барасың ба?

Қасиетті бабамыздың зираты,

Қалды ғой көшесінің арасында.

Моншаға зираттың тасын алып,

Ағашын отқа, мұжық, жағасың да.

Таба алмай бір барғанда еш белгісін,

Көзден жас көлдей болып ағасың да.

"Қазақ қазақ болғалы мекен еткен" салтанатты атақонысыңнан, ну орман-тоғайыңнан, айдын шалқар көліңнен, шүйгінді өрісіңнен қапияда айрылдың, қанатыңнан қайрылдың дейді.. Ақынның қазақ жері туралы ой-толғаныстары барша шығармашылық мұрасында терең­дей түседі. Көл-көсір көсемсөздерінің басты сарыны, құлақ күйі осы.

Қазақ халқының күрделі тағдыры, рухани күйзелісі, өзекті өртерлік ыза-наласы, нақақтан төгілген көз жасы "Таршылық халіміз хақында аз мінәжат", "Үйренген халықпыз ғой кемшілікке", "Сайлау хақында", "Жесір дағуалары1 хақында" деген жырларында бедерленеді.

Міржақып Дулатұлының кең құлаш­ты ақындық серпінін, азаматтық тұлғасын, ойшылдық, сыршылдық болмысын есілтіп-төгілтіп, жұтынтып жеткізетінін, кесек сөйлейтінін, ішкі қуатын, ішкі сарайын, ерекше мінезін танытатын туындысы - "Насихат ғумумия". Міржақыптанушы Жұмағали Ысмағұловтың көрсетуінше, "негізгі ақындық кредосы, азаматтық платфор­масы баяндалған поэзиялық монолог­тар", "нақыл-насихат, ақыл-парасат пайымдары", "бір ырғақта, бір екпінмен, бір леппен шұбыртпалы бір ұйқаста бәйіт үлгісімен жазылған деуі", сөйтіп, көркемдік шарттылықтарын нақ-нағымен, тақта-тақтасымен терең түсінді­руі ойландырады, қызықтырады.

Негізінде, мәнді ойлар, ғибратты сөйлемдер, өнегелі толғамдар жеткілікті.

Мысалы:

1. Һүнерпаз қара жерге салар қайық,

Жиһаннан алар тағылым қанат жайып.

2. Білгеннің жүрген жері бәрі жарық

3. Майда бол жігіт болсаң, тал жібектей,

Жақсы емес қатты болу тікенектей.

Естілердің талай-талай мәслихатында ақылды кеңестерін, аталы сөздерін көкі­регіне тоқыған, ұлт тәрбиесі мен көр­кемдік тәжірибесі келіскен, кө­мейінен сыр саулаған майталман сөз зергерінің нақылдары заттылығымен, мағыналы­ғы­мен, сымбаттылығымен өзгешеленеді.

а) Қыздырмалы қызыл тіл,

Түбіңе жетер - соны біл!

Файдасы жоқ тиындай,

Сөз байлығы дария Ніл.

ә) Тәңірі жаққан шам-шырақ,

Су құйсаң қайтіп сөнеді?

Намыстанып орынсыз,

Абыройын пенде төгеді.

б) Ықылассыз кейбір надандар,

Тасқа егін себеді.

Ақымаққа айтқан насихат

Дәл осымен тең еді.

"Насихат ғумумия" толғауында мұсыл­маншылық, түрікшілдік сарындар көрініс тапқан.

Әуелі үйренетін бір ғылымың,

Өзіңнің мұсылманша дін ғылымың.

Шарттарын исламның кәміл білсең,

Ахиреттік азық берер шын ғылымың.

Әрі қарай ақынның ойын сабақтас­тырып жалғастырсақ, шариғат қағидат­тарын парыз санау, әндетіп, мақамдап оқу, Құранды құрметтеу, жоғары медреседе білімге қанығу, сонан соң орысша оқу, пайдалы тілді үйрену керек екендігін ыждаһатпен пайымдайды. Сонда "ақылы - дария, көзі - өткір, көңіл - шебер" кісілікті, білікті "сырың бір, қырың сегіз" шаһбаз санатына қосыласың дейді. Осынау ой-пікір сарындары "Қазақ халқына діни бір уағыз", "Мәсжід - медресе хақында", "Тәртіпті медресе жоқ бұл қазақта" дейтін жыр-толғауларында жалғасады.

Шынтуайттап келгенде, "Оян, қазақ!" - ұлттық поэзия тарихында бірегей құбылыс ретінде қабылдануға лайық. Бұл - өз заманының қайталанбас шарай­насы, ұлт руханиятының алға ұстаған тұтас бір бағыт-бағдары, беломыртқасы. Міржақып Дулатұлының жаңашылдығы-ның бір қыры - ғылыми поэзияның (научная поэзия) үлгісін жасағандығын­да. Ғылым, техника, өнер жаңалықта­рының, сонымен бірге, терминдік атау­лардың қолданыс табуы, өзі айтқандай, "ғылыммен хасыл1 болған нәрселер". Бұл орайда "һүнерменен хасыл болған нәрселер" дейтін жырында телескоп, телеграф, пароход, автомобиль, теле­грамм, телефон, воздушный шар, маши­на, электрический, граммофон секілді терминдік ұғымдар берілген.

Біз дағы ғылым білсек етпес пе едік,

Ілгері озғандарға жетпес пе едік.

Дін, дүниеміз таршылықтан азат болып,

Һүнерлі халық атанып кетпес пе едік, - деп үміт отын маздатып, қиял пырағына мінеді.

"Оян, қазақта!" түркі жұртының білімпазы "Исмағұл Гаспринскийдің айтқан сөзі" дейтін мақаласында тарихи танымын, ұлттық ой-санасын әйгілейді.

"Сөз ақыры" дейтін түйін сөзінде "за­манның кемшілігін айтқан", "милләтке жаны ашып, ғамын ойлаған" данышпандар Пушкин, Гоголь, Лер­монтов, Крылов, Тургенев, Толстой­лармен теңдес "ғажайып хикмәттің кілтін ашқан" шешен-көсемдер, ақын­дар Абай, Ахмет, Әбубәкір, Қыпшақбай, Ақмолла, Нұржан, Шөже, Орынбай, Мәшһүр Жүсіптерді атайды.

Ілімді-білімді Міржақып Дулатұлы ұлт тарихы мен тағдырындағы түбірлі мәселелердің мәнісін, теңіздей терең сырын түп-тамырынан қозғап-толғап, себеп-салдарын түбегейлі талдап-саралап сөйлейтіндігі таңдай қақтырады. Оның саяси-әлеуметтік көзқарасы, тарихи және діни-түркілік дүниетанымы "Оян, қазақта!" жанартаудай күркіреп, сахара жұртын көшкен таудай жаңғыртса, ал "Азамат", "Терме" жинақтарында ли­ри­­ка­лық поэзияның әсем үлгілері бар екен. Жалын атқан шандоз ақынның көркемдік шеберлігі, сөз саптау мәде­ние­ті, ойшыл­дық пен сыршылдық көрі­ніс­тері "Айтыс" (Лермонтовтан), "Таза бұ­лақ", "Гүл" (Пушкиннен), "Шағым", "Сұлу қызға", "Тағ­дырдан сұра, қас­күнем" (Абу Фирастан) тәрізді өлең­дерін­де жарқын түрде шынайы суреттелген.

"Мың ділдә білімдінің жалғыз сөзі", деп өзі кестелеп бергеніндей, "Шағым" өлеңінің бастамасына жіті үңілейік:

Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,

Емеспін жемісі көп тамаша ағаш.

Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі, -

Пайдалан шаруаңа жараса, Алаш!

Бұл - балауса балғын қасиетке ие үздік лебіз. Асыл ойдың төресі, заманауи тілектің сәулесі. Көзі жаңа ашылған бұлақтың кейпін елестеткендей. Жалқы туған Міржақыптың емес, Алаш жұрты­ның мәңгілік ой-мұратының айғағындай, бойтұмарындай, дұға-дуадай қасиетті, киелі сөзіндей өткір қабылданады. Тереңдігі мен бейнелілігі үйлескен "Айтыс" өлеңі аллегориялық мазмұны­мен ерекшеленсе, "Таза бұлақ" жыры та­ғылымдық, өсиеттік, ғибраттық сипатта өрнектелсе, "Гүл" символикалық-метафоралық мәнерлілігімен өзгеше­ленеді. Бірегей жыр мәтіндерінің ішкі семантикалық және көркемдік-бейнелік қырлары мейлінше өлшеусіз.

Ғаламдық деңгейге эпостан эпопеяға шарықтап дамыған қазақ ұлттық прозасының ғажайып жемісі ұлы сурет­кер М.О.Әуезовтің "Абай жолы" роман-эпопеясы десек, қазақ романис­тикасы­ның тарихы М.Дулатұлының "Бақытсыз Жамал" (1910) романынан бастау алады. "Сөз басында" "Мақсаты романның - халық түзетпек" дейді де, Жамал арудың тағдырын және оның көрген жәбір-жапасын білсін, шариғатта жазылған "Қор етіп әйел халқын аяма­сын" деген қағиданы мұқият ескерсін, әділеттілікке жүгінсін деген ойларды діттейді.

"Бақытсыз Жамал" романында қазақ тұрмысы, әлеуметтік жайы, отарлау сая­сатын жүргізушілердің, әпербақандардың әрекеттері, болыс, би, крестьянский началь­­ник, стражник, поштабайлардың бейнесі, төре күтудің машақаттары, болыс сайлау нанымды суреттеледі. Тоқетерін айтқанда, "Бақытсыз Жамал" романының көркемдік сапасы, ішкі құрылымы, полифониялық сипаты көңіл аударарлық. Идея, кейіпкер, характер, композиция, стиль, баяндау, суреттеу тәсілдері жөнінен рет-ретімен көрсетіл­ген, табиғилықпен баяндалған. Өмір, уақыт шындығын шынайы түсінуі, адам­дардың психологиясын, мінез-қырын, қимыл-әрекетін, көзқарасын, сөйлеу мәнерін шеберлікпен сомдайды. Тегінде, жазу мәдениеті мен өнерінің шыңы - роман. Сондықтан да ол осы­нау жаңа­шыл­дығымен, ізашарлығымен қымбат!

Жазушының "Балқия" атты төрт пер­делі драмалық шығармасында (1922) әйел теңдігі, қыз тағдыры, қалыңмал, ана тілімізде оқитын ұлт мектептері мәселесі сөз болады. Драманың көркем­дік шарт­тылықтары сақталған. Кейіп­керлер сөзі нақты. Оқиғаның дамуында таби­ғилық бар. Комедия, декламация дейтін тер­миндік ұғымдарды пай­даланған.

Қазақ әдеби тілінің байлығы, негізгі сөздік қоры, комедия, декламация дейтін терминдік атау-ұғымдар дұрыс пайда­ланылған. Қазақтың байырғы тілінде амандасудың "Армаңыз" дейтін түрі бар. Ахметжан мұғалім Құлтасқа осылайша тіл қатады. Сонымен қатар, осы ұғымды терең түсіндіру үшін Қобыландының "Жетіп келдім арма деп, алдымда кісі бар ма деп" деген өлеңін мысалға кел­тіреді. Сондай-ақ мұғалімнің Қасымның: "Жер-суымыздың жақсысын алып жатыр, өзімізді тау-тасқа қуып жатыр", деген пікірінде әлеуметтік мағына, заманауи ащы шындық бар.

Бұл ұлттық драматургияның қалып­тасу, даму тарихындағы етек-жеңі жинақы, керім көркемдік мүлік.

Сөз зергерінің "Ақыл мен ырыс", "Екі қыздың мұңы", "Қымбат тай", "Қызыл қашар", "Кәкең, Сәкең", "Чи­таю, писаю", "Үш құлақ", "Қуанышты күн", "Тік бақайлар", "Сол қыздың атын ұмыттым", "Ішік қайырлы болсын" деген әңгімелерінде қазақ қызының бас бостандығы, патшалық аппарат өкіл­дерінің қазақ жұртына жасаған өктемдігі, пәлекеті, алаяқтығы, арамдығы, рақым­сыздығы, бір сөзбен қайырғанда, қазақ ауылының тыныс-тіршілігі соншалықты нанымды әрі тартымды суреттеледі.

Әдебиеттің дамуы, кемелденуі, байтақ өріске шығуы, рухани кеңістігінің кеңейіп көркеюі - аудармашылық өнерге де қатысты. Адамзат тарихындағы асыл ойлар қазынасынан сусындау - ұлт руханиятының өркендеуіне жол ашу деген сөз. Ендеше, орыс көркем ойының көшбастары А.С.Пушкиннің мына бір өлеңін аударма тарихы мен теориясының жетік білімдары, майталман тәржімашы Жұмағали Ысмағұловтың пікіріне жүгіне отырып, баяндалық. Ұлы ақынның "Всегда так будет, как бывало" деген бір шумақ өлеңіндегі "Ученых много - умных мало, знакомых тьма - а друга нет" дейтін лебізін: "Ғалым көп, ақылды аз байқасаңыз, Досың жоқ, танысың көп санағанда", деп әрі мұнтаздай келісті, әрі мағыналы ғып керемет жатық жеткізген.

Міржақып Дулатұлының суреткерлік қолтаңбасы, ақындық шабыты, көркем­дік ойлау жүйесі сүйсіндіреді. "Сұлу қызға" деген өлеңіндегі "Майысқан алтын айдар еркесісің, Оянған ұйқысы­нан табиғаттың" дейтін сыр мен суретке тұнған лебізі қандай! Сондай-ақ "Я, Алла", "Алашқа", "Елім-ай" атты өлеңдері ақынның асыл мақ­сатын, азаматтық тұлғасын, мұсылман­дық көзқарасын әйгілейді.

Асылы, М.Дулатұлының поэзиялық мұрасы іргелі, дербес ел болуға, өзге­лер­мен тең болуға, "ғылым шәрбәтінен" ыждаһатпен қоректеніп, мінсіз мең­геруге, өнер-білім, ақыл-парасат биігі­не қыранша ұмтылуға, "азуды қайрап, бармақты шай­­нап" жүрген күндер өтті, енді "ғы­лым­ды іздер, алысты көздер" уақыт жетті, "ха­лықты тура жолға бас­талық та" дегенді тәптіштеп ұғынды­рады. Алаш қайраткер­лерінің шоғырын­дағы асқар таудай тірегі М.Дулатұлы ұлан байтақ көсемсөздерінде отарлық езгінің қамы­тын киген қазақ халқының көрген қор­лығы, жер-суының, орман-тоғайының келімсектердің иелігіне көшкені, тас­бауырлардың тасшоқпары­нан зарлап-боздағаны, ел ішінде жала­қорлық­тың, пара­қорлықтың өршігені, мансап­қор­лық­тың, опасыздықтың белең алғаны, тілі­міздің, діліміздің, дініміздің нашар­лағаны, мүшкіл күйге түскені, сағымдай құбылып, сабындай бұзылған заманның кейпі қанды қыздырарлық, жанды толқытар­лық, әлеуметті ұйытар­лық, ой-сананы сілкіндірерлік қуатпен жазылған. Бұл ретте "Біздің мақсаты­мыз", "Апат төнгелі тұр", "Государ­ствен­­ная Дума һәм қазақ", "Жер мәсе­лесі", "Жер аудару", "Қазақ жай­лы", "Земство не нәрсе?", "Орынбор, сентябрь 14", "Біздің істер", "Алашқа", "Қайтсек жұрт боламыз?" және т.с.с. жаз­баларында қазақ тағдыры терең пайым­далған. Мәселен, "шенеу­ніктер, уряд­никтер кедей қазақтарды ұрып-соғып, мал-мүлкін тартып алып, ойына не келсе соны істеді" ("Біздің мақсаты­мыз", 1907). Және де дінімізге, әдет-ғұр­пымызға, діни кітаптарымызға жасаған қиянатын тізбелейді.

Жер мен елдің тарихына жетік, бола­шақты болжағыш, көргіш М.Дулат­ұлының "Жер мәселесі" (1911) дейтін көсем­сөзін­дегі мына бір пікірдің жаны бар: "Қазақ жерінің алабы кең болса да, пайдаға жа­рар­лығы аз. Жалғыз Балқаш көлі мен Бет­пақтың шөл даласы елу мың шаршы ша­қырым орын алып жатыр. Бұлардан басқа да таулар, тастар, шөлдер, сорлар аз ба?". Бір ғасыр бұрын айтылған осынау ұлы уайым әлі күнгіше көкейкесті.

"Қазақ жас бала мысалында. Жас балаға қараушы, билеуші қандай керек болса, қазақтың да сондай билеушісі, көздеушілері даяр тұрады. Бір кісінің тізгіні біреуде болып, еркі болмау қандай кемшілік болса, бір тайпа жұрттың өз еркі өзінде болмауы онан мың есе жаман", - деп толғанады ("Земство не нәрсе?", 1913 жыл). Патшалық аппарат­тың өкілдері - ояз, крестьянский начальник, пристав секілді төрелер қа­зақты емін-еркін билеп-төстейді, дәулет-сәулетінен айырып, құтын қашырады. Ашаршылық апаты, дағдарыс, жантүр­шігерлік жәйттер "Алаш­қа" (1918), "Ел күйзелді" (1921) мақала­ларын­да әсерлі баяндалады. "Ырғыз үйезі­нің қазақтары сарышұнақ тышқанды жеп жатыр. Күздігүні өлген малдардың өлексе­сін қар астынан қазып алып жатыр" деп сұмдық оқиғаларды күңіреніп айтады ("Ел күйзелді", 1921 жыл). Арқаның жалпақ дала­сындағы бес облыс (Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Бөкейлік) көрешекті көріп, берекесі кеткенін төбе құйқасы шымырлап отырып жазады.

"Рулы елің қан жұтып тұрғанда, сен май жұтпа!" деп қыранша саңқылдап, ұран тастайды.

Ұлтының есеюін, көркеюін, бақытты келешегін кесек, берекелі іс-әрекет­терімен, бейнелі, тегеурінді сес сөзімен, рухани құлшыныстарымен, теңіздей толқыған толғаныстарымен аңсаған ұлт санаткері Міржақып Дулатұлының абақты ішінде, сот, тергеу ісінде: "Осылардың бәрін көріп, біліп, сезініп өскен байғұс басым өзімнің тақыл-тұқыл білімімді осынау қорланған, намысы тапталған, мүсәпір болған халқыма бағыштап, қол ұшымды беру перзенттік парызым деп санадым" дегенде (1929), артықша қайт­пас қайсарлық, өзіндік берік ұстаным, рухани кемелділік, арыстандық мінез бар.

"Ибраһим ибн Құнанбаев" (1908), "Абай" (1914) атты мақалаларында ақын­ның қазақ әдебиетіндегі орнын, яғни "Қа­зақ әдебиетінің атасы хәкі­мінде", "Әдебиетіміздің негізіне қалан­ған бірінші кірпіші - Абай сөзі", "Қа­раңғы заманда шырақ жаққан бас­шымыз", "Бірінші ақынымыз" екенін, сонымен бірге, ақын­дық даралығын, интеллектуалдық дархан жаратылысын қадап айтады. Абай поэти­касы ой өрісінің, парасат-пайымының кеңдігі мен кемелдігі нақты түйінделген "Адам­заттың бәрін сүй бауырым деп" де­ген Абайдың гуманизмі жайында: "Адам­­шы­лық ой-қиялы өте таза, ұлт­жанды, елін-жерін сүйген кісі еді" - дегені тың тұжырым ретінде қабылдауға болады. ХХ ғасыр басында М.Дулат­ұлы­ның келтірген әдеби-мәдени ой-тол­ғам­дары Абайдың шығармашылық өмірбая­нын зерделеуде белгілі бір рөл атқарады.

М.Дулатұлы көсемсөздерінің тақы­рыптық ауқымы, ойлау өрісі, қиял кеңіс­­тігі мейлінше кең. Бұларға тереңдік пен шынайылық, тарихилық пен дерек­тілік тән әрі сөз қолдану шеберлігін айт­саңыз­­шы. Өрі-қыры бірдей білім-ғылым­мен мұздай қаруланған табаны жалпақ тарлан­боз тіл, мәдениет, ғылым, өрке­ниет са­бақ­­тары жайында "Тіл мәселесі", "Дін және ғылым", "Ғылым төңкерісі", "Қазақ тілінің мұңы", "Сана қайда?", "Ажалдан құт­қарған қызыл тіл", "Эсперанто тілі", "Цифр жазуы", "Қазақ театрының жыл­дық тойы", "Мәдениет төңкерісінің мін­­­дет­тері мен оқытушы", "Ай астында ешнәрсе басқарылмай тұрмақ емес" (Нич­то не ново под луной), "Қазақ жай­лы" атты ғы­лыми-публицистикалық ма­қа­лала­рында алуан-алуан ойлар өрбітеді. Әлеу­метке ой тастайды, жұмылдырады, ұм­тылдырады. Әлеумет ісін өзінің міндеті санайды, үлгі-өнеге, өрнек шашады.

Кеңес заманының өзінде "қазақ тілі мемлекеттік тіл болсын деген заң шық­ты" дейді 1926 жылы жарияланған "Қазақ тілінің мұңы" мақаласында. Со­лай болса да ұлт тілінің көсегесі көгер­меген-ді. Қай­ғы-шер кернеген ет жүрегі езіліп: "Мен за­манымда қандай едім? Мен ақын, шешен, тілмар бабаларың­ның бұлбұлдай сайраған тілі едім. Мөл­дір судай таза едім. Жарға соққан тол­қын­дай екпінді едім. Мен наркескендей өткір едім. Енді қан­даймын? Кірленіп барамын, былғанып барамын. Жасыдым, мұқалдым. Мен не көрмедім?" Мінеки, осы үдеріс тіпті те­рең­деп, ХХІ ғасырдың қақпасын өлер­мен­дікпен айқара ашты. Сап тыйылар күні бар ма екен деп аласұрасың.

Міржақып Дулатұлының көрсетуін­ше, "ғылым мен өнер адам үшін шыққан", сол себепті басқа жұрттармен үзеңгі қағыстыру, иық теңестіру білім, өнермен іске асады. Иә, "өз ісімізді өзіміз істемей, өзгеге сенгендік" ұпайы­мызды түгелдей алмауымыздың басты кілтипаны. "Тіршілік - бәсеке, жарыс. Дүние - бәйге үлестіруші" деген түйінді тұжырымы терең ойға шомдырады.

Жазу ережесі, тәртібі, мәдениеті, тіл тазалығы, баяндап оқытудың мәнісі, дыбыс жүйесі, емле турасындағы өнікті, өркенді ой-толғамдары зейін аудармай қоймайды.

"Ертеден шапса кешке озған, ылдидан шапса төске озған" ойы ұшқыр, тілі ұт­қыр, қабылдауы өткір М.Дулатұлы "Екін­ші февраль" (1913 жылдың 2 ақпаны - "Қа­зақ" газетінің 1-ші нөмірі шыққан күн), "Айқап" журналы, "Газета "шөп же­мес", "Ұлт мәтбұғаты", "Баспа­сөзіміз не күйде?", "Баспасөз үмесі", "Баспасөз қате­сіз болсын!", "Газет тілі оңды болсын" дейтін жарияланым­дарында ұлт баспасөзі мен журналисти­ка­сының ең бір өзекті мәселелерін айрықша әңгімелейді.

Дархан дарынның тағы бір қыры - тарихшылдығы. "Тарих - түзу жөнді үйретуші", "түзушіліктің кітабы, тіршіліктің жолбасшысы", "халық өзінің шежіресін иманы дәрежесінде ұғып білуге тиіс" дейтін даналық меруерттері Алаш санаткерінің тарихи-ғылыми таны­мын танытады. Оның "Қазақтың тари­хы", "Қазақ-қырғыздың ата тегі туралы" зерт­теулеріндегі ғылыми-теориялық ой­лары, тарихи-мәдени деректері бір­сыпыра беймәлім жайлардың сырын ұқтыратындай, "ақыл қанағаттанарлық" дәрежеде сараланған. Мысалы, "Алаш" ұғымының төркініне үңілуі қызықты.

Сондай-ақ "Хазірет Сұлтан", "Хан Абылай", "Шоқан Шыңғысұлы Уәли­хан", "Абай", "Исмағұл бек Гасприн­ский", "Григорий Николаевич Пота­нин", "Әбубәкір Ахметжанұлы Диваев", "Нариманұлы Нариман", "Ахмет Байтурсунович Байтурсунов" сияқты тарихи-ғылыми сипаттағы мұраларында шежірелік, мәдени-тарихи деректер, мәліметтер мол қамтылған.

Халық қызметкері Міржақып Дулат­ұлы: "Заман талас-тартысқа айналды. Қара күнін қайғырмай қамсыз жатқан қазақ болмаса, ұшқан құс, жүгірген аңның бәрі де тіршілік жабдығында. Жағаласпай, жармаспай ешкім қатардан орын бермейді. Басқалармен тізелесуге, тартысуға, жа­рысуға оқу-білім керек", - деп мөлдірете жазады "Оқушыларға жәрдем" ой толға­ғында. "Жақсылыққа бастайтын жарық жұл­дыз - оқу". "Қазаққа орысша, мұсыл­ман­ша оқудың екеуі де керек. Біріне артықшылық, бірі­не кемшілік беру қате" деген салмақты, ардақты пікірі дәуірнамалық мәселені айқын, толық түсінуге көмектеседі.

Елді сәулелендіру, жан-жақты рухани тазалыққа қол жеткізу, имани орта, дұ­рыс­тықты қалыптастыру, ізгілік-адамгер­шілік құндылықтарды өркендету, білімді-білікті, кісілікті, ілтипатты ұрпақ тәрбие­леу - М.Дулатұлының негізгі мұ­ра­ты, асыл мақсаты. "Қазақтың қария­ларының айтып кеткен сөзіне қарағанда, - деп жазады, - тіршіліктің қызығы адамзатқа жақсылық қылуменен болып көрінеді" ("Адамға тіршілік не үшін керек?").

Халық ісі, ел игілігі, ұлт тағдыры үшін жаралған "пайдалы адамдарға" берген анықтамасы мынадай: "Ақ жүрек таза болса. Жұртты иә сатып, иә алдап кетпейтін болса. Халық үшін ерінбей қызмет етерлік, екі талай жерде жанын қиярлық ер жүректі болса. Саясат ісіне жетік болса. Білімді, шешен, көсем, оқыған болса. Халықтың қалпына, салтына, тұрмысына жете таныс болса" ("Учредительное собрание").

Сайыпқырандық болмыс, тұйғындық, сұңқарлық мінез, ұйымдастырушылық өнегесі келісті кемел тұлға ел ішіндегі, адам бойындағы, қарым-қатынастағы берекесіздікті, ішмерездікті, жатыпатар­лықты, құбақандықты, арызқойлықты, ұрлық-қарлықты өлтіре шенейді ("Жер аудару"). "Біреудің көрінеу жауыздығын айт­паудың өзі жауыздық. Біреудің ұрлы­ғын біле тұрып айтпасаң, сен өзің ұры­сың. Бір жұрттың тұтынып келе жатқан қалпы-салты теріс болса, оны көрсету - сол жұрттың өз пайдасы. ...Зиянды адам­дардың көбеюі арқылы жұрт азады деген көзбен қарау керек" ("Біздің істер").

Міржақып Дулатұлының таудан үлкен, тастай берік қайырлы, кемел істері, ірілікті, ізгілікті, көсемдікті таны-татын мұзжарғыш пікірлері мемлекеттік тұрғыдан ойлаудан туындайды. Сон­дықтан да оның ой-пікірлер жүйесі мемлекеттің ең басты, ең негізгі құрамдас бөліктері 1) территорияға, 2) ұлттық тілге, 3) ұлт тәуелсіздігіне, 4) дінге, 5) қорғаныс қабілетіне қатысты.

Жинақтап айтқанда, ұлт руханияты тарихында Міржақып Дулатұлы құбылысы айрықша аталуға, шексіз құрметке лайық. Ол ақын, прозашы, драмашы, тарихшы, әдебиет пен театр сыншысы, көсемсөзші, журналист, мәдениеттанушы, ағартушы, әлеумет­танушы ретінде ой-парасат кеңістігінде жарқын жұлдыздай жарқырай түспекші.

Серік НЕГИМОВ, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы.

«Егемен Қазақстан» газеті